Mani (peyğəmbər)

Mani (fars. مانی‎; təq. 14 aprel 216, Ktesifon, Parfiya^[1] – 2 mart 274^[1] və ya 26 fevral 277^[1], Cündişapur^[d], Sasanilər dövləti) — qnostik Manixeizm dininin banisi. Mani peyğəmbər 3-cü əsrdə yaşamış və Manixeizm dininin banisi kimi tanınan mühüm dini liderdir. Maninin təlimi və həyatı həm Şərq, həm də Qərb sivilizasiyalarında dərin izlər buraxmışdır.

Mani
arami. 𐭌𐭀𐭍𐭉 𐭬𐭠𐭭𐭩 𐮋𐮀𐮌𐮈 𐫖𐫀𐫗𐫏
Doğum tarixi	təq. 14 aprel 216
Doğum yeri	Ktesifon, Parfiya[1]
Vəfat tarixi	2 mart 274[1] (58 yaşında) və ya 26 fevral 277[1] (61 yaşında)
Vəfat yeri	Cündişapur[d], Sasanilər dövləti
Fəaliyyəti	ilahiyyatçı, yazıçı, peyğəmbər, dini rəhbər[d], filosof, şair
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Maninin həyatı Mani 216-cı ildə Babilin cənubunda anadan olmuşdur. Əsl adının Mani olmadığına dair müxtəlif fikirlər olsa da, bu adın ona sonradan verildiyi düşünülür. Maninin ailəsi yəhudi-xristian təriqəti olan Elkesaitlərə mənsub idi. Bu dini mühitdə böyüyən Mani ilk vəhyini 12 yaşında aldığını iddia edib. Onun sözlərinə görə, bu vəhy ona iki dəfə, ikinci dəfə 24 yaşında ikən gəlib. 24 yaşında özünü peyğəmbər elan edən Mani yeni bir din qurmaq üçün fəaliyyətə başladı.

Maninin təliminə o dövrün zərdüştilik, xristianlıq və buddizm kimi əsas dinləri təsir etmişdi. O, həyatı boyu müxtəlif səfərlərə çıxmış, dini təlimlərini yaymağa çalışmışdır. O, xüsusilə Sasanilər İmperiyasında mühüm tərəfdarlar tapdı, lakin sonradan Sasani İmperatoru I Bəhram tərəfindən bidətçilikdə günahlandırıldı, 276-cı ildə həbs edildi və edam edildi.^[2]

Mani bidətdə günahlandırılaraq Sasani imperatoru I Bəhram tərəfindən həbs edildi və 276-cı ildə edam edildi. Maninin ölümü manixeyliyin yayılmasının qarşısını ala bilmədi, əksinə onun təlimi müxtəlif bölgələrdə davamçıları tərəfindən yaşatılmağa davam etdi.

Maninin təlimləri xüsusilə Orta Asiya və Çində əhəmiyyətli izlər buraxmışdır. Bu bölgələrdə manixeyizm yerli mədəniyyət və dinlərlə qarşılıqlı əlaqədə olmaqla özünəməxsus kimlik qazanmışdır. Orta Asiyada Mani təlimləri buddizm və zərdüştiliklə qarışaraq yeni dini sintez yaradırdı.

Manixeyizmin Avropadakı təsiri bütün orta əsrlər boyu davam etdi. Bəzi xristian təriqətləri, xüsusən də Boqomil və Katar hərəkatları manixeyizmin dualist təlimlərindən təsirlənmişdir. Bu hərəkatlar orta əsrlərdə katolik kilsəsi tərəfindən bidət hesab olunurdu və zorakılıqla yatırılırdı.

Maninin yazdığı əsərlər və onun haqqında yazılmış mətnlər bu gün akademik araşdırmaların mühüm mövzusunu təşkil edir. Manixeyliyə aid arxeoloji qazıntılar və əlyazmalar Maninin təlimlərini başa düşmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Xüsusilə Turfan bölgəsində rast gəlinən manixeyliyə aid mətnlər bu dinin tarixi və təlimləri haqqında dəyərli məlumatlar verir.^[3]

Maninin yazdığı əsərlər onun təliminin əsas mənbəyidir. Bu əsərlərə "Kephalaia", "Arzhang", "Şapurkan", "Epistolae" və "The Book of Ore" daxildir. Kephalaia, Maninin təlimlərinin sistemli şəkildə izah edildiyi və Maninin özü tərəfindən yazıldığı düşünülən bir əsərdir. Arzhang isə dini təsvir və simvolları ehtiva edən kitabdır və Maninin sənət istedadını göstərir.

Şapurkan Maninin Fars padşahı I Şapura yazdığı və onun təlimlərini izah edən əsərdir. Epistolae Maninin öz ardıcıllarına yazdığı məktublar toplusudur və Maninin dini lider kimi rolunu və onun təlimlərini yaymaq səylərini əks etdirir. Maninin Kosmologiya və İlahiyyat görüşlərini özündə əks etdirən digər mühüm əsər isə "Cövhər kitabı"dır.

Maninin əsərləri zamanla müxtəlif dillərə tərcümə edilmiş və geniş coğrafiyada oxunmuşdur. Bu əsərlər Mani təliminin yayılmasında və qəbulunda mühüm rol oynamışdır. Maninin əsərlərinin əksəriyyəti indi itmiş olsa da, mövcud əlyazmalar və arxeoloji tapıntılar onun təlimlərini başa düşmək üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir.^[4]

Əsas məqalə: Manixeizm

Maninin təlimləri dualistik inanc sisteminə əsaslanır. Bu sistem kainatda xeyirlə şər arasında davamlı mübarizəyə əsaslanır. Maninin fikrincə, işıq və qaranlıq arasındakı bu mübarizə dünyanın və insan ruhunun əsas quruluşunu təşkil edir. Xeyir və şər arasındakı bu kosmik qarşıdurma insanların mənəvi xilasını hədəfləyir.

Maninin yazılı əsərlərində "Kephalaia" (başlıqlar) və "Arzhang" (şəkilli kitab) kimi mühüm mətnlər var. Bu əsərlərə Maninin kosmologiyası, etikası və sədaqətli əməlləri daxildir. Kephalaia Maninin təliminin əsas prinsiplərini və teoloji izahlarını ehtiva etdiyi halda, Arzhang dini təsvirlər və simvollarla zənginləşdirilmişdir.

Manixeizmin mühüm xüsusiyyətlərindən biri onun sinkretik quruluşudur. Mani öz təlimlərini zərdüştçülükdən əxlaqi dualizmi, xristianlıqdan Məsihə etiqadını, buddizmdən meditasiya və mənəvi təmizlənmə üsullarını götürərək yaratmışdır. Buna görə də manixeizmin müxtəlif mədəni və dini kontekstlərdə qəbul edilmiş və yayılmışdır.^[5]

Manixeyizm Maninin ölümündən sonra sürətlə yayıldı və geniş bir coğrafiyada nüfuz sahibi oldu. Sasanilər imperiyasına, Roma imperiyasına və Çinə yayıldı. Maniçilik ticarət yolları üzərində yerləşən şəhərlərdə və xüsusilə tacirlər arasında geniş yayılmışdı. Bu yayılma Maninin yazılı əsərlərinin və təlimlərinin müxtəlif dillərə tərcüməsi və müxtəlif mədəniyyətlərə uyğunlaşdırılması ilə mümkün olmuşdur.

Sasani imperiyasında Mani əvvəlcə kral ailəsi tərəfindən dəstəklənir və öz təlimlərini yaymaq imkanı əldə edirdi. Lakin sonralar zərdüştçüruhanilərinin təsiri ilə Mani və onun tərəfdarları sıxışdırılıb və Mani edam edilib. Roma İmperiyasında maniçilik xüsusilə Şərqi Aralıq dənizində geniş yayıldı, lakin xristianlıqla qarşıdurmalar səbəbindən zamanla azaldı.

Çində Manixeyizm Tan sülaləsi dövründə tanınıb və qəbul edilib. Xüsusilə uyğur türkləri arasında geniş yayılmış və bu bölgədə uzun müddətdir mövcuddur. Uyğur xaqanlığının rəsmi dini hesab edilən manixeizmin Çində Buddizm və Taoizmlə yanaşı mövcud idi. Bununla belə, Tan sülaləsinin sonlarında və sonralar Buddizm və Konfutsiçiliyin yüksəlişi ilə manixeizmin təsiri azaldı.^[6]

Müasir tədqiqatlarda mani və manixeizm mühüm yer tutur. Xüsusilə dinlər tarixi, ilahiyyat və arxeologiya sahələrində aparılan araşdırmalar Mani təlimlərinin və Manixeizmin tarixi və mədəni kontekstini anlamağa yönəlib. Manixeizmin müxtəlif dini və mədəni elementlərin birləşməsindən əmələ gələn inanc sistemi olan dini sinkretizm nümunəsi kimi araşdırılır.

1. ↑ ^{1 2 3 4 5 6} Encyclopædia Iranica (ing.). / N. Sims-Williams, A. Ashraf, H. Borjian, M. Ashtiany USA: Columbia University, 1982. ISSN 2330-4804
2. ↑ Boys, Meri. "Mani və Manixeyizm." *Dinlər tarixi*, cild. 10, yox. 2, 1970, səh. 157.
3. ↑ Klimkeit, Hans-Joachim. "İpək Yolunda İrfan: Mərkəzi Asiyadan Qnostik Tənzimləmələr, İlahilər və Dualar". *Şərq Dinləri üzrə Tədqiqatlar*, cild. 25, 1993, səh. 92.
4. ↑ BeDuhn, Jason. "Manixey bədəni: nizam-intizamda və ritualda." *Mərkəzi Asiyada Din və Cəmiyyət*, cild. 7, 2000, səh. 207.
5. ↑ Sundermann, Verner. "Manixey ədəbiyyatı." *Ensiklopediya Iranica*, 1991, səh. 116.
6. ↑ Lieu, Samuel N. C. "Son Roma İmperiyası və Orta əsr Çinində manixeyizm". *Journal of World History*, cild. 5, bölüm. 2, 1994, səh. 184.