Praqmatika
Praqmatika — dilçilik sahəsində bir tədqiqat istiqamətidir və insanların dilin istifadəsi zamanı mənaları kontekst daxilində necə yaratdıqlarını və başa düşdüklərini araşdırır. Praqmatika, dilin sırf qrammatik quruluşunu və ya sözlərin lüğəvi mənasını deyil, daha çox dilin konkret vəziyyətlərdə necə işlədiyini öyrənir. Yəni dilin real həyatdakı ünsiyyətdə hansı məqsədlə, hansı kontekstdə və necə istifadə olunduğunu təhlil edir.[1]
.png)
Praqmatikanın əsas aspektləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Praqmatika dilin mənasının başa düşülməsi üçün kontekstin vacibliyini vurğulayır. Kontekst dedikdə həm dilin danışıldığı məkan və zaman, həm də danışanların münasibətləri, niyyətləri və sosial şərait nəzərdə tutulur. Məsələn, eyni söz fərqli kontekstlərdə fərqli mənalar verə bilər. Məsələn, "Sizə zəng edəcəm" ifadəsi bir kontekstdə real zəng etməyi nəzərdə tuta bilər, başqa bir vəziyyətdə isə sadəcə bir formal vədlə ola bilər. Praqmatika çərçivəsində danışıq aktları nəzəriyyəsi vacib rol oynayır. Bu nəzəriyyə deyir ki, insanlar dil vasitəsilə təkcə məlumat ötürmür, həm də müəyyən hərəkətlər (aktlar) edirlər. Danışıq aktları üç əsas növə bölünür:Lokutiv akt, İllokutiv akt, Perlokutiv akt. Lokutiv akt sadəcə sözləri deməkdir. Məsələn, "qapını bağla". İllokutiv akt ilə danışanın hansısa məqsədi var. Məsələn, "qapını bağla" əmrdir. Perlokutiv akt cümlənin dinləyiciyə təsiridir. Məsələn, dinləyicinin qapını bağlaması.[2][3][4] Praqmatika insanların niyyətlərini necə dilə gətirdiklərini araşdırır. Bəzən insanlar bir şeyi düz söyləmir, dolayısı ilə ifadə edirlər. Məsələn, "Bu otaq çox soyuqdur" cümləsi, əslində "Pəncərəni bağla" və ya "İstiliyi artır" kimi bir istəyin ifadəsi ola bilər. Burada danışanın niyyəti sözdə deyil, kontekstdə və ünsiyyətin məqsədində yatır. Ünsiyyət zamanı müəyyən cəmiyyətdaxili qaydalar və məhdudiyyətlər mövcuddur. Bu qaydalar danışanın nəyi deyə biləcəyini və nəyi deyə bilməyəcəyini müəyyən edir. Məsələn, bir insanın yaşına, sosial statusuna görə dilin istifadəsi dəyişir. Praqmatika, bu sosial və mədəni məhdudiyyətlərin dilə necə təsir etdiyini tədqiq edir. Praqmatikada implikatura anlayışı vacibdir. Bu, bir cümlənin lüğəvi mənası ilə yanaşı, dolayısı ilə hansı mənanı verdiyini ifadə edir. Məsələn, əgər kimsə soruşur "Nə vaxt evə gələcəksən?", cavabda "Saat 9-da çıxıram" cümləsi əslində "Mən saat 9-da evə gələcəyəm" kimi başa düşülə bilər. Burada dolayısı ilə verilən məna, sözlərin birbaşa mənasından daha əhəmiyyətlidir.[5] Praqmatikanın bir digər sahəsi ünsiyyət zamanı danışanlar arasında ardıcıllığı və əlaqəni tənzimləyən qoşuluş qaydalarıdır. Bunlar: Keyfiyyət prinsipi (Səmimi və doğru olmaq), Kəmiyyət prinsipi (Kifayət qədər məlumat vermək), Əlaqə prinsipi (Verilən məlumatın müzakirə mövzusu ilə əlaqədar olması), Manner prinsipi (Aydın, qısa və anlaşıqlı olmaq).
Praqmatikanın gündəlik həyatda əhəmiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]İnsanlar çox vaxt birbaşa deyil, dolayısı ilə nəsə deməyə üstünlük verirlər. Praqmatika bu cür dolaylı ifadələri təhlil edərək, danışanın həqiqi niyyətini başa düşməyə kömək edir. Müxtəlif mədəniyyətlərdə dilin istifadəsi ilə bağlı müxtəlif praqmatik qaydalar mövcuddur. Məsələn, bəzi mədəniyyətlərdə dolayısı ilə istək ifadə etmək daha uyğun görülür. Dilin praqmatik qaydalarını anlamaq, daha effektiv və anlaşılır ünsiyyət qurmağa kömək edir. Həmçinin ünsiyyətdə səhv anlaşmaların qarşısını almağa yardım edir. Beləliklə, praqmatika dilin mənalarının və istifadəsinin sosial və kontekstual baxımdan necə meydana gəldiyini araşdıran geniş bir sahədir və real həyatda dilin istifadəsini daha yaxşı başa düşməyə xidmət edir.[6][7]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Mey, Ceykob L. Praqmatika: İcmal // Qəhvəyi, E. K.; Anderson, Anne (redaktorlar ). Dil və dilçilik ensiklopediyası (2nd). Amsterdam: Elsevier. 2006. 51–62. doi:10.1016/B0-08-044854-2/00306-0. ISBN 978-0-08-044854-1.
- ↑ Kim, Daejin; Holl, Coan Kelli. "İkinci dildə praqmatik səriştənin inkişafında interaktiv kitab oxuma proqramının rolu". Müasir Dil Jurnalı. 86 (3). 2002: 332–348. doi:10.1111/1540-4781.00153. JSTOR 1192847.
- ↑ Takimoto, Masahiro. "Dil öyrənənlərin praqmatik səriştəsinin inkişafına deduktiv və induktiv təlimin təsiri". Müasir Dil Jurnalı. 92 (3). 2008: 369–386. doi:10.1111/j.1540-4781.2008.00752.x. JSTOR 25173064.
- ↑ Koike, Deyl Aprel. "Praqmatik səriştə və böyüklər üçün L2 əldə edilməsi: Dillərarası nitq aktları". Müasir Dil Jurnalı. 73 (3). 1989: 279–289. doi:10.1111/j.1540-4781.1989.tb06364.x. JSTOR 327002.
- ↑ İsrail, Maykl. Qütbün qrammatikası: Praqmatika, həssaslıq və tərəzi məntiqi. Kembric: Kembric Universitet Nəşriyyatı. 2011. səh. 10.
- ↑ Kryuqer, Paul R. Mənanın təhlili: Semantika və praqmatikaya giriş (2nd). Berlin: Language Science Press. 2019-01-12. 12, 141. doi:10.5281/ZENODO.2538330. ISBN 978-3-96110-136-8. 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-16.
- ↑ Coppock, Elizabet; Champollion, Lucas. Formal semantikaya dəvət (PDF) (2019). 2019. səh. 37. 2020-09-07 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-01-01.