Linqvistikanın tarixi

Linqvistikanın tarixi — Linqvistikanın (dilçiliyin) tarixi çox qədim dövrlərə dayanır və mədəniyyətlərin dilə marağından qaynaqlanır. Müasir dilçilik elmi, əsasən 19-cu və 20-ci əsrlərdə formalaşmış olsa da, bu sahənin kökləri minillər əvvəllərə gedib çıxır. **Linqvistika** zamanla dilin təkcə təsviri və tədqiqi ilə deyil, həm də onun mənşəyi, təkamülü və insan beyni ilə əlaqəsi üzərində dayanmışdır. Linqvistikanın inkişaf tarixi əsasən üç əsas dövrə bölünə bilər: qədim dövr, klassik dövr və müasir dövr.^[1]

Dilçilik

Nəzəri linqvistika

Fonologiya Morfologiya Sintaksis Semantika Praqmatika Koqnitiv dilçilik Generativ linqvistika

Deskriptiv linqvistika

Antropoloji linqvistika Təkamül linqvistikası (müqayisəli-tarixi dilçilik, etimologiya) Fonetika Sosiolinqvistika

Tətbiqi dilçilik

Kompüter dilçiliyi Kriminalistika Dilin mənimsənilməsi Dil qiymətləndirməsi Dil inkişafı Preskriptivizm Antropoloji linqvistika Neyrolinqvistika Psixolinqvistika Stilistika

Digərləri

Ədəbiyyat Oxuma Linqvistik tipologiya Linqvistikanın tarixi Linqvistlərin siyahısı Dünya dilləri Həll olunmamış problemlər

Portal:Linqvistika

b m r

Dilçilik sahəsində ən qədim tədqiqatların biri Hindistanda başlamışdır. Sanskrit dilini və onun qrammatikasını sistematik şəkildə öyrənən Panini(təqribən eramızdan əvvəl 4-cü əsr) bu sahədə ən məşhur şəxsiyyətlərdən biridir. Onun yazdığı "Aştadhyayi" adlı əsər Sanskrit dilinin qrammatikasını izah edir və dilin səslərdən (fonologiya) morfologiyaya qədər bütün səviyyələrini sistematik şəkildə təhlil edir. Bu əsər dilin strukturlarını və onun tənzimləmə qaydalarını ilk dəfə ətraflı şəkildə izah edən ilk elmi yanaşma hesab olunur.^[2][3]

Qərb dünyasında dilin sistematik araşdırılması qədim Yunanıstanda başladı. Yunan filosofları dilin mənşəyi və təbiəti ilə maraqlanmışdılar. Platon və Aristotel kimi filosoflar dilin məna və məfhumlarla əlaqəsini, nitq və mətnin təbiətini öyrənməyə çalışmışlar. Platonun "Kratilos" dialoqu dilin mənşəyi haqqında ən erkən fəlsəfi müzakirələrdən biri hesab olunur. Aristotel isə dilin məntiqi strukturu və qrammatik kateqoriyalarını təsnif edərək dilə məntiqi yanaşmanı inkişaf etdirmişdir.^[4]

Çində də qədim dövrlərdə dilə dair nəzəriyyələr mövcud idi. Məsələn, Çin dilində simvolların (çin yazısı) mənası və mənşəyi ilə bağlı qədim Çin alimləri arasında maraqlı müzakirələr olmuşdur. Xu Şen eramızın 2-ci əsrində yazdığı "Shuoven Jiezi" adlı əsərində Çin heroqliflərinin mənşəyini və tərtib qaydalarını təsnif etmişdir.^[5]

Orta əsrlərdə İslam alimləri dilçiliyin inkişafında mühüm rol oynadılar. Ərəb dilinin qrammatik strukturları və morfologiyası tədqiq olundu. Sibavayh kimi alimlər ərəb qrammatikasını elmi şəkildə sistemləşdirmiş və dilin struktur təhlilini inkişaf etdirmişdilər. Ərəb dilçiləri, fonetika və morfologiya kimi sahələrdə mühüm töhfələr vermişlər.^[6][7]

Orta əsr Avropasında əsas dilçilik işləri Latın dilinin qrammatikasına həsr olunmuşdur. Latın dilinin qrammatikası əsas olaraq kilsə və təhsil sistemində öyrədilmiş və təsvir edilmişdir. Bu dövrün ən məşhur əsərlərindən biri Donatusun "Ars Minor" adlı əsəri idi. Avropada dilçilik əsasən tərcümə və dini tədris məqsədlərinə xidmət edirdi.

19-cu əsrdə dilçiliyin əsas istiqaməti **tarixi-diaqronik dilçilik** oldu. Bu yanaşma dillərin zamanla necə dəyişdiyini, onların mənşəyini və təkamülünü araşdırırdı. Bu dövrdə **hind-avropa dil ailəsi** nəzəriyyəsi inkişaf etdi. **Jakob Grimm** və **Frans Bopp** kimi alimlər dil ailələrini təhlil edərək onların tarixi inkişafını və qohumluğunu izah edən nəzəriyyələr irəli sürdülər. Bu dövrdə dillərin mənşəyini və kökünü araşdıran və onların necə qohum olduğunu göstərən müqayisəli dilçilik (komparativ dilçilik) inkişaf etdi.^[8]

Dilçilikdə ən böyük dəyişikliklərdən biri 20-ci əsrdə Ferdinand de Saussure tərəfindən gətirildi. Saussure dilin sinxronik tədqiqinə (dilin müəyyən bir anda öyrənilməsi) diqqət çəkdi. O, dilin bir sistem olduğunu və onun elementlərinin bir-biri ilə əlaqəli olduğunu vurğuladı. Saussuren dilçilikdə əsas töhfələrindən biri onun işarə nəzəriyyəsi idi. O, dilin iki əsas komponentdən ibarət olduğunu iddia edirdi: işarələyən (səs forması) və işarələnən (məna). Bu yanaşma dilin təhlilində yeni üfüqlər açdı və strukturalizm adlanan dilçilik məktəbinin yaranmasına səbəb oldu. Saussuren nəzəriyyələri dilçiliyin müxtəlif sahələrinə — fonologiyadan morfologiyaya, sintaksisə qədər təsir etdi. Roman Yakobson, Nikolay Trubetzkoy kimi dilçilər Saussuren yanaşmalarını fonologiya sahəsində daha da inkişaf etdirdilər.

20-ci əsrin ortalarından etibarən dilçilik sahəsində növbəti böyük inqilab Noam Xomski tərəfindən baş verdi. O, dilin insan beynində yerləşən bir qabiliyyət olduğunu iddia etdi və transformasion-generativ qrammatika nəzəriyyəsini irəli sürdü. Xomskiyə görə, insanlar dil qabiliyyətinə təbii olaraq malikdirlər və bu qabiliyyət universal qrammatika ilə izah edilir. Onun 1957-ci ildə yazdığı "Syntactic Structures" əsəri müasir dilçilikdə inqilab yaratdı. Xomskinin nəzəriyyələri dilin tədqiqinə koqnitiv yanaşmanın təməlini qoydu və dilçilik psixologiya və nevrologiya kimi sahələrlə daha sıx əlaqəyə girdi. Generativ dilçilik dilin insan beynindəki mexanizmlərini öyrənməyə yönəldi.^[9]

Dilin sosial və mədəni kontekstlərdə necə istifadə edildiyini öyrənir. Bu sahə dilin sosial təbəqələşmə, dialektlər, cinsiyyət və yaş kimi sosial faktorlarla əlaqəsini araşdırır. Dilin insan beynində necə emal edildiyini və dil qabiliyyətinin necə inkişaf etdiyini öyrənir. Bu sahə dil öyrənmə, qavrayış və yaddaş proseslərini tədqiq edir. Dilin böyük miqyaslı mətnlər (korpuslar) əsasında təhlilini aparır. Korpus dilçiliyi, kompüter texnologiyalarının inkişafı ilə dilin statistik və kvantitativ tədqiqini mümkün edir. Dilin təkamülü, dil qabiliyyətinin bioloji və genetik əsasları ilə maraqlanır. Bu sahə dilin necə və niyə inkişaf etdiyini izah etməyə çalışır. Linqvistikanın tarixi dildə müxtəlif nəzəriyyə və yanaşmaların inkişafı ilə zəngindir. Dilçilik qədim dövrlərdən başlayaraq müxtəlif mədəniyyətlərdə dilin mənası, strukturu və funksiyaları ilə bağlı suallara cavab tapmağa çalışmışdır. Müasir dövrə gəldikdə, dilçiliyin müxtəlif sahələri (generativ, sosiolinqvistika, psixolinqvistika və s.) dilin insan həyatındakı rolunu daha dərindən anlamağa yönəlmişdir.^[10]