Qazaxıstanda siyasi böhran (1995)

Qazaxıstanda siyasi böhran 1995-ci ilin martında partladı və parlamentin dağılmasına və hökumətin istefasına səbəb oldu. Həmin il sonra prezident səlahiyyətlərinin uzadılması üçün bir referendum keçirildi, ardından yeni konstitusiya, digər qanunlar arasında Konstitusiya Məhkəməsi ləğv edildi. Böhran nəticəsində 1995-ci ilin martından dekabr ayına qədər Qazaxıstanda qanuni olaraq seçilmiş qanunverici orqan yaradılmamışdır[1].

Arxa fon

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1994-cü ilin martında “parlament müxalifətinin qurulduğu bir parlament seçildi. Əsasını parlamentdəki Tərəqqi qrupunu yaradan Sosialist Partiya, Həmkarlar İttifaqları Federasiyası, Qazaxıstan Xalq Konqresi fraksiyalarından olan deputatların əksəriyyəti təşkil edirdi. Müxalifətin əsas tələbi Beynəlxalq Valyuta Fondunun tövsiyələrinin rədd edilməsi idi"[2].

Hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1994 seçkilərində parlament seçkilərinə namizədlərdən biri olan T. G. Kvyatkovskaya, Abylaxanovski dairəsində Seçki Məcəlləsini pozduğu üçün Mərkəzi Seçki Komissiyasına qarşı Qazaxıstan Konstitusiya Məhkəməsində iddia qaldırdı. Uzun bir məhkəmə prosesindən sonra 6 mart 1995-ci ildə Konstitusiya Məhkəməsi “MSK tərəfindən səslərin sayılması üsulunun ... Seçki Məcəlləsi ilə qurulmuş seçki sistemini əsaslı şəkildə dəyişdirdi” qərarını verdi. Beləliklə, Mərkəzi Seçki Komissiyası sənədi pozdu. Səlahiyyətini aşaraq Konstitusiyanın 60-cı maddəsi ”. Bu qərar, seçkilərin nəticələrini və nəticədə parlamentin özünün legitimliyini şübhə altına aldı [3] T. Kvyatkovskaya daha sonra verdiyi bir müsahibəsində “heç vaxt işlərin belə bir dönüş alacağını gözləmədən, ləğv olunana qədər parlament ... ”[4].

8 martda Prezident Konstitusiya Məhkəməsinin qərarına etiraz etdi. 9 martda eyni etiraz Ali Sovetin sədri A.Kekilbayev tərəfindən qaldırıldı. 10 mart 1995-ci ildə Konstitusiya Məhkəməsi qaldırılan etirazları aradan qaldırdı. Ali Şura 11 mart tarixində “Konstitusiyaya əlavə və dəyişikliklər edilməsi haqqında” Konstitusiya Qanunu və “Konstitusiya Məhkəməsinin fəaliyyətinin dayandırılması haqqında” qərar qəbul etdi. Elə həmin gün N. Nazarbayev 6 mart 1995-ci il tarixli hökmünün hüquqi nəticələri barədə tələb ilə Konstitusiya Məhkəməsinə müraciət etdi. Tələbdə Prezident aşağıdakı məsələlərə aydınlıq gətirilməsini istədi:

  • Konstitusiya Məhkəməsinin bu qərarı 7 mart 1994-cü il tarixli Ali Sovet seçkilərinin konstitusiyaya zidd olduğu, eyni zamanda seçilmiş Ali Sovet deputatlarının səlahiyyətlərinin konstitusiyaya zidd olduğunu ifadə edirmi;
  • Parlament üzvlərinin səlahiyyətləri konstitusiyaya ziddirsə, qanunvericilik xarakterli qərarlar qəbul etmək hüququ vardır;
  • Konstitusiya Məhkəməsinin qərarı, 10 dekabr 1993-cü il tarixli "Qazaxıstan Respublikasının Prezidentinə və yerli idarəetmə rəhbərlərinə əlavə səlahiyyətlərin müvəqqəti verilməsi haqqında" Qanunun fəaliyyətini davam etdirməsi deməkdirmi? [2][5].

Elə həmin gün Konstitusiya Məhkəməsi, izahında Prezidentin suallarına müsbət cavablar verdi və parlament buraxıldı.[2] Həmin gün Prezident "Qazaxıstan Respublikası Konstitusiya Məhkəməsinin 6 mart 1995-ci il tarixli Qərarından irəli gələn tədbirlər haqqında" Fərman imzaladı və tam hökumət istefa etdi və Prezident tərəfindən qəbul edildi. Prezidentə əlavə səlahiyyətlərin müvəqqəti verilməsi haqqında qanuna uyğun olaraq A.Kajegeldini Baş nazir təyin etdi və ona hökumət qurmağı tapşırdı. Elə həmin gün Prezident MSK-nın istefasını qəbul etdi[6].

Sonrakı hadisələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

29 aprel 1995-ci ildə Prezidentin səlahiyyət müddətinin 2000-ci ilə qədər uzadılması üçün referendum keçirildi. Rəsmi məlumatlara görə, səsvermə hüququna malik vətəndaşların 91% -dən çoxu səsvermədə iştirak etmiş, onların 95% -dən çoxu səlahiyyətlərinin uzadılmasını dəstəkləmişdir[7]. Avqust ayında yeni bir konstitusiya qəbul edildi, layihəsi altı Konstitusiya Məhkəməsi üzvünün verdiyi açıqlamada tənqid edildi; dekabr ayında yeni parlament seçkiləri keçirildi[2].

Xaricdə reaksiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya baş verənlərin Qazaxıstanın daxili işi olduğunu bildirdi. ABŞ-nin Qazaxıstandakı səfiri W. Courtney, Konstitusiya Məhkəməsinin qərarını respublikadakı demokratiyanın təntənəsi adlandırdığı bir açıqlama verdi. MDB ölkələri Rusiyanın bəyanatını dəstəklədilər və Qazaxıstanın böhrandan çıxmasına kömək etmək üçün hər yolla çalışdılar [2][8].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Аккулы С.-Х. http://rus.azattyq.org/content/kazakhstan_election_nazarbayev_/3546446.html?page=2 Как президент Казахской ССР незаметно стал президентом Республики Казахстан Arxivləşdirilib 2014-07-14 at the Wayback Machine Радио «Азаттык»
  2. ↑ 1 2 3 4 5 Волошина И. Точка невозврата Arxivləşdirilib 2014-07-14 at the Wayback Machine «Голос Республики» № 46 (222) от 23 декабря 2011 года
  3. ↑ Шеретов С. Г. Новейшая история Казахстана. Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine Алматы: Юрист 2003 ISBN 9965-431-47-7 Стр. 44
  4. ↑ Птица-говорун ищет работу Arxivləşdirilib 2012-02-01 at the Wayback Machine Свободная Азия
  5. ↑ Шеретов С. Г. Новейшая история Казахстана. Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine Алматы: Юрист 2003 ISBN 9965-431-47-7 Стр. 44-45
  6. ↑ Шеретов С. Г. Новейшая история Казахстана (1985—2002 гг.) Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine Алматы: Юрист 2003 ISBN 9965-431-47-7 Стр. 44-45
  7. ↑ Шеретов С. Г. Новейшая история Казахстана. Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine Алматы: Юрист 2003 ISBN 9965-431-47-7 Стр. 45-46
  8. ↑ Шеретов С. Г. Новейшая история Казахстана. Arxivləşdirilib 2013-12-10 at the Wayback Machine Алматы: Юрист 2003 ISBN 9965-431-47-7 Стр. 46

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Cummings S. N. Politics in Kazakhstan: the constitutional crisis of March 1995. Royal Institute of International Affairs, 1995

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]