Randeya müqaviləsi

Randeya müqaviləsi — 63-cü ildə Parfiya və Roma imperiyası arasında imzalanmış, 58-ci ildə başlamış Parfiya–Roma müharibəsini sonlandıran sülh müqaviləsi. Bu, 62-ci ildə Randeya döyüşündə romalıların məğlubiyyətinin nəticəsi idi.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İmperiyanın sərhəd ərazilərində artan Parfiya təsirindən narazı qalmış[1] Neron Romanın vassal padşahlarının hakimiyyətini bərpa etmək missiyası ilə legat Qney Domisi Korbulonu böyük bir ordunun başçısı təyin edərək regiona göndərmişdir.[1][2] Xalkisli Aristobulu Kiçik Ermənistan (Nikopol və Satala), Emesalı Soem isə Sofenaya təyin etmişdir.[3] 58-ci ilin yazında Korbulon Kappadokiyadan Böyük Ermənistana daxil olmuş və Artaşata doğru irəliləmişdir. Eyni zamanda I Parsman şimaldan, Kommagenalı IV Antiox isə cənub-qərbdən hücuma keçmişdir. Ermənistan çarı I Trdat qardaşı Parfiya hakimi I Vologezin köməyi ilə Roma ordusunu sıxışdırmaq üçün çevik qüvvələr göndərmiş, Korbulon da eyni taktikadan istifadə edərək muşkları Ermənistanın periferik rayonlarını qarət etmək üçün göndərmişdir.[1] Trdat paytaxtdan qaçmış, Korbulon isə oranı yandırmışdır.[4] Yayda Korbulon Tarodan keçərək Tiqranakertə yaxınlaşmış, burada onun sərkərdələrindən bir neçəsi pusquda öldürülmüşdür. Buna baxmayaraq, şəhərin biri istisna olmaqla bütün qalalarının qapıları Roma ordusuna açılmışdır.[5] Bu zaman Ermənistan əhalisinin əksəriyyəti müqaviməti dayandıraraq Romanın vassallığını qəbul etmişdir.[6] Neron tacı Kappadokiya padşahlarının son davamçıları olan Qlafiranın (Arxelay Filopatorun qızı) nəvəsi və İudeyalı İskəndərin (I Böyük İrodun oğlu) oğluna təqdim etmişdir.[7] O, adını erməniləşdirərək VI Tiqran (əmisi V Tiqran idi) adını qəbul etmişdir.[8] Neron bu ilkin qələbəyə görə ictimaiyyət tərəfindən bəyənilmiş[9] və Korbulon mükafat olaraq Suriyanın qubernatoru təyin edilmişdir.[10] Ölkəni müdafiə etmək üçün min legioner, üç köməkçi koqorta və iki kavaleriya qanadı Tiqrana buraxılmışdır. Sərhəd əraziləri Romanın II Polemon, I Parsman, Aristobulu və IV Antiox kimi Korbulona kömək edən müttəfiqlərinə həvalə edilmişdir.[5]

Korbulonun büstünün surəti. Kapitol muzeyi, Roma.

Vologez bir yadellinin Ermənistan taxt-tacına sahib olmasından qəzəblənmişdi, lakin üsyançı hirkanlılarla münaqişəyə girdiyi üçün qardaşının hakimiyyətini bərpa etməkdən çəkinmişdir.[5] Tiqran 61-ci ildə Adiabenanın şimalını işğal etmişdir. Onun padşahı II Monobaz qanunla Ermənistanın vassalı idi, əslində isə müstəqil siyasət aparırdı[11] və bu hücumun qisasını almaq üçün Parfiyadan kömək istəmişdir. Vologez bu hərəkəti Romanın təcavüzü kimi qiymətləndirmiş və Trdatın Ermənistan taxtına qaytarılması üçün yürüşə başlamışdır. O, spahbed Monezin komandanlığı altında Tiqranı Ermənistandan qovmaq hədəfi ilə katafraktlardan ibarət nizami qüvvə, eləcə də Adiabenadan köməkçi qüvvə qoymuşdur. O, Hirkan üsyanını yatırdıqdan sonra qüvvələrini toplayıb Ermənistan üzərinə yürüş etmişdir. Bundan xəbərdar olan Korbulon Tiqrana kömək etmək üçün Lusi Verulan Sever və Mark Vetti Bolanın komandanlığı altında iki legion göndərmişdir. O həmçinin, Nerona xəbər göndərmiş və artıq Suriyanın da eyni dərəcədə təhlükə altında olduğunu nəzərə alaraq ondan Ermənistanı müdafiə etmək üçün ikinci bir sərkərdə göndərməsini xahiş etmişdir. Korbulonun qalan legionları Fərat çayı sahillərində yerləşdirilmişdi və ona bitişik regionlarda nizamsız qoşunları silahlandırırdı. O, ərazidə su çatışmazlığı olduğundan bulaqların üstündə qalalar uzaltmış, çayları qumla doldurmuşdur. Monez Tiqranakert üzərinə yürüş etmiş, lakin onun qoşunları uzunmüddətli mühasirə üçün təchiz olunmadığından şəhərin istehkamlarını keçə bilməmişdir. Bundan sonra Korbulon şansını sınamaq fikrinə düşmüş və Kasperi adlı senturionu mühasirənin qaldırılmasını xahiş etsin deyə Vologezin Nüseybindəki düşərgəsinə göndərmişdir. Bu yaxınlarda baş vermiş çəyirtkə tufanı və atları üçün yem çatışmazlığı səbəbindən Vologez bununla razılaşmış, lakin davamlı sülhün bərqərar olması üçün bir sıra tələblər irəli sürmüşdür.[5] O, Roma və Parfiya qoşunlarının regiondan çıxarılmasını, Tiqranın taxtdan salınmasını və Trdatın padşah kimi tanınmasını tələb etmişdir. Roma bu təklifi rədd etmiş və Kappadokiyanın qubernatoru Lusi Yuni Sezenni Peti Ermənistanı bilavasitə Romanın idarəsinə salmaq üçün göndərmişdir.[12][13][14] Buna baxmayaraq, Pet pis bir sərkərdə olduğunu sübut etmiş və 62-ci ildə Randeya döyüşündə alçaldıcı məğlubiyyətə uğramışdır. Burada Kalvisi Sabinin komandanlıq etdiyi XII Fulminata legionu və Funisulan Vettonyanın komandanlıq etdiyi III Skif legionu tamamilə məhv olmuşdur.[4]

Qoşunların komandirliyi daha sonra Korbulona qayıtmışdır. Növbəti il Melitena və Ermənistana güclü ordu gətirən Korbulon burada Parfiya tərəfdarı olmaqda şübhəli bilinən bütün regional qubernatorları sıradan çıxarmışdır. O, Trdat ilə Randeyada görüşmüş və sülh danışıqlarına başlamışdır. Trdat Roma düşərgəsinə gəldikdən sonra kral diademanı çıxararaq yerə, Neron heykəlinin yanına qoymuş[15] və romalılıların xahişi ilə onu yalnız Romada məhz imperatorun əlindən geri almağa razı olmuşdur.[4] Trdat Ermənistanın vassal padşahı kimi tanınmış, Roma qarnizonu Ermənistan və Sofenaya yerləşdirilmişdir, Artaşatanın bərpa edilməsi vəd olunmuşdur. Korbulon kürəkəni Anni Vinisiana Romaya səfərində Trdatı müşayiət etməyi və onun Nerona sadiqliyinə şəhadət verməyi tapşırmışdır.[12]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 Yarshater, 1983. səh. 80–83
  2. ↑ Tasit, op. cit., XIII, 9.
  3. ↑ Hewsen, 2001. səh. 37, 43
  4. ↑ 1 2 3 Dédéyan, 2007. səh. 139–143
  5. ↑ 1 2 3 4 Lindsay, 2005. səh. 83–84
  6. ↑ Tasit, op. cit., XIV, 23.
  7. ↑ Tabor
  8. ↑ Strabon, Coğrafiya, XII, 3.35.
  9. ↑ Tasit, op. cit., XIII, 41.
  10. ↑ Tasit, op. cit., XIV, 26.
  11. ↑ Tasit, op. cit., XV, 1.
  12. ↑ 1 2 Smith, 1867
  13. ↑ Tasit, op. cit., XV, 1–6.
  14. ↑ Dion Kassi, Roma tarixi, LXII, 20.
  15. ↑ Society for the Diffusion of Useful Knowledge, 1842. səh. 496

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Yarshater, Ehsan. The Cambridge History of Iran (ingilis) (1). Cambridge: Cambridge University Press. 1983. səh. 80–83. ISBN 978-0-521-20092-9. 2022-08-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-06-26.
  • Hewsen, Robert H. Armenia: A historical Atlas (ingilis). Chicago & et Londres: The University of Chicago Press. 2001. ISBN 0-226-33228-4.
  • Dédéyan, Gérard. (fransız). Tuluza: Privat. 2007 [1982]. ISBN 978-2-7089-6874-5.
  • Lindsay, John. A View of the History and Coinage of the Parthians (ingilis). Cork: Adamant Media Corporation. 2005. ISBN 978-1-4021-6080-6.
  • The Penny Cyclopædia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge (ingilis). London: Society for the Diffusion of Useful Knowledge. 1842.
  • Smith, William. "Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology". 1867. 12 noyabr 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 may 2022.