Razdan çayı

Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Zəngi.

Zəngi çayı və ya Razdan çayı[1] (erm. Հրազդան գետ və ya erm. Զանգու գետ) — Zəngibasar toponimi tarixi şəxsiyyət Zəngi ibn Mədudun hidronimləşmiş adı ilə bağlıdır. Tarixi mənbələrə görə, "Təxti-Süleyman"dan əvvəl Zəngi çayına Çıldırçay demişlər. Qızıl Arslanın dövründə "İrəvan Çuxuruna" vassal təyin edilən Zəngi adını bu çaya verib özünü əbədiləşdirməyə nail olmuşdur. Bəzi tədqiqatçıların gəldikləri qənaətə görə, Zəngi çayı başlanğıcını dəniz səviyyəsindən hündürlükdə yerləşən və qədim adı türk mənşəli "Çıldır" olan Göyçə gölündən götürüb aşağı axdıqca zəng səsi çıxarır. Elə bu çılğınlığına görə də ona "zəng" adı verilmişdir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu çay Ağrı dağı düzənliyindəki yatağından çıxaraq aşıb-daşır, ətraf düzənliyi su basır. Zəngibasar adının isə bununla bağlı olduğunu güman etmək olar. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, bu çay Ağrı dağı düzənliyindəki yatağından çıxaraq aşıb-daşır, ətraf düzənliyi su basır. Zəngibasar adının isə bununla bağlı olduğunu güman etmək olar. Zəngi çayının balıq sərvəti çox olmuşdur. Çaydakı ala balıq isə bu sərvətin tacı sayılırdı. Ceyms Moriyer yazırdı ki, bu balıq Xəzər dənizindən gətirilən qızıl balığa bərabər tutulur. Göründüyü kimi, çayın sərvəti elə bu torpağın sərvəti qədər zəngindir. Zəngi çayından xüsusi kanallar vasitəsilə Zəngibasar bölgəsinin Zəhmət, Qaraqışlaq, Dəmirçilər, Rəhimabad, Mehmandar, Çobankərə, Ağca Qışlaq, Hacıelyas, Aşağı və Yuxarı Nəcili, Zəngilər, Şollu, Dəmirçi və Sarvanlar kəndlərinin əkin sahələri su ilə təmin olunurdu. Çobankərədən keçən kanal Xatın arxı ilə Eçmiədzin ərazisində birləşirdi. Xatın arxını isə 1670–1680-ci illərdə İrəvan hakimi Səfiqulu xanın arvadı Xatın xanım çəkdirmişdir. Məhz bu səbəbdən əhali həmin kəndləri Yuxarı və Aşağı Xatın arxı, suvarma kanalını isə Xatın arxı adlandırmışdır. İrəvan quberniyasında, indiki Ermənistanda çay adıdır. Bu çay başlanğıcını Göyçə gölündən götürür. Axta (Razdan), Sevan rayonlarından, İrəvan şəhərindən, Zəngibasar (Masis) rayonunun ərazisindən axıb Araz çayına tökülür.[2]

Zəngi çayı
azərb. Zəngi çayı‎, erm. Հրազդան գետ
Ölkə  Ermənistan
Region
Mənbəyi Göyçə gölü
 • Yüksəkliyi 1 926 m
Mənsəbi Araz çayı
 • Yüksəkliyi 826 m
Uzunluğu 141 km
Su sərfi 17,9 m³/s
Su hövzəsi Araz→Kür→Xəzər
Hövzəsinin sahəsi 2 560 km²
Zəngiçay (Ermənistan)
mənbəyi
mənsəbi
Arpa çayı Azərbaycanın fiziki xəritəsində:

40°00′02″ şm. e. 45°33′04″ ş. u.

39°28′14″ şm. e. 44°56′54″ ş. u.
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi adı haqqında[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın adı qıpçaqların zəngi tayfasının adı[3][4] əsasında əmələ gəlmişdir. Etnohidronimdir.

Tarixi Azərbaycan torplaqlarında məskunlaşdan ermənilər çayın adını dəyişdirərək Razdan qoyublar.[5]

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • ASE, VIII cild, Bakı, 1984-cü il, səh. 75 Qızıl Arslanın dövründə "İrəvan Çuxuruna" vassal təyin edilən Zəngi adını bu çaya verib özünü əbədiləşdirməyə nail olmuşdur.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Акведук // Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасы: [10 ҹилддә ]. I ҹилд: А—Балзак. Бакы: Азәрбајҹан Совет Енсиклопедијасынын Баш Редаксијасы. Баш редактор: Ҹ. Б. Гулијев . 1976. С. 200.
  2. ↑ PDF versiyası. // Qərbi Azərbaycanın türk mənşəli toponimləri. Müəllifi: İ. M. Bayramov; Redaktorları: B. Ə. Budaqov, H. İ. Mirzəyev, S. A. Məmmədov. Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 696 səh. ISBN 5-8066-1452-2
  3. ↑ Sümər Faruq. Oğuzlar, Bakı, "Yazıçı", 1992. s. 123, 257
  4. ↑ 256, s.26
  5. ↑ "Ermənilər İrəvan qalasını məhv etməsəydilər, indi onun 500 yaşı tamam olacaqdı". 2020-09-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-05-14.
Zəngi çayı