İrəvan quberniyası

İrəvan quberniyası
İrəvan quberniyası
	Gerb
	40°10′59″ şm. e. 44°31′00″ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya İmperiyası
İnzibati mərkəz	İrəvan
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1849
Ləğv edilib	1917
Sahəsi	27.830 km²
Əhalisi
Əhalisi	829.556 nəfər (1897)
Etnik tərkib	ermənilər — 53,2% ; azərbaycanlılar — 37,8%
Rəsmi dili	Azərbaycan və erməni
Ardıcıllıq
← Rusiya İmperiyası	Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası →
	Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

İrəvan quberniyası — Rusiya imperiyası tərkibində Cənubi Qafqazda inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi İrəvan şəhəri idi.

Quberniyanın tarixi

1849-cu il iyunun 9-da İrəvan quberniyası yaradıldı^[1]. Yeni quberniya və quberniya orqanları 1850-ci il yanvarın 1-dən fəaliyyətə başladı. Bütün keçmiş "Erməni vilayəti", o cümlədən Aleksandropol qəzası (Axalkalaki sahəsi olmadan) və Muğru sahəsinin bir hissəsi yeni yaradılmış İrəvan quberniyasına daxil oldu. Quberniya beş qəzaya: İrəvan, Aleksandropol, Novobayazet, Naxçıvan və Ordubada bölündü. Göründüyü kimi İrəvan quberniyası tərkibində Ordubad xüsusi qəza kimi ayrılmışdı. Bəzi qəzalar sahələrə bölünmüşdü. İrəvan quberniyasında Zəngibasar, Sürməli, Şərur və Sərdarabad sahələri var idi. Naxçıvan qəzası isə Naxçıvan və Dərələyəz sahələrinə bölünmüşdü. Ordubad qəzasında sahələr yox idi. Şərur sahəsinin inzibati mərkəzi Başnoraşen kəndi, Dərələyəz üçün Keşişkənd, Naxçıvan üçün Naxçıvan şəhəri idi. Digər sahə inzibati mərkəzləri iri kəndlərdə (Qəmərli, Qazıqışlaq, Zeyvə və b.) idi.

İrəvan quberniyası təşkil edildikdən sonra da onun xarici hüdudları və tərkibi müəyyən dəyişikliklərlə müşahidə edilmişdi. 1862-ci ildə yeni təyin olunmuş canişin Mixail Nikolayeviçin təqdimatı ilə çar II Aleksandr 1867-ci il dekabrın 9-da Qafqaz və Zaqafqaziya diyarının idarəsinin dəyişdirilməsi haqqında fərman verdi. Bu fərman üzrə Ordubad qəzası on yeddi ilədək mövcud olduqdan sonra ləğv edilərək, Naxçıvan qəzası ilə birləşdirildi. Onun yerinə Eçmiədzin qəzası təşkil edildi. Muğru sahəsi isə yeni yaradılmış Yelizavetpol quberniyasına birləşdirildi. İrəvan quberniyası yenə də beş qəzadan (İrəvan, Aleksadropol, Novobayazet, Naxçıvan, Eçmiədzin) ibarət oldu. Fərman İrəvan quberniyasının qəzaları arasında sərhədlərin dəyişdirilməsi işini canişinə həvalə etdi. Canişin bu hüquqdan istifadə edərək 1870-ci ilin əvvəllərində qəzaların hüdudlarında dəyişiklik etdi. Sürməli və Eçmiədzin qəzalarının bir hissəsi İrəvan qəzasına birləşdirildi. Şərur sahəsi isə İrəvan qəzasından ayrılaraq Naxçıvan qəzasına birləşdirildi. Lakin İrəvan quberniyasının qəzalarında, xüsusən Naxçıvan qəzasında ərazinin dəyişdirilməsi bununla başa çatmadı. Dövlət Şurasının təsdiq edilmiş rəyinə əsasən 1874-cü ildə Şərur-Dərələyəz və Sürməli qəzaları yaradıldı. Şərur-Dərələyəz qəzası Naxçıvanın iki sahəsi – Şərur və Dərələyəz əsasında təşkil edilmişdi. Bununla da Rusiya imperiyası tərkibində Naxçıvanın tarixi ərazisinin inzibati-ərazi bölgüsü üzrə çoxsaylı dəyişiklər, əsasən, başa çatmışdı.

İrəvan quberniyasına daxil olan qəzalar:

İkinci mərhələ həm də Erməni vilayətinin ləğvi və yeni inzibati ərazi sisteminin təşkili ilə başlanan dövrdür. 1840-cı ildə Erməni vilayəti ləğv olunmuş, 1849-cu il 19 iyun tarixli dekretlə Irəvan quberniyası, quberniya tərkibində isə mahallar əvəzinə qəzalar təşkil edilmişdir. Bu tədbirlərdə məqsəd idarəçilik üsulunu təkmilləşdirməklə yanaşı, azərbaycanlıların əksəriyyət təşkil etdiyi əraziləri ermənilər yaşayan ərazilərlə birləşdirib birincilərin təsir dairəsini azaltmaq, idarə aparatında ikincilərin nümayəndələrini yerləşdirmək, beləliklə, ərazini yavaş-yavaş erməniləşdirmək olmuşdur. İrəvan quberniyası tərkibində aşağıda göstərilən qəzalar təşkil olunmuşdur: 1. Aleksandropol qəzası - buraya sonralar Axuryan-Artik, Ani, Qukasyan, Qugark, Spitak adlandırılmış rayonların əraziləri;

Naxçıvan qəzası - müasir Naxçivan MR ərazisi; Nor-Bayazet qəzası - buraya sonralar Hrazdan, Sevan, Nor-Bayazet, Martuni, Vardenis adlandırılmış rayonların, Kotayk rayonu Qırxbulaq bölgəsinin azərbaycanlılar yaşayan kəndlərin, habelə Krasnoselsk rayonunun Göyçə gölü ətrafı əraziləri; Sürməli qəzası - Araz çayının sağ sahili (hal-hazırda Türkiyə ərazisidir); Şərur-Dərələyəz qəzası - buraya sonralar Yeğeqnadzor və Əzizbəyov adlandırılmış rayonların əraziləri, habelə Naxçıvan MR Sədərək rayonunun kəndləri; İrəvan qəzası - buraya sonralar Artaşat, Ararat, Masis, Kotayk adlandırılmış rayonlarının əraziləri (Masis və Kotaykın bir hissəsı); Eçmiadzin qəzası - buraya Eçmiadzin, sonralar Masis, Hoktemberyan, Abaran, Əştərək, Talin, Araqadz adlandırılmış rayonların əraziləri daxil idi. Qəzaların tərkibinin müasir rayonlarla müqayisəli şəkilda verilməsində məgsəd azərbaycanlı əhalinin o zaman bölgələrdə geniş miqyasda yerləşməsi barədə oxucuda təsəvvür yaratmaqdır. Söhbət əsasən Sovet Ermənistanının əksər hissəsini təşkil etmiş Aleksandropol, Nor-Bayazet, Şərur-Dərələyəz, İrəvan, Eçmiədzin qəzalarında yaşamış azərbaycanlıların sayı barədə gedəcəkdir. Çünki Sürməli və Naxçıvan qəzaları, Şərur bölgələri Sovet Ermənistanının tərkibində olmamışdır. 2-ci cədvəldə 1886-cı ildən 1917-ci ilədək İrəvan quberniyasının 5 qzasında əhalinin yerləşməsi, sayı, demografık dəyişiklikləri haqqında məlumat verilir. Şəhərlərin əhalisi müvafıq qəzaların əhalisi tərkibində göstərilmişdir. 1877-78-ci illərin rus-türk müharibəsində Rusiyanın qələbəsi, Türkiyənin bir sıra vilayətlərinin Rusiyaya birləşdirilməsi İrəvan quberniyasında, habelə Zaqafqaziyanın bir sıra bölgəsində ermənilərin yerləşdirilməsi kütləvi xarakter aldı. İrəvan quberniyasında ermənilərin xüsusi çəkisi xeyli artmağa başladı. Bu müharibədə ermənilərin fəal iştirakı Rusiyanın qələbəsində mühüm rol oynadı. Ermənilər də rus qoşunlarının qələbəsinə çox böyük ümid bəsləyir, belə hesab edirdilər ki, rus qoşunlarinın qələbəsi nəticəsində Türkiyə ərazisinin ermənilər yaşayan bəzi əyalətləri Rusiyanın əlinə kəçəcək, bununla da "Böyük Ermənistan" mifinin reallaşması üçün şərait yaranacaqdır.

Onlar bu məqsədə çatmaq üçün hər vəchlə rus qoşunlarına yardım edirdilər. Belə ki, Tiflisdə, Yelizavetpolda, İrəvanda, hətta Bakıda, ermənilər yaşayan bölgələrdə nümayişlər keçirilir, "türk boyunduruğu" altında guya inliyən erməniləri "azad etmək üçün" könüllülər toplayıb rus goşunlarına yardım etməyə çağırırdılar.

İnzibati bölgüsü

№	Qəza	Qəza mərkəzi	Sahəsi, versta²	Əhalisi^[2] (1897), nəfər
1	Aleksandropol qəzası	Aleksandropol (30 616 nəfər)	3 303,7	165 503
2	Naxçıvan qəzası	Naxçıvan (8 790 nəfər)	3 858,8	100 771
3	Yeni Bəyazid qəzası	Yeni Bəyazid (8 486 nəfər)	4 156,8	122 573
4	Sürməli qəzası	k. İğdır (4 680 nəfər)	3 241,0	89 055
5	Şərur-Dərələyəz qəzası	k. Şərur (867 nəfər)	2 611,8	76 538
6	İrəvan qəzası	İrəvan (29 006 nəfər)	2 664,2	150 879
7	Eçmiədzin qəzası	Vaqarşapat (5 267 nəfər)	3 390,1	124 237

Əhalisi

1873-cü ildə aparılmış kameral siyahıyaalınmaya əsasən quberniyada 538.730 nəfər əhali yaşayırdı.^[3] Onların 292.978 nəfərini ermənilər, 211.263 nəfərini tatarlar, 27.779 nəfərini kürdlər, 4.339 nəfərini ruslar, 1.250 nəfərini assuriyalılar, 1.090 nəfərini yunanlar, 24 nəfərini yəhudilər, 4 nəfərini almanlar, 2 nəfərini gürcülər, 1 nəfərini polyaklar təşkil edirdi.^[4]

1917-ci ilin statistikasına görə keçmiş İrəvan quberniyası əhalisinin 38 faizini müsəlmanlar, 60 faizini ermənilər təşkil edirdi: Şərur-Dərələyəz mahalında ümumi əhalinin 66.7 faizi, Sürməlidə 63.6 faizi, Naxçıvanda 59 faizi müsəlmanlar idi. İrəvan şəhərinin özünün əhalisi 43.4 faiz müsəlmanlardan ibarət idi.

1897 ci il üzrə milli tərkib

(ana dili üzrə)^[5]

İrəvan quberniyası əhalisinin milli tərkibi (1897) ermənilər (53,2 %) azərbaycanlılar (37,8 %) kürdlər (6 %) ruslar (1,6 %) Qalanları (1,4 %)

Qəzalar	ermənilər	azərbaycanlılar	kürdlər	ruslar	assuriyalılar
Aleksandropol qəzası	85,5 %	4,7 %	3,0 %	3,4 %	…
Naxçıvan qəzası	34,4 %	63,7 %	…	…	…
Yeni Bəyazid qəzası	66,3 %	28,3 %	2,4 %	2,2 %	…
Sürməli qəzası	30,4 %	46,5 %	21,4 %	…	…
Şərur-Dərələyəz qəzası	27,1 %	67,4 %	4,9 %	…	…
İrəvan qəzası	38,5 %	51,4 %	5,4 %	2,0 %	1,5 %
Eçmiədzin qəzası	62,4 %	29,0 %	7,8 %	…	…
Cəmi quberniya üzrə	53,2 %	37,8 %	6,0 %	1,6 %	…

İqtisadiyyatı

Məktəbləri

İrəvanda ilk qəza məktəbini 172 il öncə, 1836-cı ildə Mirzə Molla Məhəmməd oğlu yaradıb. 1881-ci ildə İrəvan quberniyasında üç təhsil ocağı - İrəvan Gimnaziyası, İrəvan Müəllimlər Seminariyası və Uluxanlı kənd məktəbi açılmışdır. Bundan bir il əvvəl İrəvanda ibtidai məktəb, iki il sonra isə Böyük Vedidə yeni tipli məktəb fəaliyyətə başlamışdır. Qori Müəllimlər Seminariyasını bitirmiş Cəlil Məmmədquluzadə ilk dərsini Uluxanlı məktəbində demişdir. Firudin bəy Köçərli 1885-ci ilin iyun ayında İrəvan Gimnaziyasına Azərbaycan dili və şəriət müəllimi təyin olunmuş, düz on il burada çalışmışdır. Əməkdar elm xadimi, yazıçı Əziz Şərifin xatirələrindən bilirik ki, azərbaycanlı uşaqlar gimnaziyaya daxil olmaq üçün əvvəlcə hazırlıq mərhələsindən keçməliydilər və bu məqsədlə iki pansionun xidmətindən istifadə edilirdi. Atası onu ikinci pansiona qoymuşdu. Həmin il Mustafa bəy Topçubaşov və qardaşı Mehdi bəy Topçubaşov da pansionda oxuyublar. Müəllimlər Seminariyasının nəzdində hazırlıq şöbəsi kimi ibtidai sinif fəaliyyət göstərirdi. Burada azərbaycanlılar, ermənilər, ruslar, gürcülər, ukraynalılar və digər millətlərin nümayəndələri təhsil alırdılar. Onlara riyaziyyat, həndəsə, astronomiya, tarix, coğrafiya, rus dili, biologiya fənləri öyrədilirdi. Filologiya elmləri namizədi, İrəvan tarixinin tədqiqatçısı Əsgər Zeynalov Firudin bəy Köçərlinin İrəvanı "əhli üləma və şüəra şəhəri" kimi qiymətləndirdiyini vurğulayaraq yazır: "İstər İrəvan Gimnaziyasında, istər İrəvan Müəllimlər Seminariyasında təhsil o dərəcədə yüksək idi ki, onların məzunları Rusiyanın, eləcə də Avropanın ən güclü ali məktəblərində lazımi səviyyədə təhsillərini davam etdirə bilirdilər. Məsələn, İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının məzunlarından dünya şöhrətli alim, akademik Mustafa bəy Topçubaşov Kiyev universitetində, gimnaziyanın sonuncu qızıl medalçısı, görkəmli alim və ictimai xadim Əziz Əliyev Peterburq Hərbi Akademiyasında, professor Mehdixan Yerevanski, məşhur hüquqşünas alim Miryusif Mirbabayev, ictimai xadim Maqsud Məmmədov Moskva Universitetində, akademik Əhməd Rəcəbli İtaliyanın Peruça şəhərində Ali Kral Eksperimental Aqrar İnstitutunda, ziyalı ocağının layiqli övladları Adil və Əslidar Muğanlinski qardaşları Almaniyanın Leypsiq Universitetində təhsillərini davam etdirmişdilər... Akademik Heydər Hüseynov, böyük bəstəkarımız Səid Rüstəmov, görkəmli elm xadimi və ictimai xadim Həsən Seyidov da ilk təhsillərini İrəvan Gimnaziyasında almışlar". İrəvan Gimnaziyasının və Müəllimlər Seminariyasının fəaliyyətinə 1919-cu ildə ermənilər son qoydular.

Mənbə

Военно-статистическое обозрение Российской империи. 1837-1854 Том 16. Кавказскiй край 6. Эриванская губернiя.; 1853

İstinadlar

↑ Эриванская губерния Arxivləşdirilib 2022-09-15 at the Wayback Machine (rus.)
↑ "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2013-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-06.
↑ Кавказский календарь на 1883 год, Тифлис, Главное управление главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, Кавказский статистический комитет, 1882 год, отдел I, Различные сведения, Некоторые статистические данные о состоянии губерний Кавказского края, стр. 224
↑ Сборник сведений о Кавказе. Том V. Изданный под редакцией Главного Редактора Кавказского Статистического Комитета Н.Зейдлица. Списки населенных мест Кавказского края. Часть I. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская, Ставропольская и Терская область. Тифлис, 1879.
↑ "Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей". 2012-02-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-06.

Həmçinin bax

İrəvan Quberniya Ruhani Məclisi

Xarici keçidlər

Əhalisi

[1] Эриванская губерния Arxivləşdirilib 2022-09-15 at the Wayback Machine (rus.)

[Демоскоп_Weekly-2] "Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г." 2013-10-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-06.

[3] Кавказский календарь на 1883 год, Тифлис, Главное управление главноначальствующего гражданскою частью на Кавказе, Кавказский статистический комитет, 1882 год, отдел I, Различные сведения, Некоторые статистические данные о состоянии губерний Кавказского края, стр. 224

[4] Сборник сведений о Кавказе. Том V. Изданный под редакцией Главного Редактора Кавказского Статистического Комитета Н.Зейдлица. Списки населенных мест Кавказского края. Часть I. Губернии: Эриванская, Кутаисская, Бакинская, Ставропольская и Терская область. Тифлис, 1879.

[5] "Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей". 2012-02-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-02-06.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

Rusiya İmperiyasının inzibati bölgüsü
General-qubernatorluqlar	Sankt-Peterburq Moskva Azov Belarus Varşava Vladivastok Şərqi Sibir Qalisiya¹ Qərbi Sibir İrkut Kiuev Litovsk Malorosiyya Novorossiysko-Bessarabiya Orenburq Orenburq və Samara Amuryanı Pskov və Moqilyov Ryazan Sibir Step Türküstan Ufa və Simbir Finlandiya
Quberniyalar	Həştərxan quberniyası • Tavriya quberniyası • Azov • Altay • Arxangelsk • Arxanqeloqorod • Astraxan • Belqorod • Belarusiya • Bessarabiya • Bratslavski • Bukeevskaya • Vilenski • Vitebsk • Vladimir • Voznesenski • Voloqda • Volıski • Voronej • Vıborq • Vyatka • Qrodnensk • Yekaterinoslav • Yenisey • İzyaslavskaya • İnqermanland • İrkutsk • Kazan • Kaluqa • Kiyev • Kovenskaya • Kolıvan • Kostroma • Kursk • Litva • Malorossiya • Minsk • Mogilyov • Moskva • Nikolayev • Nijeqorod • Novqorod-Şimal • Novqorod • Novorosiyski • Olenetsk • Orenburq • Orlov • Penza • Perm • Petroqrad • Podolsk • Polotskiy • Poltava • Pskov • Ryazan • Samara • Sankt-Peterburq • Saratov • Sibir • Simbirsk • Slobodsko-Ukrayna • Slonimskaya • Smolensk • Stavropol • Tambov • Tver • Tobolsk • Tomsk • Tula • Ufa • Xarkov • Xerson • Xolmsk • Çerniqov • Yaroslavl
Vilayətlər	• Amur • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Şəhər bələdiyyələri	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Çöl diyar vilayətləri	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Türküstan diyar vilayətləri	Zakaspiysk • Səmərqənd • Yeddisu • Sırdərya • Türküstan • Fərqanə
Baltikyanı diyar quberniyaları	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Finlandiya quberniyaları	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Polşa Kralığının quberniyaları	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Qalitsiya general qubernatorluğu	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Qafqaz canişinliyi	Bakı • Gürcüstan • Gürcüstan-İmeretiya • Dərbənd • Yelizavetpol • Qafqaz • Kutaisi • Tbilisi quberniyası • Qara dəniz quberniyası • Şamaxı • İrəvan • Erməni • Batum • Dağıstan • Qars • Kaspi • Kuban • Terek • Zaqatala • Suxum
Xüsusi dairələr	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Xüsusi qurumlar	• [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] • [[]] •
Vassal dövlət qurumları	Bakı xanlığı • Dərbənd xanlığı • Gəncə xanlığı • Talış xanlığı • Naxçıvan xanlığı • Qarabağ xanlığı • Quba xanlığı • Abxaz knyazlığı • Buxara əmirliyi • İrəvan xanlığı • Şəki xanlığı • Kokand xanlığı • Qaradağ xanlığı • Kurlandiya və Semiqaliya • Yeddi Ada Respublikası • Avar xanlığı • Reç Pospolita • Moldav knyazlığı • Şirvan xanlığı • Salyan xanlığı • Uryanxay diyarı • Xivə xanlığı • Kartli-Kaxeti çarlığı • Kazak Hetmanlığı • Krım xanlığı • Şamaxı xanlığı • İmereti çarlığı