Rizaəddin bin Fəxrəddin
Rizaəddin bin Fəxrəddin və ya tam adı Rizaəddin bin Fəxrəddin bin Seyfəddin eş-Şirdani (tatar. Ризаэтдин Фәхретдин; 4 yanvar 1859[1], Kiçüçat[d], Buqulma qəzası[d], Samara quberniyası[d], Rusiya imperiyası – 11 aprel 1936 və ya 12 aprel 1936[2][1], Ufa, Başqırd MSSR, RSFSR, SSRİ) — tatar tarixçisi, ədib, pedaqoq, ilahiyyatçı, dini və ictimai xadim.
| Rizaəddin bin Fəxrəddin | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | 4 yanvar 1859[1] |
| Doğum yeri |
|
| Vəfat tarixi | 11 aprel 1936 (77 yaşında) və ya 12 aprel 1936[2][1] (77 yaşında) |
| Vəfat yeri |
|
| Dəfn yeri |
|
| İş yeri | |
| Təhsili | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Dini, siyasi və pedaqoji mövzularda yazdığı çoxsaylı əsərlər ilə cədidçilik hərəkatının tərəfdarı olmuş və nəşr etdiyi "Şura" jurnalı ilə Rusiya imperiyasındakı müsəlmanlar üçün siyasi müzakirə üçün əhəmiyyətli bir orqana çevirmişdir.
Həyatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rizaəddin bin Fəxrəddin Samara quberniyasının Kiçüçat kəndində molla ailəsində anadan olub. O, atasının rəhbərlik etdiyi kənddə məktəbdə, daha sonra yaxınlıqdakı Şelçeli kəndindəki mədrəsədə oxuyub. 30 yaşında molla olub və İlbek kəndindəki mədrəsəyə rəhbərlik edib.
1891-ci ildə qazı seçildi, yəni Rusiyada müsəlmanlar üçün dini idarəetməyə üzv oldu. Bu səbəbdən geniş dini fəaliyyətini göstərə biləcəyi Ufada məkanına köçdü.[3]
1905-ci il Birinci rus inqilabı zamanı, o, Müftilər yığıncağında geniş bir islahat proqramı təqdim etdi. Bu proqram digər məsələlərlə yanaşı idarəçiliyin Qazaxıstan müsəlmanları üzərindəki məsuliyyətinin uzadılmasını da əhatə etmişdir. Çar hökuməti, bu mərkəzləşdirmənin müsəlmanlara gətirdiyi gücün gözlənilən mənfəəti səbəbindən proqramı rədd etdi.[4]
1906-cı ildə Fəxrəddin dini vəzifəsindən təqaüdə çıxaraq Orenburqda "Vəqt" qəzetinin redaktoru oldu.[5] İki il sonra Rusiya İmperiyasında tatar mətbuatının ən uzun ömürlü şöbəsi olan "Şura" jurnalını dərc etməyə başladı. 1917-ci il inqilabından sonra, 1921-ci ildə yenidən dini vəzifə tutdu və 1936-cı ildə ölümünə qədər Rusiyanın Avropa bölgələrinin müftisi idi. Sovetlərlə mümkün qədər əməkdaşlıq etməməyə çalışdı.[6]
Yaradıcılığı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Cədidizmin bir hissəsi olduğu üçün, Fəxrəddin işi bir çox digər cədidlər tərəfindən təsirləndi. Məsələn, bir müddət Şəhabəddin Mərcani mədrəsəsində oxudu və sonra Sankt-Peterburqda səfərdə siyasi fəal Cəmaləddin Əfqani ilə görüşdü. Misirli alim Məhəmməd Əbdühün bir başqa təsiri var idi. Fəxrəddin ərəb, fars, türk və rus dilində danışırdı. İsmayıl Qaspıralı tərəfindən bütün türk xalqları üçün ümumi dil olaraq elan edilmiş Türk dilindən istifadə edirdi, lakin Tatar dilinin linqvistik xüsusiyyətlərini saxlamışdı. Fəxrəddin həyatında 60-dan çox kitab yazan son dərəcə məhsuldar bir yazıçı idi.[7] Onun ən mühüm işi, Müsəlman dini rəhbərliyinin arxivində olduğu müddətdə yazdığı Orta Asiya alimlərinin (Asar və Məşhur Yerlər) bioqrafiyalarının iki cildlik bir nəşridir. İbn Rüşd, İbn əl-Ərəbi, Əbu Hamid əl-Qəzali və İbn Teymiyyə kimi şəxslərin təsvirləri işi hələ də ən yaxşı mənbə olaraq qalır. O, Rusiyada müsəlmanların ümumi vəziyyətinə, pedaqoji işlərə və ya ictimai müzakirələrə (məsələn, qadınların təhsil və ailə siyasətinə dair) jurnalistik mətnləri, kitabları və yazıları dərc etmişdir. 1906-cı ildə nəşr olunan "Rusya Müsəlmanlarının ehtiyacları və onlar haqqında intikad" yazısı ilə Fəxrəddinin çox qeyri-müəyyən hesab edilən Rus hökmdarlarının Ulema islahatçı tələblərini tənqid edir. Azadə-Ayşə Rorliçin fikrincə, yoxsulluğun aradan qaldırılması üçün təhsilin əhəmiyyəti və İslamın və elmin bərqərar olma ehtimalı Fəxrəddinin dünyagörüşünün əsas hissəsidir.[4] O həmçinin İbn Xəllikanın tarixi işlərini tənqid etdi və hökmdarların əməllərinə həsr olunan kitablarında və yazılarında "normal" müsəlmanların əməllərinə hörmət etməyə çalışdı.
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 3 4 Педагоги и психологи мира (rus.). 2012.
- ↑ 1 2 Library of Congress Authorities (ing.). Library of Congress.
- ↑ Mahmud Tahir: Rizaeddin Fahreddin, in: Central Asian Survey (1989, Volume 8), p. 111-115.
- ↑ 1 2 Azade-Ayşe Rorlich: The Volga Tatars, Stanford 1986; p. 53-58.
- ↑ Ahmet Kanlidere: Reform within Islam. The Tajdid and Jadid Movement among the Kazan Tatars (1809–1917), Istanbul 1997; p. 50-52.
- ↑ Charles Kurzman: Modernist Islam, 1840–1940. A Sourcebook, New York 2002, p. 33.
- ↑ "Article in the Oxford Dictionary of Islam". oxfordislamicstudies.com (ingilis). 2021-06-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-11-21.