Smartfon asılılığı
Smartfon asılılığı, həmçinin smartfon aludəçiliyi — Smartfonun həddən artıq istifadəsi kimi tanınan smartfonların gündəlik həyatın gedişatına mane olan, fərdin rifahı və funksionallığı üçün mənfi nəticələrə səbəb olan həddindən artıq və məcburi istifadəsi. Rəqəmsal əsrdə bu asılılıq artan narahatlığa çevrildi, çünki smartfonlar hər yerdə tapılır və müasir həyatın müxtəlif sahələrinə dərindən inteqrasiya olunur. Bunun böyük təsirlərinə gəldikdə isə smartfon istifadəsi myopiaya (yaxıngörmə)[1] səbəb olur.
Yayılma və Təsir[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonların geniş yayılması və əlçatan olması səbəbindən bu, qlobal miqyasda artmaqdadır. Tədqiqatlar göstərir ki, smartfon istifadəçilərinin əhəmiyyətli bir faizi asılılıq əlamətlərini[2] nümayiş etdirir. Aparılan araşdırmaya görə, smartfon istifadəçilərinin təxminən 30%-i smartfon asılılığına sahibdir.
Smartfon aludəçiliyinin təsiri çox geniş ola bilir, fərdin həyatının müxtəlif sahələrinə təsir göstərir. Həddindən artıq smartfon istifadəsi diqqətin və məhsuldarlığın azalmasına səbəb ola biləcəyi üçün akademik performans pisləşə bilər. Üstəlik, Conson və Li tərəfindən "İnsan Davranışında Kompüterlər (2018)" jurnalında dərc edilən bir araşdırma, xüsusilə yatmazdan əvvəl həddindən artıq smartfon istifadəsinin yuxu pozğunluğuna , yorğunluğa və digər sağlamlıq problemlərinə səbəb olduğunu göstərdi.
Problemli Smartfon İstifadəsinin Simptomları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Kompulsiv Yoxlama[redaktə | mənbəni redaktə et]
PSİ olan şəxslər yemək, görüşlər və ya ictimai toplaşmalar kimi qeyri-münasib və ya əlverişsiz vəziyyətlərdə belə smartfonlarını yoxlamaq üçün daimi istək nümayiş etdirə bilər.
Məsuliyyətlərə etinasızlıq[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfon asılılığı işə, məişət və ya akademik məsuliyyətlərinə etinasızlığa gətirib çıxara bilər, çünki fərd öz cihazında həddindən artıq vaxt sərf edir. Bu fenomen Kvon tərəfindən tədqiq edilmişdir.
Sosial Çıxarma[redaktə | mənbəni redaktə et]
Həddindən artıq smartfon istifadəsi sosial uzaqlaşmaya və şəxsi münasibətlərə təsir edən üz-üzə qarşılıqlı əlaqənin azalmasına səbəb ola bilər. Tədqiqatçılar Biançi və Fillips, "Kompyuterlər insan davranışında"[3] (2005) jurnalında dərc etdikləri araşdırmada smartfon istifadəsi ilə sosial geri çəkilmə arasındakı əlaqəni araşdırdılar.
Fiziki Simptomlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Uzun müddət smartfon istifadəsi "mətn boyun", göz yorğunluğu və yuxu pozğunluğu kimi fiziki simptomlarla nəticələnə bilər. Xie smartfon istifadəsi ilə bağlı gözlə əlaqəli simptomların yayılmasını araşdırdı. Hobbilərə marağın itməsi: PSİ olan insanlar əvvəllər zövq almış fəaliyyətlərə marağını itirə bilər, bunun əvəzinə smartfonlarında vaxt keçirməyə üstünlük verirlər. PSİ-nun bu aspekti Elhai və digərləri tərəfindən aparılan bir araşdırmada öyrənilmişdir.
Problemli Smartfon İstifadəsinin Səbəbləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
PSU-nun inkişafına bir neçə amil kömək edir:
Texnologiya Dizaynı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfon proqramları və sosial media platformaları cəlbedici və asılılıq yaradaraq istifadəçilərin öz cihazlarında daha çox vaxt keçirməsinə səbəb olmaq üçün hazırlanmışdır. Tədqiqatçılar Harris və Braun smartfon asılılığının və dizaynının əsasını təşkil edən psixoloji mexanizmləri araşdırıblar.
Qaçırmaq qorxusu (FOMO)[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vacib yeniləmələri və ya sosial hadisələri əldən vermək qorxusu insanları daim öz smartfonlarını yoxlamağa sövq edə bilər. Bu fenomen Przibilski tərəfindən tədqiq edilmişdir.
Eskapizm[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlar stressdən və ya cansıxıcılıqdan qurtulmağı təklif edir, bu da bəzi insanların həddən artıq öz cihazlarına sığınmasına səbəb olur. Elhai və başqalarının tədqiqatı qaçış və PSİ arasındakı əlaqəni araşdırdı.
Əsas Psixoloji Problemlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
PSİ narahatlıq, depressiya və ya təklik kimi əsas psixi sağlamlıq vəziyyətinin əlaməti ola bilər. Bu aspekt Li və digərləri tərəfindən aparılan bir araşdırmada sübut edildi.
Müalicə və qarşısının alınması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəqəmsal Detoks[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfon istifadəsinə müntəzəm fasilələr vermək asılılığı azaltmağa və daha sağlam vərdişləri bərpa etməyə kömək edə bilər. Rəqəmsal detoksun effektivliyi Braqazzi tərəfindən tədqiq edilmişdir
Sərhədlərin müəyyən edilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfondan istifadə üçün xüsusi vaxt məhdudiyyətlərinin müəyyən edilməsi və smartfondan azad zonaların təyin edilməsi faydalı ola bilər. Bu yanaşma Somi tərəfindən tədqiq edilmişdir.
Koqnitiv Davranış Terapiyası (KDT)[redaktə | mənbəni redaktə et]
KDT əsas psixoloji problemlərin həllində və problemli davranış nümunələrinin dəyişdirilməsində təsirli ola bilər. Tədqiqatçılar Andres PSİ-nin müalicəsində KDT potensialını nəzərdən keçirdi.
İctimai Maarifləndirmə Kampaniyaları[redaktə | mənbəni redaktə et]
PSİ-nin potensial nəticələri haqqında məlumatlılığın artırılması fərdlərə və icmalara problemi tanımağa və müvafiq tədbirlər görməyə kömək edə bilər. Tədqiqatçılar Pakenham-Valş və Bukovski smartfon asılılığı ilə mübarizədə ictimai məlumatlandırma kampaniyalarının rolunu araşdırdılar.
Smartfonların Təkamülü və Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonların təkamülü ünsiyyəti dəyişdirən və texnologiya ilə qarşılıqlı əlaqəmizi dəyişdirən əlamətdar bir səyahət olmuşdur. Əsas rabitə vasitələri kimi sadə başlanğıclardan tutmuş güclü əl kompüterlərinə qədər smartfonlar müasir həyatın əvəzsiz hissəsinə çevrilib.
Erkən mənşəyi və inkişafı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Əl rabitəsi qurğusu konsepsiyası 1970-ci illərin əvvəllərinə təsadüf edir. 1973-cü ildə Motorola şirkətinin mühəndisi Martin Kuper mobil telefondan ilk ictimai zəng etdi. Motorola DynaTAC 8000x kimi tanınan bu cihazın ölçüsü təxminən iki funt idi və məhdud zəng imkanlarına malik idi.
1980 və 1990-cı illərdə mobil telefonlar tədricən ictimaiyyət üçün daha əlçatan oldu, lakin onlar ilk növbədə səsli rabitə üçün istifadə edildi. Bu erkən cihazlar monoxromatik displeylərə və məhdud funksiyalara malik idi.
Smartfonların yaranması[redaktə | mənbəni redaktə et]
Müasir smartfonlar dövrünün əsl başlanğıcını şəxsi rəqəmsal köməkçilərin (PDA) mobil telefonlarla inteqrasiyası hesab etmək olar. 2000-ci illərin əvvəllərində "BlackBerry" və "Palm" kimi şirkətlər telefon funksionallığını e-poçt, təqvimlər və əlaqə siyahıları daxil olmaqla PDA funksiyaları ilə birləşdirən cihazları təqdim etdilər. 2007-ci ildə Apple ilk iPhone-un buraxılması ilə smartfon mənzərəsində inqilab etdi. iPhone-un istifadəçi dostu interfeysi və App Store-a çıxışı smartfon texnologiyasında dönüş nöqtəsi oldu. Bu gün bildiyimiz müasir smartfon ekosisteminin əsasını qoydu.
Smartfon Bumu[redaktə | mənbəni redaktə et]
iPhone-un uğurundan sonra digər şirkətlər Android, Windows Mobile, daha sonra isə Windows Phone və iOS kimi müxtəlif əməliyyat sistemli cihazlar təklif edərək smartfon bazarına daxil oldular.
2008-ci ildə Google tərəfindən Android əməliyyat sisteminin tətbiqi smartfon bazarına şiddətli rəqabət gətirdi. Android-in açıq mənbəli təbiəti bir çox istehsalçıya öz cihazları üçün ƏS-ni qəbul etməyə və fərdiləşdirməyə imkan verdi ki, bu da müxtəlif xüsusiyyətlərə və qiymət nöqtələrinə malik müxtəlif çeşidli smartfonlara səbəb oldu.
Texnologiyada irəliləyişlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
Texnologiya inkişaf etdikcə smartfonların imkanları da artdı. Emal gücünün, yaddaşın və batareyanın ömrünün təkmilləşdirilməsi smartfonlara daha mürəkkəb tapşırıqların öhdəsindən gəlməyə və mürəkkəb proqramları işə salmağa imkan verdi.
Yüksəksürətli mobil məlumat şəbəkələrinin yayılması ilə smartfonlar yolda olarkən internetə daxil olmaq imkanı qazanaraq, istifadəçilərin barmaqlarının ucunda informasiya, ünsiyyət və əyləncə dünyasını açıb.
Tətbiq ekosistemlərinin yüksəlişi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Apple-ın App Store və Google Play kimi mobil proqram mağazalarının tətbiqi proqram təminatının paylanması və istehlak edilməsində inqilab etdi. Bu proqramlar ekosistemləri tərtibatçılara proqramlar yaratmağa və birbaşa smartfon istifadəçilərinə paylamağa imkan verdi ki, bu da oyunlar və məhsuldarlıq alətlərindən tutmuş sosial şəbəkə və e-ticarət platformalarına qədər mobil proqramların partlamasına səbəb oldu.
Smartfon həyat tərzini aktivləşdirən vasitə
Zaman keçdikcə smartfonlar yalnız ünsiyyət və məhsuldarlıq cihazlarına çevrildi. Onlar yüksək keyfiyyətli kameralar, GPS naviqasiyası, sağlamlıq və fitnes izləmə, virtual köməkçilər və genişlənmiş reallıq imkanları kimi qabaqcıl xüsusiyyətləri özündə birləşdirən həyat tərzini təmin edənlərə çevriliblər.
Smartfonların Gələcəyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Texnologiya inkişaf etməyə davam etdikcə, smartfonların gələcəyi daha böyük yeniliklər vəd edir. Süni intellekt, qatlana bilən displeylər, 5G bağlantısı və daşınan texnologiyada irəliləyişlərin gələcək nəsil smartfonları formalaşdıracağı gözlənilir.
Bundan əlavə, Əşyaların İnterneti (IoT) konsepsiyası, ehtimal ki, smartfonları gündəlik həyata daha da inteqrasiya edəcək və istifadəçilərə müxtəlif smart cihazları və cihazları uzaqdan idarə etməyə və onlarla qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verəcəkdir.
Smartfon İstifadəsinin Psixoloji Təsirləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlar, şübhəsiz ki, həyatımıza çoxsaylı faydalar və rahatlıqlar gətirsə də, onların geniş istifadəsi potensial psixoloji təsirlərlə bağlı narahatlıqları da artırıb. Bu cihazlar gündəlik işlərimizə getdikcə daha çox inteqrasiya etdikcə, tədqiqatçılar onların psixi sağlamlıq, davranış və ümumi rifaha təsirlərini öyrənirlər. Burada smartfon istifadəsinin bəzi əsas psixoloji təsirlərini araşdırırıq.
1. Aludəçilik və asılılıq[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlarla əlaqəli ən əhəmiyyətli psixoloji təsirlərdən biri asılılıqdır. Smartfonlardan həddindən artıq istifadə kompulsiv davranışlara və asılılıq hissinə səbəb ola bilər. Tədqiqatçılar smartfon asılılığı ilə qumar və internet asılılığı kimi davranış asılılığının digər formaları arasında paralellər müəyyən ediblər.
2. Narahatlıq və Stress[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlar vasitəsilə daimi əlaqə artan narahatlıq və stress səviyyələrinə kömək edə bilər. Sosial fəaliyyətləri əldən vermə qorxusu (FOMO) və bildirişlərə dərhal cavab vermək təzyiqi narahatlıq və narahatlıq hisslərinə səbəb ola bilər.
3. Yuxu pozğunluqları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yatmadan əvvəl smartfonlardan istifadə, xüsusən də sosial media və ya sıx ekran fəaliyyəti ilə məşğul olmaq yuxu rejimini poza bilər. Ekranların yaydığı mavi işıq yuxunu tənzimləmək üçün vacib olan melatonin hormonunun istehsalına mane ola bilər.
4. Sosial Əlaqələr[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlar sosial qarşılıqlı əlaqənin dinamikasını dəyişib. Onlar ani ünsiyyətə imkan versə də, eyni zamanda üz-üzə qarşılıqlı əlaqənin azalmasına və sosial bacarıqların azalmasına səbəb ola bilər. Sosial yığıncaqlar zamanı həddindən artıq smartfon istifadəsi indiki andan uzaqlaşma və ayrılma hissi yarada bilər.
5. Diqqət və fokuslanma[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlara bildirişlərin və məlumatların daimi axını diqqətin azalmasına və konsentrasiya qabiliyyətinin azalmasına səbəb ola bilər. Smartfondan istifadənin tez-tez kəsilməsi idrak proseslərini poza və məhsuldarlığı aşağı sala bilər.
6. Bədən Şəkil Problemləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tez-tez smartfonlar vasitəsilə əldə edilən sosial media platformaları bədən imicinə dair narahatlıqlara və aşağı özünə hörmətə səbəb ola bilər. Sosial mediada ideallaşdırılmış şəkillərə məruz qalmaq və başqalarının mükəmməl görünən həyatları ilə müqayisə etmək mənfi özünü qavrayışa səbəb ola bilər.
7. Nomofobiya[redaktə | mənbəni redaktə et]
Nomofobiya və ya smartfonsuz qalmaq qorxusu son illərdə diqqəti cəlb edən psixoloji vəziyyətdir. Nomofobiya yaşayan insanlar telefonlarından ayrıldıqda narahat və stresli hiss edə bilərlər.
8. Multitasking və Koqnitiv Yük[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlarda çoxlu tapşırıqların yerinə yetirilməsi qabiliyyəti idrak yükünün artmasına və tapşırıqların yerinə yetirilməsi zamanı səmərəliliyin azalmasına səbəb ola bilər. Tətbiqlər və fəaliyyətlər arasında daimi keçid koqnitiv performansa mane ola bilər.
9. Depressiya və təklik[redaktə | mənbəni redaktə et]
Smartfonlar əlaqə təmin etsə də, sosial mediadan və virtual qarşılıqlı əlaqədən həddindən artıq istifadə, xüsusilə fərdlər öz həyatlarını başqaları ilə müqayisədə qeyri-adekvat qəbul etdikdə, tənhalıq və depressiya hisslərinə səbəb ola bilər.
10. Rəqəmsal Detoks Problemləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəqəmsal detoks vasitəsilə smartfon istifadəsini azaltmaq cəhdləri və ya cihazlardan fasilələr vermək potensial psixoloji asılılığı göstərən çəkilməyə bənzər simptomlara səbəb ola bilər.
İnsanların asılı olduğu ən cəlbedici telefon proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rəqəmsal əsrdə smartfonlar həyatımızın ayrılmaz hissəsinə çevrilib və mobil tətbiqlər gündəlik təcrübələrimizi artırmaqda mühüm rol oynayır. Bəzi proqramlar istifadəçilərin diqqətini və marağını o dərəcədə çəkib ki, insanlar onlardan asılı vəziyyətə düşüblər. Sosial şəbəkələrdən tutmuş məhsuldarlıq alətlərinə qədər bu proqramlar bizim mobil cihazlarımızla qarşılıqlı əlaqə və əlaqə tərzimizdə inqilab etdi. İnsanların asılı olduğu ən cəlbedici telefon proqramlarından bəziləri bunlardır:
1. Sosial Media Tətbiqləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Facebook, Instagram, Twitter və TikTok kimi sosial media tətbiqləri bizim başqaları ilə əlaqə saxlama və paylaşma üsulumuzu dəyişdirdi. Bu platformalar əsas ünsiyyət vasitəsinə çevrilib və insanlar ən son yazılar və trendlərdən xəbərdar olmaq üçün tez-tez sosial lentlərini yoxlayırlar.
2. Mesajlaşma Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
WhatsApp, Messenger kimi mesajlaşma proqramları bir çox istifadəçi üçün ənənəvi mətn mesajlaşmasını əvəz etdi. İnsanlar dostları, ailəsi və həmkarları ilə ani ünsiyyət üçün bu proqramlara etibar edirlər ki, bu da əlaqədə qalmaqdan asılılıq hissi yaradır.
3. E-poçt Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Gmail, Outlook və Apple Mail kimi e-poçt proqramları iş və şəxsi ünsiyyəti idarə etmək üçün vacib hala gəldi. İstifadəçilər gün ərzində tez-tez e-poçtlarını yoxlayır və bu, mütəşəkkil qalmaq və dərhal cavab vermək üçün bu proqramlardan asılılığa səbəb olur.
4. Əyləncə Yayım Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Netflix, YouTube, Spotify və Disney+ kimi əyləncə yayımı proqramları media istehlakımızda inqilab etdi. İstifadəçilər tez-tez televiziya şoularını, filmləri və videoları izləyirlər və əyləncə üçün bu platformalardan asılılıq hissi yaradırlar.
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Google Maps və Waze kimi naviqasiya proqramları naməlum yerlərdə dolaşmaq üçün əvəzolunmaz hala gəldi. İnsanlar real vaxt istiqamətləri və trafik yeniləmələrini təmin etmək üçün bu proqramlardan asılıdır və onları gündəlik səyahətin ayrılmaz hissəsinə çevirir.
6. Məhsuldarlıq Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
Evernote, Microsoft Office Suite və Trello kimi məhsuldarlıq proqramları istifadəçilərə mütəşəkkil olmağa, tapşırıqları idarə etməyə və məhsuldarlığı artırmağa kömək edir. İnsanlar işlərini və şəxsi layihələrini effektiv şəkildə tənzimləmək üçün bu proqramlara etibar edirlər.
7. Nəqliyyat Tətbiqləri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Uber kimi gəzinti proqramları insanların şəhərlərdə gediş-gəlişini dəyişdirdi. Bu proqramlar rahat səyahət üçün onlardan asılılığa səbəb olan üstünlük verilən nəqliyyat növünə çevrilib.
8. Sağlamlıq və Fitnes Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
MyFitnessPal, Fitbit və Nike Training Club kimi sağlamlıq və fitnes proqramları insanları daha sağlam həyat tərzi sürməyə həvəsləndirib. İstifadəçilər məşqləri izləmək, sağlamlıq məqsədlərini izləmək və ümumi rifahı təşviq etmək üçün bu proqramlardan asılıdır.
9. Ödəniş Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
PayPal, Venmo və Apple Pay kimi ödəniş proqramları maliyyə əməliyyatlarını sadələşdirib. İnsanlar problemsiz və təhlükəsiz pul köçürmələri və mobil ödənişlər üçün bu proqramlara etibar ediblər.
10. Oyun Proqramları[redaktə | mənbəni redaktə et]
"Kendi kraş" kimi təsadüfi oyunlardan Fortnayt kimi immersiv təcrübələrə qədər olan oyun proqramları bütün dünyada istifadəçiləri valeh etdi. Oyunçular özlərini bu oyunları oynamağa xeyli vaxt sərf edə bilər və bu, əyləncə forması kimi oyundan asılılıq hissinə səbəb ola bilər.