Taşköprü (Adana)

Taşköprü (it. Ponte in pietra, ing. Stone bridge) ― tarixən Ponte Sarus olaraq bilinən, Adanada Seyhan çayı üzərində yerləşən Roma dövrünə aid körpü. Körpünün eramızın ikinci əsrinin birinci yarısında inşa edildiyi ehtimal olunur. O dövrdə Taşköprü Aralıq dənizindən Anadolu və İrana gedən qədim ticarət yollarının açarı idi. Körpü həm də, 2007-ci ildə bağlanmasına qədər dünyanın motorlu nəqliyyat vasitələri üçün açılmış ən qədim körpülərindən biri idi. Taşköprü 2007-ci ildən bəri yalnız piyadalar tərəfindən istifadə edilir və indi sosial və mədəni tədbirlərə ev sahibliyi edir.

Taşköprü
36°59′24″ şm. e. 35°20′24″ ş. u.
Keçid	Seyhan çayı
Yeri	Adana, Kilikiya, Türkiyə
İstifadəsi	Piyadalar (2007-ə qədər nəqliyyat üçün də açıq olmuşdu)
Material	Tuf, mərmər, spoli
Uzunluğu	310 m
Eni	11,4 m
Tikintinin bitmə tarixi	b.e. 120–135
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarix boyu körpü üçün istifadə olunan adlar arasında Saros körpüsü, Yustinian körpüsü, əl-Valid körpüsü və Taşköprü (türk. "Daş körpü") var.^[1]

Taşköprü müxtəlif sivilizasiyaların əlavələrini və bərpa izlərini daşıyır. Hett kralı I Xattusilinin Suriyaya hərbi yürüşü zamanı Adanadan rada körpü qurduğu bildirilsə də, bunun Adanada Seyhan çayı üzərindəki ilk körpü olub olmadığı bəlli deyil.^[1]

1852–1853-cü illərdə Adananı ziyarət edən Viktor Lanqloys mövcud körpünü eramızın 117–138-ci illərində hakimiyyətdə olmuş və eramızın 120–135-ci illəri arasında Anadolunu gəzərək bir çox yerlərdə tikililəri istismara verən imperator Adriana ilə əlaqələndirir. Lanqlois qeyd etmişdir ki, körpünün üzərində özünün ziyarətindən təxminən 20 il əvvələ qədər Adrianın adı qeyd olunubmuş.^[2]

Bəzi hesablara görə körpü 384-cü ildə Romada körpü tikmiş memar Auksenti tərəfindən, 4-cü əsrin sonlarında tikilmişdir. Bu fikir bir müddət Adanadakı Yunan kilsəsinin qurbangahı kimi xidmət edən, hal-hazırda isə Adana Arxeologiya Muzeyində daş oymalar kolleksiyasında saxlanılan yunan dilindəki yazıya əsaslanır. 12 sətirli yazı 122 sm hüdürlüyündə, 93 sm genişliyində və 12 sm qalınlığındakı lövhə üzərində yazılmışdır. Bununla birlikdə, tam oxunduqda bu yazının körpünün inşası ilə deyil, su çarxları ilə qidalandıran bir su kəməri ilə bağlı olduğu görünür.^[3]

Tarixçi Prokopiy Kesariyskiy 527–565-ci illərdə hökm sürən I Yustinianın körpünün yenidən qurulması üçün əmr verməsi barədə yazır.^[4]

Körpü əsrlər boyu dəfələrlə bərpa edilmişdir. Taşköprü Əməvilər xilafəti dövründə, 742-ci ildə bərpa edildikdən sonra hakimiyyətdə olan xəlifə II Validin şərəfinə Cisr əl-Valid adlandırıldı. Kürpü 840-cı ildə, xəlifə əl-Mötəsimin hakimiyyəti dövründə yenidən bərpa edildi. Bəzi mənbələrdə Harun ər-Rəşid və əl-Məmunun dövründə də bərpa işlərinin aparıldığı qeyd edilir.^[1] Başqa bərpa işi barədə XVII əsrə qədər yazılı qeyd mövcud deyil.^[1]

Körpü Osmanlı dövründə bir neçə dəfə təmir edilmişdir. İlk təmir işləri 1713-cü ildə,^[1] III Əhmədin dövründə aparılmışdır. Bu dövrdə Adana valisi Osman paşanın körpünün köhnə hissələrinin təmiri ilə bağlı verdiyi fərman Adana Şəriət Məhkəməsinin qeydlərində qalır.^[1]

Adana Etnoqrafiya Muzeyində Osmanlı Sultanı I Əbdülməcidin dövründə, 1847-ci ildə aparılan bərpa işlərindən sonra körpünün üstünə qoyulmuş kitabə saxlanılır.^[1] Adana Arxeologiya Muzeyində saxlanılan yazıda qeyd olunanlara görə, Sultan II Əbdülhəmidin dövründə Qubernator Osman Paşa tərəfindən körpüdə bərpa işləri aparılmışdır.

Hər dəfə aparılan bərpa işlərin zamanı müxtəlif materiallardan istifadə olunmasına baxmayaraq, körpü ümumilikdə tuf, mərmər və spolidən tikilmişdir. Xüsusilə də körpünün şərq hissəsində orijinal tikilinin qalıqları var. Körpü divar doldurma texnikasından istifadə edilərək tikilmişdir.

Körpünün hazırkı uzunluğu 310 metr (1,020 ft)-dir.^[1] Osmanlı səyyahı Övliya Çələbi əraziyə səfəri zamanı körpünün uzunluğunu 170 metr olaraq qeyd etmişdir.^[1] Körpünün 21 tağı var.^[1] Çay sahillərində tənzimləmə işləri aparılarkən hər iki tərəfdən quru hissəsi artırıldığı üçün körpü qısaldıldı.^[1] Yolun üstünə daş döşənib və səkilər də daxil olmaqla 11.4 metr (37 ft) genişliyindədir.^[1] Körpünün heykəltəraşlıq dekorasiyasına 11-ci tağın şimal tərəfindəki aslan relyefi və müxtəlif ulduz-aypara təsvirləri daxildir.

Osmanlı imperiyasına səyahət edənlər tərəfindən dərc olunan qravüralar yolun iki at arabasının yan-yana yerləşə bilməyəcəyi qədər dar olduğunu təsvir edir.^[1] Körpünün genişlinin o dövrdə 3 metr (9.8 ft)-dən çox olmadığı düşünülür. Aparılan genişləndirmə işləri nəticəsində körpünün aşağı tərəfinə yeni tağlar əlavə edilib.^[1] Bu əlavələrin nə zaman edildiyi aydın olmasa da, 1948-ci ildə Dövlət Avtomobil Yolları Agentliyi tərəfindən geniş bərpa işləri aparıldığına dair qeydlər mövcuddur.^[1] Əlavələrdən sonra yolun eni təxminən 8 metr (26 ft) və ya 8.5 metr (28 ft) olmuşdur.^[1]

Köpünü ortasında Vali Mahmut Paşa tərəfindən dörd sütuna dayanan bir köşk tikilmiş, lakin daha sonra yıxılmışdır.^[5][1]

Tağları dəstəkləyən dayaqlar zamanla köhnəlmişdir.^[1] Bu dayaqlar bir neçə maraqlı memarlıq texnikasını nümayiş etdirirlər. Tağların hər birinin ölçüsü mürəkkəb inşaat tarixinə görə bir-birindən fərqlənir.^[1]

2007-ci ildə körpü motorlu nəqliyyat vasitələri üçün bağlanmışdır. Taşköprü o vaxtdan bəri sosial və mədəni tədbirlər üçün abidə halına gəlmişdir.^[6]

• "Adana Köprüsü taştan..." [Stone-built Adana Bridge...] (türk). Adanadan.biz. İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
• Gratien, Chris. "Migrant Workers in Ottoman Anatolia" (Podyayım). Avqust 2014. İstifadə tarixi: 17 fevral 2015.
• Langlois, Victor, Voyage dans la Cilicie et dans les montagnes du Taurus [Travels in Cilicia and the Taurus Mountains] (fransız), Duprat, 1861
• O’Connor, Colin, Roman Bridges, Cambridge University Press, 1993, səh. 127 (E28), ISBN 0-521-39326-4
• Saban Ökesli, Duygu; Gürçınar, Yusuf. "An Investigation of Urban Image and Identity: Findings from Adana". Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 21 (1). 2012: 37–52. 2017-08-24 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 fevral 2015.
• Prokopiy, Chapter 5: Buildings in Asia // De Aedificiis [Buildings of Justinian, Book V], Loeb Classical Library edition of Procopius (Volume VII) (latın), translated by Henry Bronson Dewing, Loeb, 1940, səh. 339, İstifadə tarixi: 18 fevral 2015