Trofim Lısenko

Trofim Denisoviç Lısenko Ukrayna və Sovet aqronomu və bioloqudur.[5] Biologiya- Miçurin aqrobiologiyasında[6] yalançı elmi istiqamətin banisi[7][8][9][10][11][12][13] və ən böyük nümayəndəsi, SSRİ Elmlər Akademiyasının (1939), Ukrayna Elmlər Akademiyasının (1934), VASXNİL-in akademikidir (1935). Sosialist Əməyi Qəhrəmanıdır (1945). Üç dəfə birinci dərəcəli Stalin mükafatı laureatıdır (1941, 1943, 1949).

Trofim Lısenko
ukr. Трохим Денисович Лисенко
Doğum tarixi 17 (29) sentyabr 1898
Doğum yeri
Vəfat tarixi 20 noyabr 1976(1976-11-20)[1][2][…] (78 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Elm sahəsi biologiya
Elmi adı
İş yerləri
Üzvlüyü
Mükafatları Sosialist Əməyi Qəhrəmanı
"Lenin" ordeni “Əmək igidliyinə görə” medalı "Vladimir İliç Leninin anadan olmasının 100 illiyi münasibətilə" yubiley medalı "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı "Moskvanın 800 illik xatirəsinə" ordeni
1-ci dərəcəli "Stalin" mükafatı "Stalin" mükafatı Order of the Red Banner of Labour of the Ukrainian SSR "Stalin" mükafatı "Stalin" mükafatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

1934-cü ildə elmi rəhbər, 1936-cı ildə isə Odessada Ümumittifaq Seleksiya və Genetika İnstitutunun direktoru təyin edilir. 1940-1965-ci illərdə SSRİ Elmlər Akademiyasının Genetika İnstitutunun direktoru olub.[14].

Trofim Lısenko bir aqronom kimi bir sıra aqrotexniki üsulları (vernalizasiya, pambıq budanması, kartofun yay əkini[5]) təklif və təbliğ etmişdir. Lısenkonun təklif etdiyi üsulların əksəriyyəti hələ sovet kənd təsərrüfatında geniş tətbiq olunduğu dövrdə də P.N. Konstantinov, A.A. Lyubişev, P.İ. Lisitsyn və başqaları tərəfindən tənqid edilmişdir. Lısenkonun nəzəriyyələrinin və aqronomik metodlarının ümumi çatışmazlıqlarını üzə çıxaran elmi rəqibləri də onu dünya elmi və təsərrüfat praktikasından ayrıldığına görə qınayırdılar. Bəzi üsullar (məsələn, macar entomoloqu Yablonovskinin[15] təklif etdiyi Asproparthenis punctiventris ilə mübarizə üsulu) Lısenkodan çox-çox əvvəl məlum idi, lakin gözləntiləri doğrultmadı və ya köhnəlmişdi.[15]. Автор теории стадийного развития растений[5] Bitkilərin mərhələli inkişafı nəzəriyyəsinin müəllifidir. Mendel genetikasını və irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini rədd etdi. Lysenkonun adı genetika alimlərinə, eləcə də "Miçurin genetikasını" tanımayan rəqiblərinə qarşı təqib kampaniyasında hallanır.[16] O, O.B. Lepeşinskayanın sonradan yalançı elmi olaraq tanınan - hüceyrə quruluşuna malik olmayan “canlı maddədən”[17][18] hüceyrələrin yeni əmələ gəlməsi nəzəriyyəsini dəstəkləyirdi.[19][20][21]

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

17 (29) sentyabr 1898-ci ildə Rusiya İmperiyasının Poltava quberniyasının Konstantinoqrad rayonunun Karlovka kəndində Denis Nikanoroviç və Oksana Fominiçna Lısenkonun — ukraynalı kəndli ailəsində anadan olub.[22].

Ailə daha sonra iki oğul və bir qız dünyaya gəlib.[7]

Oxuyub yazmağı ancaq 13 yaşında öyrənib.[23] 1913-cü ildə ikiillik kənd məktəbini bitirdikdən sonra Poltavada aşağı bağçılıq məktəbinə daxil olur. 1917-ci ildə "Sofievka" dendrarisinin[24] bazasında Umanda (indiki Uman Milli Bağçılıq Universiteti) orta bağçılıq məktəbinə[22][25] daxil olmuş və 1921-ci ildə bitirmişdir.

Lısenkonun Umanda təhsil aldığı dövr Birinci Dünya Müharibəsi və vətəndaş müharibəsi illərinə təsadüf etdi: şəhər Avstriya-Macarıstan qoşunları, sonra Mərkəzi Ukrayna Radası tərəfindən tutuldu.

1918-ci ilin fevralında Umanda Sovet hakimiyyəti elan edildi, bundan sonra 1920-ci ilə qədər şəhər vaxtaşırı "qırmızı" və "ağ" orduların əlinə keçdi.[7].

1921-ci ildə Lısenko Qlavsaxarın seleksiya kursları üçün Kiyevə göndərildi, sonra 1922-ci ildə Kiyev Kənd Təsərrüfatı İnstitutuna (indiki Ukrayna Milli Bioresurslar və Təbiətin İdarə Edilməsi Universiteti) qiyabi şöbəyə daxilb olmuş, 1925-ci ildə oranı aqronom ixtisası üzrə bitirmişdir.[7] Təhsil aldığı müddətdə Beloserkovsk təcrübə stansiyasında bağ bitkilərinin seleksiyaçısı kimi çalışmışdır. 1923-cü ildə o, ilk elmi əsərlərini nəşr etdirdi[22]: "Beloserkovskaya seleksiya stansiyasında[26] pomidor seleksiyasının texnikası və üsulları" və "Şəkər çuğundurunun peyvəndi".[27] Roll-Hansenin yazdığı kimi, Lısenko heç bir xarici dil bilmirdi.[28]

1922-1925-ci illərdə Lısenko Beloserkovski seleksiya stansiyasında baş mütəxəssis vəzifəsində çalışıb.[5].

Erkən fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Gəncədə fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1925-ci ilin oktyabrında Kiyev Kənd Təsərrüfatı İnstitutunu bitirən Lısenko Azərbaycana, Gəncə şəhərindəki seleksiya stansiyaya göndərilir.[22]

Gəncə seleksiya stansiyası 1925-ci ildə yaradılmış və N. İ. Vavilovun rəhbərlik etdiyi Ümumittifaq Tətbiqi Botanika və Yeni Bitkilər İnstitutunun ştatının tərkibində idi. Həmin vaxt stansiyanın direktoru aqronomluq üzrə riyazi statistika mütəxəssisi Nikolay Fyodoroviç Derevitski idi. O, Lısenkonun qarşısına erkən yazda mal-qaranın ac qalması problemini həll etmək üçün Azərbaycanda paxlalı bitkilərin (acıpaxla, yonca, güllücə, lərgə) gətirilməsi, eləcə də bu əkinlər yazda şumlandıqda torpağın münbitliyinin artması ilə torpağın “yaşıl gübrə” ilə sederasiya edilməsi vəzifələrini qoydu.[7]

1927-ci il avqustun 7-də “Pravda” qəzetində Lısenko haqqında məqalə dərc olunmuş və burada onun Gəncədəki fəaliyyəti haqqında aşağıdakılar deyilirdi:

Lısenko torpağı peyin və mineral gübrəsiz gübrələmək, mal-qaranın yem çatışmazlığından ölməməsi üçün qışda Zaqafqaziyanın boş tarlalarını yaşıllaşdırmaq, türk kəndlisinin sabahından əmin yaşaması məsələlərini həll edir (və həll edib). ...Ayaqyalın professor Lısenkonun indi davamçıları, tələbələri, təcrübi sahəsi var, aqronomluq korifeyləri qışda gəlir, stansiyanın yaşıl tarlaları qarşısında dayanır, minnətdarlıqla onun əlini sıxırlar.

— «Поля зимой»[29]

Elm tarixçisi David Joravsky (1970) Lysenkonun fəaliyyətinin bu dövrü haqqında yazır:

Əgər bu onun genlərinin bəxş etdiyi hədiyyə deyilsə O, həqiqətən də özünüreklam sənətini çox yaxşı öyrənib.... <...> gəncin jurnalistlərlə ustalıqla ünsiyyət qurması, böyük praktiki əhəmiyyət kəsb edən elmi kəşflər etmək üçün qəzetlərdən istifadə etmək bacarığı - bu qısa müddətli deyildi.

Bu, 1927-ci ildə “Pravda” qəzetindəki məqaləsindən tutmuş 1964-cü ilin sonuna qədər, “Pravda” və bütün digər qəzetlər sonda ona qarşı çıxana qədər Lısenkonun bütün karyerasının daimi xüsusiyyətinə çevrildi.

— D. Joravsky, 1970. "The Lysenko Affair", p. 58—59

Bitki fizioloqu Carl McDaniel (Rensselar Polytechnic Institute, USA; 2004) yazır:

Lısenkonun ilk tapşırığı ev heyvanlarını qida ilə təmin etmək və yaşıl peyin əldə etmək üçün paxlalı örtü bitkilərinin yetişdirilməsi imkanlarını araşdırmaq idi. 1925-1926-cı illərin qışı mülayim keçdi və Lısenkonun əkdiyi noxud sağ qaldı. Rəsmi olaraq ezam edilmiş jurnalist “Pravda”da bu orta təhsilli kəndlinin nailiyyətlərini yüksək qiymətləndirən və layihənin nəticələrini xeyli şişirdən baş məqalə yazdı.

— Carl McDaniel, 2004. "The human cost of ideology as science", Conservation Biology 18, 869—871[30]

Tezliklə Lısenko onun rəhbərliyi altında təlim keçən təcrübəçilərdən biri Aleksandra Alekseevna Baskova ilə evləndi. Eyni dövrdə gələcək akademiki və Lısenkonun tərəfdarı olan seleksiyaçı D.A. Dolquşin Lısenko ilə işləməyə başladı.[7]

Bitkilərin mərhələli inkişafı nəzəriyyəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bitkiçilik sahəsindəki ixtiralarını əsaslandırmaq üçün Lısenko, onun tərəfdarları ilə yanaşı, əleyhdarları - N.İ. Vavilov[31] və P.M. Jukovskinin elmi hesab etdiyi "bitkilərin mərhələli inkişafı nəzəriyyəsini" irəli sürdü. Nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarət idi ki, ali bitkilər toxum verməzdən əvvəl həyatları boyu bir neçə mərhələdən keçməlidirlər. Növbəti mərhələyə keçmək üçün müəyyən xüsusi şərtlər tələb olunur. 1935-ci ildə Lısenko yazırdı:

Bu nəzəriyyə ondan irəli gəlir ki, bitkidəki hər şey, onun hər bir xassəsi, xüsusiyyətləri və s., konkret ekoloji şəraitdə irsi əsasın inkişafının nəticəsidir. İrsi əsas isə bütün əvvəlki filogenetik tarixin nəticəsidir. Müəyyən mövcudluq şərtlərinə uyğunlaşmaların seçilməsi yolu ilə yaranan bu bioloji tarixin nəticəsi, bitki orqanizminin ziqotdan başlayaraq fərdi tarixi boyu onun inkişafının müəyyən şərtlərinə qoyduğu tələblərdir. Bu tələblər tarixi prosesdə inkişaf etmiş uyğunlaşmaların əks tərəfidir.

Lısenko bu nəzəriyyəyə əsaslanaraq, payızlıq və yazlıq taxılların, kartofun və digər bitkilərin vernalizasiyasını, pambığın budanmasını təklif etdi[32].

1933-cü ildə N.I.Vavilov ABŞ-da keçirilən Beynəlxalq Genetika və Seleksiya Problemləri Simpoziumunda Lısenkonun ixtiraları haqqında danışdı. Elə həmin il Vavilov Lısenkonun işini "son onillikdə bitki fiziologiyasında ən böyük nailiyyət" olaraq V.I.Lenin mükafatına təqdim etdi.[31]

Lısenkonun digər rəqibi akademik P.M. Jukovski də onun elmi irsində mərhələli inkişafı nəzəriyyəsini tanıyıb. 1955-ci il tənqidi "üç yüz məktubu"nun digər müəllifləri bu nəzəriyyəni tənqid etmədi, lakin elmi olaraq tanıdı.

Lısenkonun bitkilərin mərhələli inkişafı nəzəriyyəsinin müddəaları[33], tənqidçilərin fikrincə, 1930-cu illərin bilik səviyyəsinə müəyyən dərəcədə uyğun idi, lakin onların hamısı eksperimental olaraq təsdiqlənməmişdir. Mərhələli inkişafı nəzəriyyəsinin çatışmazlıqlarını İ.M. Vasilyev, P.İ. Qupalo, V.V. Skripçinski, A.K. Efeykin, M.X. Çaylaxyan, V. Yunges, A.K. Fedorov və başqaları qeyd etmişlər.[33] Xüsusilə, Lısenkonun "İşıq mərhələsini keçmək yalnız vernalizasiya mərhələsindən keçdikdən sonra mümkündür" ifadəsi tənqid edilmişdir. İddia olunurdu ki, ilkin vernalizasiya olmadan belə, müxtəlif növ bitkilər fotoperiodik reaksiyaya malikdir və gündüz saatlarının uzunluğu azaldıqda inkişaf gecikir.[33] Lısenko özü temperaturun rolunu işıqlandırma ilə əvəz etmək cəhdlərini "metodoloji cəhətdən qüsurlu" hesab edərək, 24 iyun 1934-cü ildə Ümumittifaq Konfransında qışa davamlılıq haqqında məruzədə və 1935-ci il yanvarın 6-da SSRİ Elmlər Akademiyasının Genetika İnstitutunda keçirilən elmi iclasda bitkilərin inkişaf mərhələlərini təkzib edənlərə cavab verdi.[34] Moskva Dövlət Universitetinin biologiya fakültəsinin bitki fiziologiyası kafedrasının müdiri D.A. Sabinin əvvəlcə T.D. Lısenkonun yaradıcılığına böyük maraq göstərdi. O, T.D. Lısenkonun 1933-1934-cü illərdə hazırladığı məruzələri üzərində qeydlər aparıb və bu qeydlər onun kağızlarında qalıb. 1934-cü ildə D.A. Sabinin Lısenkonun Genetika və Seleksiya İnstitutunun direktoru işlədiyi Odessaya səfər etdi.

Sonradan, Lısenkonun əsərlərinin materiallarını tədqiq edən D.A. Sabinin belə qənaətə gəldi ki, "mərhələlər nəzəriyyəsi" əvvəllər mövcud olan ümumi bioloji təyinetmə nəzəriyyəsinin xüsusi təzahürüdür, buna görə, orqanizm müəyyən ekoloji şəraitin təsirini yaşayaraq və bir neçə həyat mərhələsindən keçərək ciddi şəkildə müəyyən edilmiş istiqamətdə inkişaf edir. Sabinin 1946-1947-ci illərdə yazdığı monoqrafiyada bu nəzəriyyənin mahiyyətini tənqidi təhlil etdi (bu monoqrafiyanın bitkilərin inkişafına dair fəsli ayrıca kitab kimi yalnız 1963-cü ildə nəşr olundu[35]). Sabinin Lısenkonun bioloji təlimlərinin tərəfdarları ilə münaqişəyə girdi (bundan əvvəl o, bir neçə il Moskva Dövlət Universitetinin kafedrasında bu tədrisi dəfələrlə tənqid etmişdi) və 1948-ci ildə müəllimlik işindən qovuldu. 1951-ci ildə Gelencikin Mavi körfəzində okeanoloq işləyərkən intihar etdi.[36]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Trofim Lysenko // Encyclopædia Britannica (ing.).
  2. ↑ Trofim Denissowitsch Lyssenko // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ Лысенко Трофим Денисович // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
  4. ↑ Bell A. Trofim Lysenko // Encyclopædia Britannica (brit. ing.). Encyclopædia Britannica, Inc., 1768.
  5. ↑ 1 2 3 4 Şablon:Из БСЭ
  6. ↑ Yongsheng Liu «Lysenko’s Contributions to Biology and His Tragedies» Arxivləşdirilib 2009-02-01 at the Wayback Machine // Rivista di Biologia / Biology Forum 97 (2004), p. 483—498.
  7. ↑ 1 2 3 4 5 6 Валерий Сойфер. Власть и наука. Вашингтон. 2001.
  8. ↑ Graham L., 1993, «Science in Russia and the Soviet Union», New York: Cambridge University Press
  9. ↑ Joravsky D., 1970, «The Lysenko affair», Harvard University Press, Cambridge, MA, USA.
  10. ↑ Soyfer V. N., 2001. «The consequences of political dictatorship for Russian science», Nature Reviews Genetics 2, 723—729
  11. ↑ Amasino R., 2004, «Vernalization, competence, and the epigenetic memory of winter», The Plant Cell 16, 2553—2559.
  12. ↑ Roll-Hansen N., 2005. «The Lysenko effect: The politics of science», Humanity Books, Amherst, New York.
  13. ↑ Roll-Hansen N., 2008. «Wishful science: The persistence of T. D. Lysenko’s agrobiology in the politics of science», OSIRIS 23, 166—188.
  14. ↑ Герои страны. Лысенко Трофим Денисович Arxivləşdirilib 2019-12-23 at the Wayback Machine.
  15. ↑ 1 2 Любищев А. А. О Монополии Лысенко в Биологии — М.: Памятник Исторической Мысли, 2006.
  16. ↑ Василий Леонов «Долгое прощание с лысенковщиной» Arxivləşdirilib 2008-05-04 at the Wayback Machine.
  17. ↑ [bse.sci-lib.com/article069729.html Лепешинская Ольга Борисовна] // Большая советская энциклопедия.
  18. ↑ Т. Д. Лысенко. О работах действительного члена Академии Медицинских Наук СССР О. Б. Лепешинской Arxivləşdirilib 2009-01-06 at the Wayback Machine.
  19. ↑ А. Е. Гайсинович, Е. Б. Музрукова «„Учение“ О. Б. Лепешинской о „живом веществе“» Arxivləşdirilib 2015-09-24 at the Wayback Machine.
  20. ↑ В. Я. Александров. «Трудные годы советской биологии» Arxivləşdirilib 2014-05-25 at the Wayback Machine.
  21. ↑ Яков Рапопорт. «Живое вещество» и его конец. Открытие О. Б. Лепешинской и его судьба Arxivləşdirilib 2015-07-25 at the Wayback Machine.
  22. ↑ 1 2 3 4 М. С. Воинов. Академик Т. Д. Лысенко. Памятка читателю (PDF) (10000 nüs.). М. 1950.
  23. ↑ Roll-Hansen N., 2005. «The Lysenko effect: undermining the autonomy of science» Arxivləşdirilib 2013-09-27 at the Wayback Machine, Endeavour 29, 143—147: «Lysenko was the son of an Ukranian peasant. He did not learn to read and write until he was 13, and never learnt a foreign language…»
  24. ↑ «Уманское чудо» — 8. «Уманское училище садоводства и земледелия» Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine.
  25. ↑ "Биография.ру — биографическая энциклопедия". 2008-05-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2007-12-22.
  26. ↑ Техника и методика селекции томатов на Белоцерковской селекстанции. (Доклад 3-му съезду селекционеров.) — «Бюллетень Сортоводно-семенного управления Сахаротреста», 1923, № 4, с. 73—76.
  27. ↑ Прививка сахарной свёклы. (Совм. с А. С. Оконенко. Доклад 3-му съезду селекционеров.) — «Бюллетень Сортоводно-семенного управления Сахаротреста», 1923, № 4, с. 77—80.
  28. ↑ Roll-Hansen N., 2005. «Wishful science: The persistence of T. D. Lysenko’s agrobiology in the politics of science», OSIRIS 23, 166—188.
  29. ↑ Вит. Федорович. Поля зимой // Газета «Правда». № 7 августа, № 178 (3710). 1927. 5.
  30. ↑ McDaniel C. N., 2004. "The human cost of ideology as science", Conservation Biology 18, 869—871.
  31. ↑ 1 2 Академия Наук СССР, Архив, Академик Вавилов. Из эпистолярного наследия: 1929—1940 гг. Изд. «Наука», М., 1987, с. 188.
  32. ↑ [www.lib.ru/DIALEKTIKA/washniil.txt О положении в биологической науке: стенографический отчёт сессии ВАСХНИИЛ. 1948].
  33. ↑ 1 2 3 Фёдоров А. К., Чельцова Л. П. Закономерности индивидуального развития растений // Биология в школе. № 2. 1989. 5—12. 2012-03-06 tarixində arxivləşdirilib.
  34. ↑ Т. Д. Лысенко. «Агробиология», 1952, с. 61.
  35. ↑ Ю. Л. Цельникер. «Я не мог поступить иначе», ч. 1 Arxivləşdirilib 2009-05-17 at the Wayback Machine.
  36. ↑ Ю. Л. Цельникер. «Я не мог поступить иначе», ч. 4 Arxivləşdirilib 2009-05-16 at the Wayback Machine.