Ukrayna (toponim)

Ukrayna  — bir sıra ərazilərin tarixi adı, eləcə də müasir Ukrayna dövlətinin adı.

Toponimin mənşəyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ukrayna sözü Kiyev Rusunun dövründən — ən azı XII əsrdən bəri mövcuddur. İlk dəfə 1187-ci ildə Pereyaslavl knyazı Vladimir Qleboviçin[1] ölümü ilə əlaqədar XV–XVI əsrlərin siyahılarından məlum olan İpatiev Məcəlləsinin Kiyev xronikasında xatırlandı, daha sonra eyni salnamədə Ukraynanın adı çəkildi. 1189-cu ilə qədər və Qalisiya-Volın xronikasında ("и приѣхавшю же емѹ ко Ѹкраинѣ Галичькои") 1213-cü ilə qədər ("və Berestiya, Ouqrovesk, Vereşçin və Stqolp və Komov və bütün Ukraynada")[1][2]. 1268-ci ilə qədər Qalisiya-Volın xronikasında da müvafiq demonim mövcuddur ("и зане вѣсть бѧхѹть подали имъ Лѧхове Ѹкраинѧнѣ")[3].

Əsas versiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
XII əsrdə Polovtsiyalılarla döyüşün yaxınlığında Pereyaslavl qalası Polkosten qədim yaşayış məntəqəsi

Alimlərin əksəriyyətinin[4][5] dəstəklədiyi versiyaya görə, "Ukrayna" adı sərhədyanı ərazi ilə əlaqələndirilir. Andrey Zaliznyakın yazdığı kimi, bu, qədim rusca "ukraina" sözünə gedib çıxır — sərhəd bölgəsi, knyazlığın kənarındakı torpaq. Başlanğıcda bu sözün mənası knyazlığın bütün periferiyası ətrafında, kənarları boyunca xarici ərazini ifadə edən "kənar" sözünün mənasından bir qədər fərqli idi[6]. "Ukrayna" sözü əvvəlcə Kiyev Rusunun müxtəlif sərhədyanı ərazilərinə və ayrı-ayrı rus knyazlıqlarına şamil edilmişdir. Bu mənada Ukrayna sözünün etimologiyasını rus[7], eləcə də Orest Subtelnı[8], Pol Maqoçi[9], Omelyan Pritsak[10], Mixail Qruşevski[11], İvan Oqienko[12], Pyotr Toloçko[13] və s. kimi ukraynalı və qərbli alimlər hesab edirlər. Bu versiya Ukrayna Tədqiqatları Ensiklopediyası[14], Ukrayna Dilinin Etimoloji Lüğəti[15] və Ukrayna Tarixi Ensiklopediyası[16] tərəfindən dəstəklənir.

Mənanın təkamülü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əksər tarixçilərin[4] fikrincə, "Ukrayna" termininin ilk qeydləri Pereyaslavl (Posular müdafiə xətti), Qalisiya və Volın knyazlıqlarının sərhəd ərazilərinə aiddir. Bir çox Ukrayna xronika tədqiqatçıları da hesab edirlər ki, 1187-ci ildə ilk girişdə bu termin Pereyaslavl xalqının və ya bütün Polovtsian sərhədinin sinonimi kimi istifadə edilmişdir[4]. Həmin dövrdən demək olar ki, 18-ci əsrə qədər yazılı mənbələrdə bu söz aydın sərhədləri olan heç bir konkret bölgəyə istinad edilmədən "sərhəd torpaqları" mənasında işlənmişdir[17]:183[18][14], o cümlədən müasir ərazilərdən çox-çox kənarda. Ukrayna, məsələn, "Pskov Ukrayna", "Oka Ukrayna"[16]. 12-ci əsrin rus katibi "Bütlərin nağılı" əsərində bütpərəstliyin kənara çəkildiyini, insanların köhnə tanrılara dua etməyə davam etdiklərini, lakin bunu gizli şəkildə etdiklərini yazırdı: "… və indi bütün Ukraynada dua edirlər. onların lənətlənmiş tanrısı Perun, Xors və Mokoşa və çəngəllər, lakin ərimə kimi bir şey edirlər[19].

альт=

Brokhauz və Efronun lüğətində bildirildiyi kimi, qərbdə Podoliyadan cənubda Dnepr çayının ağzına ("Oçakovski yatağı") qədər uzanan və gələcək Yekaterinoslav vilayətinin əksər torpaqlarını əhatə edən Cənubi Rusiya ərazisinin bir hissəsi. şərqdə Polşa-Litva Birliyinə qoşulduqdan sonra qeyri-rəsmi olaraq "Ukrayna" adlandırılmağa başladı[20][21]. Bu, Cənubi Rusiyanın çöllərlə sərhəddəki bu ərazilərinin Polşa-Litva Birliyi üçün sərhəd əraziləri olması ilə əlaqədar idi. Xmelnitski üsyanı tarixinin (təxminən 1660-cı il) polşalı müəllifi Samuel Qrondski yazırdı: "Polşa krajında ​​latın marqosu (sərhəd, sərhəd), ona görə də Ukrayna, sanki, (Polşa kənarında yerləşən bir bölgədir.) səltənət"[22][23]. "Ukrayna" sözünün Polşa dövlətinin sərhədində, "kənarında" yerləşən marjinal torpaqlar kimi şərhini də Polşa tarixçisi Yulian Bartoşeviç Samuel Orgelbrandın "Baş Ensiklopediya"sında vermişdir[24].

Çervonnaya Rus, Podoliya, Volın və Ukrayna. Yakob fon Zandrartın xəritəsi, 1687

Beləliklə, XVI–XVII əsrlərdə "Ukrayna" digər cənub Rusiyanın tarixi-etnoqrafik bölgələrinin (Volın, Podoliya, Pokuttya, Severşçina, Çervonnaya Rus) adları ilə birlikdə Polşa-Litva Birliyinin tərkibində olan xüsusi bir bölgənin qeyri-rəsmi adına çevrildi. Orta Dnepr bölgəsinə (Kiyevin cənubu və Bratslav voyevodalığının şərqi) — kazakların nəzarət etdiyi əraziyə təyin edilmişdir[25]. Bu ərazinin sakinləri ukraynalılar, ukraynalılar adlandırılmağa başladılar[26]. Bu anlayışın etnik deyil, coğrafi əlaqəsi ondan ibarətdir ki, Polşa mənbələrində ukraynalılar Rusiyanın bu ərazilərində xidmət edən polyak ağalarına verilən addır.

Xmelnitski üsyanı zamanı "Ukrayna" adı yazılı mənbələrdə və şifahi xalq yaradıcılığı əsərlərində istifadə olunmağa başladı; Bohdan Xmelnitski özü və onun davamçıları bundan istifadə edirdilər[18]. Lakin o, Cənubi Rusiyanın bütün torpaqlarına yayılmadı. "Ukrayna" kazakların nəzarətində olan ərazilərlə əlaqəli idi. Bohdan Xmelnitski üçün tarixi erudisiya və onun nəzarətində olan ərazilərdən kənara çıxan ərazi-siyasi ambisiyaları baxımından ənənəvi Rus adı daha hörmətli və üstünlük təşkil edirdi[20].

Rusiya-Polşa Müharibəsi və xarabalıqlar (Hetmanatdakı vətəndaş müharibəsi) zamanı Rusiya dövlətinin sərhəd bölgəsinin — Ukraynanın Sloboda əhalisi artmağa başladı, burada Dneprin sağ sahilinin bir çox sakini müharibədən qaçaraq gəldi. və Polşa zülmü. Dnepr bölgəsində olduğu kimi, burada da keçmiş ümumi isim olan "Ukrayna" (Rusiya dövlətində "Oka Ukrayna", "Pskov Ukraynası", "Sibir Ukraynası" ifadələrində də istifadə olunur) müəyyən ad kimi yaradılmışdır.

XVII–XVIII əsrlərdə "Ukrayna" və "Hetmanate" adları "Zaporojiya Ordusu" və "Kiçik Rusiya" rəsmi terminlərinin danışıq sinoniminə çevrildi. Yerli əhalinin milli özünüdərkinin artması ilə "Ukrayna" anlayışının əhəmiyyəti artmış, sözün özü təkcə coğrafi termin kimi deyil, həm də qismən etnik məkanın adı kimi qəbul olunmağa başlamışdır. Bu, xüsusilə XIX əsrin sonlarına doğru nəzərə çarpırdı[17]:186. A. P. Ponomarevin fikrincə, XIX–XX əsrlərin əvvəllərində bütün etnik ərazinin adı kimi "Ukrayna" termini tam müstəqil və özünü təmin etmək qabiliyyətinə malik oldu, o vaxtdan bəri regional səviyyədə yalnız qədim dövrlərdə istifadə edilən digər öz adlarını əvəz etdi[17]:186.

Alternativ versiyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi ukraynalı tarixçilər və dilçilər "Ukrayna" adında "kənar" sözünün "sərhəd", mənasında deyil, "ölkə", (doğma tərəf) , "öz xalqının məskunlaşdığı torpaq"[27] qeyri-prefiksi "kraina" (müasir Ukrayna — kraina, ölkə)[28] enantiosemik mənasında aktuallaşdığı versiyaya sadiqdirlər. Eyni zamanda, bir sıra tədqiqatçıların fikrincə, XV–XVI əsrlərdə "Ukrayna" vurğu fərqində birləşən mənaca əsaslı şəkildə fərqlənən "ukrayna" və "ətraf" müxtəlif prefiks birləşmələri birlikdə mövcud idi — lakin ukrayna, rus və belarus dillərini böldükdə "ətraf", "ukraina"[6]. Bu versiyanın tərəfdarları arasında Nikolay Andrusyak[27], Sergey Şeluxin[29], Qriqori Pivtorak[30], Vitali Sklyarenko[27], Fedor Şevçenko[31], Natalya Yakovenko[32][33] mövcuddur. Bu, xüsusən də Ukrayna tarixinə dair bəzi məktəb dərsliklərində verilmişdir[34].

Eyni zamanda, ukraynalı tarixçi Daniil Statsenko qeyd edir ki, qədim rus salnamələrində adi "rus torpağı" ifadəsi əvəzinə heç vaxt "Rusiya Ukraynası" ifadəsi işlənmir. Onun fikrincə, "Ukrayna" ifadəsinin "torpaq" mənasını vermədiyini göstərir[35][36].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 "ЛІТОПИС РУСЬКИЙ за Іпатіївським списком. Кіевскій лЂтописный сводъ. Въ лЂто 6694 (1186) — въ лЂто 6698 (1190)". litopys.kiev.ua. 2021-02-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-16.
  2. ↑ "ЛІТОПИС РУСЬКИЙ за Іпатіївським списком. Галицко-Волынскій сводъ. Въ лЂто 6709 (1201) — въ лЂто 6725 (1217)". litopys.kiev.ua. 2021-10-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-16.
  3. ↑ "ЛІТОПИС РУСЬКИЙ за Іпатіївським списком. Галицко-Волынскій сводъ. Въ лЂто 6773 (1265) — въ лЂто 6787 (1279)". litopys.kiev.ua. 2021-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-04-16.
  4. ↑ 1 2 3 Галушко К. Україна: назва крізь віки Arxivləşdirilib 2017-09-09 at the Wayback Machine // Народження країни. Від краю до держави. Назва, символіка, територія і кордони України. — Харків: Клуб сімейного дозвілля, 2016. — С. 10.
  5. ↑ Schlögel, 2018
  6. ↑ 1 2 Андрей Зализняк. "О ложной лингвистике и квазиистории". Научно-просветительный журнал «Скепсис». 2011-12-01. 2015-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-04-12.
  7. ↑ Этимологический словарь Фасмера
  8. ↑ Orest Subtelny. Ukraine: A History. University of Toronto Press, 1988
  9. ↑ A History of Ukraine. University of Toronto Press, 1996 ISBN 0-8020-0830-5
  10. ↑ From Kievan Rus' to modern Ukraine: Formation of the Ukrainian nation (with Mykhailo Hrushevski and John Stephen Reshetar). Cambridge, Mass.: Ukrainian Studies Fund, Harvard University, 1984.
  11. ↑ Грушевський М. Історія України-Руси. Том II. Розділ V. Стор. 4
  12. ↑ "Історія української літературної мови. Київ — 2001 (Перше видання Вінніпег — 1949)". 2015-09-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-08-05.
  13. ↑ Толочко П. П. "От Руси к Украине" ("Від Русі до України". 1997
  14. ↑ 1 2 Ясь О. В. "Україна, назва". Енциклопедія історії України: Україна—Українці. Кн. 1 / Редкол.: В. А. Смолій (голова) та ін. НАН України. Інститут історії України. - К.: В-во «Наукова думка», 2018. 2020-07-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-01.
  15. ↑ "Енциклопедія українознавства. У 10-х томах. / Головний редактор Володимир Кубійович. — Париж; Нью-Йорк: Молоде життя, 1954—1989". 2021-02-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2008-01-09.
  16. ↑ Етимологічний словник української мови: У 7 т. / Редкол. О. С. Мельничук (голов. ред.) та ін. — К.: Наук. думка, 1983 — Т. 6: У — Я / Уклад.: Г. П. Півторак та ін. — 2012. — 568 с. ISBN 978-966-00-0197-8.
  17. ↑ 1 2 3 Пономарьов А. П. Етнічність та етнічна історія України: Курс лекцій. — К.: Либідь, 1996. — 272 с.: іл. І8ВМ 5-325-00615-0.
  18. ↑ 1 2 Е. С. Острась. Звідки пішла назва Україна //Вісник Донецького університету, Сер. Б: Гуманітарні науки, Вип.1, 2008 Arxivləşdirilib 2013-11-01 at the Wayback Machine
  19. ↑ Рыбаков Б. А. Трактат, написанный на корабле // История и культура античного мира. — М.: "Наука", 1977. — С. 185–188
  20. ↑ 1 2 "Із самого початку це був військовий кордон, і зараз це значення зберігається – історик Плахонін про назву «Україна»". Radiosvoboda.org. 2017-02-09. 2022-12-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-05.
  21. ↑ Украина  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.). СПб.. 1890–1907.
  22. ↑ "Margo enim polonice kray; inde Ukrajna, quasi provincia ad fines regni posita".
  23. ↑ При заключении Люблинской унии, которой было создано объединённое польско-литовское государство, эти южнорусские земли были переданы Литвой Королевству Польскому
  24. ↑ Encyklopedyja Powszechna. Warszawa. 1867. T.25. S. 957: "Ukraina. W starodawnym języku polskim ukraina, był to wyraz pospolity i oznaczał ziemię leżącą na kresach, na pograniczu państwa, u kraju, u brzegu".
  25. ↑ Русина О. В. Україна під татарами і Литвою. — Київ: Видавничий дім "Альтернативи", 1998. — С. 278.
  26. ↑ "О названии Украинской линии и украинских однодворцах". Информационный сайт «Украинская линия». 2020-01-21. 2023-12-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-12-08.
  27. ↑ 1 2 3 "Григорій Півторак. Походження українців, росіян, білорусів та їхніх мов". 2020-11-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-02-01.
  28. ↑ Ср. регулярное употребление слова "украина" именно в этом значении, например, в Переcопницком Евангелии для перевода yun. χώρα, Şablon:Lang-csl.
  29. ↑ Андрусяк, М. Назва "Україна": "країна" чи "окраїна". Прага, 1941; Історія козаччини, кн. 1–3. Мюнхен
  30. ↑ Шелухін, С. Назва України. Вена, 1921. Он же, Україна — назва нашої землі з найдавніших часів. Прага, 1936
  31. ↑ Скляренко В. Звідки походить назва Україна. — Україна (зб.), 1991, т.1, С.20–39
  32. ↑ Стаценко, Даниил. "Слово і назва Україна: від Київського літопису до Богдана Хмельницького". Історична правда. 2021-04-06. 2021-04-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-12-06.
  33. ↑ Ф. Шевченко: термін "Україна", "Вкраїна" має передусім значення "край", "країна", а не "окраїна": том 1, с. 189 в кн.: Історія Української РСР: У 8 т., 10 кн. — К., 1979.
  34. ↑ Яковенко Н. Н. Нарис історії середньовічної та ранньомодерної України. Київ: Критика. 2006. 22–23. ISBN 966-7679-82-9.
  35. ↑ Світлична В. В. Історія України Arxivləşdirilib 2013-08-19 at the Wayback Machine
  36. ↑ Лепеха Т. В. Українознавство: Навчальний посібник. Arxivləşdirilib 2013-12-02 at the Wayback Machine

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]