Xaçova döyüşü

Xaçova döyüşü– 1596-cı il 24-26 oktyabr aralığı tarixində baş vermiş döyüşdür. Bu döyüş Osmanlı ordusunun Avstriya hersoqluğu və Transilvaniya knyazlığı arsında baş vermişdir. Osmanlı ordusunun qələbəsi ilə bitmişdir.

Osmanlı–Avstriya müharibəsi (1593-1606)
Tarix	1593–1606
Yeri	Xaçova (Mezőkeresztes) Macarıstan
Nəticəsi	Osmanlının qələbəsi
Münaqişə tərəfləri
Avstriya hersoqluğu Macarıstan krallığı Transilvaniya knyazlığı İspaniya Kazak Hetmanlığı Reç Pospolita Papa dövləti Osmanlı Dövləti Krım xanlığı
Komandan(lar)
Avstriya kralı III.Maximial Transilvaniya kralı Sigismund Bathery III.Mehmet Kürəkən İbrahim Paşa
Tərəflərin qüvvəsi
75,000 100,000
İtkilər
12,000[1] - 30,000 [2] 20,000[3] - 30,000[4]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Avstriya torpaqlarından Osmanlı İmperiyasına basqın edən Uskoklar 1568-ci ildə barışıq imzalamış iki dövlət arasındakı münasibətləri gərgin bir səviyyəyə gətirdi. Digər tərəfdən,Bosniya qubernatoru Telli Həsən Paşanın Avstriyanın işğalında olan Xorvatiya bölgələrinə etdiyi yürüşlər də sülhü pozmağa qadir idi. 29 iyun 1593-cü ildə Həsən Paşanın Sisak döyüşündə şəhid düşməsi və ordusunun məhv edilməsi bölgədəki tarazlıqları pozan bir inkişaf idi. 4 iyul 1593-cü ildə Osmanlı İmperiyası Avstriyaya qarşı müharibəyə açdığını elan etdi və Qoca Sənan Paşanın komandanlığı altında Osmanlı ordusu Avstriya sərhədinə yürüş etdi. Bu ilk yürüşdə, bir müddət əvvəl Avstriya tərəfindən tutulan Macarıstanın qərbindəki Balaton gölünün şimalında olan Varpalota və Vesprem qalaları yenidən geri alındı. Ancaq Osmanlı ordusu,Sekeşfexervar (Osmanlı dönəmində İstolni Belqrad) şəhərində Avstriya ordusu tərəfindən məğlub edildi. 1593-cü il 1 oktaybrda isə Avstriya 1533-cü ildən Osmanlı dövlətinə ödədiyi vergini artıq ödəməyəcəyini elan etdi.Avstriyalılar 1594-cü ildə Esterqom və Hatvan şəhərlərinin mühasirəsinə başladı. Bundan əlavə, Tata,Martin və Dyör (Osmanlı dönəmində Yanıqqala) qalaları Avstriya tərəfindən tutuldu. Ancaq 1595-ci ildə Sultan III Muradın vəfatı və Osmanlıya bağlı olan Transilvaniya,Valaxiya və Boğdan vivodlarının (indiki Rumıniya) üsyanı ilə, Avstriya cəbhəsinin idarəçiliyi boşluğa düşdü. Ordunun prioriteti Rumıniya vivodlarının üsyanını yatırtmaq istədikdə, Avstriya cəbhəsindən mənfi xəbərlər gəlməyə başladı. 2 sentyabr 1595-ci ildə Esterqom qalası avstriyalıların əlinə keçdi. Buna görə III Mehmed ordusunun başında bir səfərə çıxmağa qərar verdi. Bu Sultan Süleyman Qanuninin 1566-cı ildə Siqetvar hücumundan 30 il sonra bir Osmanlı sultanın ordusunun başında ilk səfərə çıxışı idi. Səfərdə 1552-ci ildə mühasirə edilməsinə baxmayaraq alına bilməyən Egri (Eger) qalası var idi, lakin mühasirəsi 1566-cı ildə Siqetvarın fəthi qərarı ilə tərk edildi. 24 sentyabr 1596-cı ildə başlayan mühasirə 12 oktyabrda müvəffəq oldu və şəhər Osmanlı ərazilərinə qatıldı.

Alman Kralının qardaşı Archduke III.Maksimilianın komandanlıq Avstriya ordusu Eger qalasını geri almaq və Osmanlı Ordusunu güllələmək üçün hərəkətə keçdi. Bu ordunun sayının az olduğunu düşünən Böyük Vəzir Damat İbrahim Paşa, 22 oktyabrda Avstriya ordusuna ən yaxın olan Cəfər Paşaya hücum əmri verdi. 10.000 əsgəri olan Rumeli Bəylərbəyi Vəli Paşa əmrinə tabe olmadıqda və 4500 əsgərlə rəqib ordunun üstündən keçəndə Cəfər paşa çox itki verdi və döyüş bölgəsindən geri çəkildi.

Bunun görədə məhz Osmanlı ordusu Mezkeresztes Ovalığına (Xaçova) piyada gedərək 25 Oktyabr günü buraya yerləşdi və düşməni gözləməyə başladı. Avstriya-Alman ordusunda İspan, Macar, Polyak (Polşa), Belçika, Hollandiya, Papa dövləti, Xorvatiya, Çexiya və Slovakiya qüvvələri, həmçinin Transilvaniya qüvvələri də var idi. Birinci gün baş verən qarşıdurmalar zamanı Krım xanı Fətih Giray xan və Ağaoğlu Sinan Paşanın komandanlığı altında olan Osmanlı qabaqlayıcı qüvvələri Avstriya ordusunun 6000 itkisinə səbəb oldu. Ancaq bütün xətləri ilə Osmanlı ordusunun mərkəzinə yüklənmiş Avstriya ordusu Yeniçəriləri təəccübləndirən atəş gücü ilə Osmanlı Ordusuna böyük itki verdi. III. Mehmedin öz otağına çəkilməsi və böyük vəzir İbrahim Paşa'nın sultana ordunun geri çəkilməsini təklif etməsi ilə ümumi bir məğlubiyyət havası əsməyə başladı. Ancaq döyüşün taleyini dəyişdirən iki maraqlı hadisə oldu. Birinci geri çəkilmək atına minmiş III.Məmmədə mane olan müəllimi Xoca Sadəttin Əfəndi qaziləri və Krım atlıları ilə Avstriya ordusu üzərinə hücum edərək ikincisi isə Osmanlı ordusunun mərkəzinə qədər girmiş Avstriya ordusunun əsgərlərinin bir neçə oğurluqlar etməsi, ordunun kömək mənbəyi olan odunçular, aşpazlar, qulluqçular, öz iş ləvazimatları ilə düşmənə qarşı hücuma keçdilər. Onun əmri Səlib yürüşçülərinin talanda iştirakı ilə pozuldu və bu qəfil hücum çaxnaşmaya səbəb oldu. Düşmənin geri çəkilməsini görən yeniçərilər səlibçilərə hücum edərkən artıq say məsələsi pozuldu. Bu döyüş' "Dolça-Qazan döyüşü"də deyilir.^[5] Çünki bu döyüşün qazanılmasında təqaüdçü xidmətçilərin töhfəsidir. Osmanlı axıncıları da seriya manevri sayəsində müharibə zamanı atəş mənzili üstünlüyünü itirən əsgərlərini də təkrar intizama salmayan Avstriya ordusu geri çəkilməyə başladı. "Kafir qaçdı, Nəmçə-li çoxdu"! Nidaları ilə xarabazar havası qələbə havasına qayıtdı və bu dəfə Osmanlı ordusu bütün gücü ilə döyüş nizamını itirmiş Avstriya ordusuna yükləndi. Maximiliyan yalnız 20.000 əsgərini nizamsız şəkildə geri çəkilərkən bataqlığa sancmaları nəticəsində itirdi. İmperiya gerbli təxminən 100 top Osmanlı Dövlətinin əlinə keçdi. Hücum toplarını və ən görkəmli piyadalarını itirən Maximiliyan qərargahını tərk edərək, qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Osmanlı ordusu da çox itkiyə məruz qaldığından və düşmənə kifayət qədər itki verdiyini düşündüyündən Maximiliyana təqib etmə cəhd göstərmədi.^[6][7][8]

Bu uğur, Avropanın içlərinə qədər olan əraziləri tutmuş Osmanlı Dövlətinin bu ərazilərdəki son böyük döyüş qələbəsi oldu. Ancaq isti mövsümün getmiş olması səbəbindən Osmanlı ordusunun irəli hərəkatını davam etdirməməsi Avstriya ordusunun tam olaraq məhv olmamasına səbəb oldu. Daha sonra isə gərək döyüşün pis bir şəkildə idarə edilməsi, istərsə də Rumıniya vivodlarının üsyanının yayılması, döyüşün Osmanlı Dövlətinin əleyhinə qayıtmasına və 1606-cı ilə qədər uzanmasına səbəb olub. 1578-1590-cı illərdəki Osmanlı-Səfəvi müharibəsinin və 1580-ci ildən İspaniyanın Amerikadan Avropa iqtisadiyyatına verdiyi qızılların yaratdığı inflyasiyanın yaratdığı böyük maliyyə problemlərin daha da böyüməsi Osmanlı xəzinəsini iflas nöqtəsinə gətirdi. Bundan başqa, tarixinin, bəlkə də, o zamana qədərki ən böyük maliyyə böhranı mübarizə aparan Anadolu xalqı "Əyri Yürüşü Hümayunu" üçün əsgər toplanmasına böyük reaksiya göstərdi. Cəlali üsyanları ilə Anadolu böyük bir ictimai qasırğanın içinə düşdü. 603-cü ildə Avstriya ilə müharibə davam edərkən Səfəvilərin də 1590-cı ildə itirdiyi torpaqları geri qaytarmaq üçün müharibə açması Osmanlı Dövlətinin əməlli-başlı müşkül vəziyyətə saldı. Bu baxımdan Xaçova qələbəsi nüfuz olaraq böyük ancaq, nəticələri baxımından mənfi təsirləri də böyük bir tarixi hadisə oldu. Digər tərəfdən, Osmanlı ordusunun son onilliklərdə qala əhatə etməsində ustalaş-dığı ancaq müharibə qabiliyyətində geriləmə olduğu gözlə görülüb, ancaq qələbə qazanılmış olması bu həqiqəti pərdələdi. Həmçinin Avropa ordularının artan atəş gücü də bu döyüşdə bir fakt olaraq ortaya çıxdı.