Xariciyyə Nazirliyi

Xariciyyə Nazirliyi və ya Xariciyyə Nəzarəti (Türkcə: Hariciye Nezareti) — Osmanlı imperiyasının idaəretmə strukturundakı qurumlardan biri. 1836-cı ildə qurulan bu qurum müasir Xarici İşlər Nazirliyini əvəz etmişdir.[1]

Haqqında

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xariciyyə Nəzarətinin tarixi kökləri XVII əsrdə divan-ı hümayunun önəmini itirib, dövlət idarəsinin Bab-ı Əliyə keçməsinə qədər uzanır. Reis ül-Küttab və tabeliyindəki divan katibləri bu əsnada Bab-ı Əliyə köçürüldülər. Bab-ı Əli sədrəzəmin idarə etdiyi divanın keçirildiyi və dövlət məsələlərinin müzakirə edildiyi idarəyə çevrildi. Reis ül-Küttab artan bürokratik ehtiyaclar səbəbilə divan tabeliyindəki bəzi bölümlərin də məsuliyyətini alaraq sədrəzəmin və divan-ı hümayunun katibliyini öz üzərinə götürdü. Keçmişdən bəri əcnəbi dövlərlərlə xəbərləşmə və anlaşmların qeydiyyatını aparan Reis ül-Küttab, o əsnalarda əcnəbilər arasından seçilən divan tərcüməçiliyini də öz üzərinə almışdı. Nəticədə Reis ül-Küttab xarici əlaqələrdə önəmli dövlət məmuriyyətinə çevrildi.[2]

Avropa dövlətlərinin XVIII əsrdə, xüsusilə də, 1774 tarixli Kiçik Qaynarca sülhündən sonra üzə çıxan hərbi və iqtisadi üstünlüyü Osmanlı dövlətində Avropa modellərinə uyğun tənzimləmələrin vacibliyini göstərdi. Sultan Səlimin 1793-cü ildən etibarən London, Paris, Vyana və Berlində səfirliklər açması bu yolda atılan önəmli addımlardan biridir. Bu dönəmdə rəisülküttab, Xariciyyə naziri vəzifələrinin böyük qismini yerinə yetirməyə başladı.[3]

Sultan Səlimin başladığı yenilikləri davam etdirən II Mahmud xarici münasibətlər sisteminin mərkəzləşdirilməsi yönündə önəmli addımlar atdı. İlk olaraq Moreya üsyanında üsyançıları dəstəkləyən yunan əsilli divan tərcüməçilərini işdən azad edilərək müsəlman tərcüməçilər yetişdirmək üzrə Bab-ı Əli tabeliyində Tərcüməçilər bölümü quruldu (1821). Əsas nəticələri 1830-cu illərdə görülməyə başlanan bu qurum, Osmanlı ordularının Misir valisi Kavalalı Mehmed Əli Paşa tərəfindən Konyada məğlub edilməsi (1832) və ruslarla bağlanan Hünkar İskələsi sülhündən sonra (1833) yenidən tənzimləndi. Tənzimat dönəmində Xariciyyə nazirliyinə və sədarətə yüksəlmək üçün istifadə edilən tərcüməçilər bölümü 1833-cü ildən etibarən önəm qazanmağa başladı. Misir məsələsindən sonra artan siyasi münasibətlərin ardından Sultan Mahmud, III Səlimdən sonra geriləyən səfirlikləri yenidən gözdən keçirdi. Mustafa Rəşid Paşanı 1834-cü ildə Parisə təyin edərək Avropa paytaxtlarında daimi səfirliklərin yenidən qurulmasına cəhd göstərdi. Ölümündən bir neçə il öncə isə rəisülküttaba Xariciyyə naziri ünvanı verib bəzi təşkilati dəyişikliklər etdi və beləcə Xariciyyə Nəzarəti və ya Nazirliyi quruldu (1836). Eyni tarixdə sədarət naibliyi də Daxiliyyə Nəzarətinə (Daxil işlər Nazirliyi) çevrildi. Ardından Maliyyə Nəzarətini təşkil edən Sultan Mahmud 1838-ci ildə sədrəzəmliyi də baş vəkilliyə çevirdi. Məqsədi mərkəzi höküməti əlində cəmləmək olan Sultan Mahmudun ölümünün ardından taxta çıxan oğlu Sultan Əbdülməcid çox gənc idi və bu səbəblə ətrafındakı bürokratların da təzyiqi ilə yaradılan yeni qurumları saxlayaraq sədarəti yenidən bərpa etdi. Rəisülküttablıqdan Xariciyyə nazirliyinə yüksələn ilk dövlət adamı isə Mehmed Akif Paşadır. Yeni nazirlik binası olaraq Vyana səfiri Rüfət bəyin köşkü təsis edilərək nazir köməkçisi olaraq bir nəfər müşavir də təyin edildi.[4]

1846-cı ildə digər ölkələrdən gələn elçi və dövlət adamlarıyla məşğul olmaq üzrə Xariciyyə təşrifatçılığı, 1851-ci ildə ölkə daxilindəki azlıqlar və konsullarla bağlı yazışmaları aparmaq üzrə Xariciyyə məktubdarlığı və 1856-cı ildə artan xarici yazışmalarla bağlı Əcnəbi yazışmalar bölümləri quruldu. Beləcə nazirliyin tərkibi və strukturu genişləməyə başladı. Sonralar açılan Məzahib bölümü qeyri-müsəlman əhaliylə bağlı məsələləri yürüdür, Xariciyyə kitabəti bölümü isə yenə qeyri-müsəlman əhaliylə Osmanlı təbəələri arasındakı məhkəmə işləriylə məşğul olurdu. 1868 tarixli bir mənbədə qeyd edilən Xariciyyə sənəd müdürlüyü nazirliyin sənəd axışını tənzimləyir, Xariciyyə Mətbuat müdürlüyü isə yerli və əcnəbi mətbuatı izləyirdi.[5]

Xariciyyə nazirləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • a.mlf., Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire, Princeton 1980;
  • a.e. (trc. L. Boyacı – İ. Akyol), İstanbul 1994;
  • a.mlf., Ottoman Civil Officialdom, Princeton 1989;
  • a.e. (trc. Gül Çağalı Güven), İstanbul 1996;
  • Ali Akyıldız, Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform: 1836–1856, İstanbul 1993, s. 70–91;
  • Halil İnalcık, "Reisül-Küttâb", İA, IX, 682–683;
  • İlber Ortaylı, "Osmanlı Diplomasisi ve Dışişleri Örgütü", TCTA, I, 278–281.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ İsmail Soysal, "Umûr-ı Hariciye Nezareti’nin Kurulması (1886)", Sultan II. Mahmud ve Reformları Semineri: Bildiriler, İstanbul 1990, s. 71–80;
  2. ↑ a.mlf., "The Legacy of Tradition to Reform: Origins of the Ottoman Foreign Ministry", IJMES, I (1970), s. 334–357;
  3. ↑ Cahit Bilim, "Tercüme Odası", AÜ Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi: OTAM, I, Ankara 1990, s. 29–43;
  4. ↑ a.mlf., "The Foundation of the Ottoman Foreign Ministry: The Beginnings of Bureaucratic Reform under Selim III and Mahmud II.", a.e., III (1972), s. 388–416;
  5. ↑ C. V. Findley, "From Reis Efendi to Foreign Minister: Ottoman Bureaucratic Reform and the Creation of the Foreign Ministry", Ph. D. Dissertation, Harvard 1969;