Yaroslav Heyrovski

Yaroslav Heyrovski — (20 dekabr 1890^[2][3][…], Praqa^[4][5][…] – 27 mart 1967^[4][2][…], Praqa^[4][6]) çex kimyaçısı və ixtiraçısı idi. Y. Heyrovski polaroqrafik metodun ixtiraçısı, elektroanalitik metodun yaradıcısı və polaroqrafik analiz üsullarının ixtirasına və inkişafına görə 1959-cu ildə Nobel mükafatı laureatı adını almışdır.^[8] Onun əsas iş sahəsi polaroqrafiya olub .^[9]

Yaroslav Heyrovski
Doğum adı	Jaroslav Viktor Leopold Heyrovský
Doğum tarixi	20 dekabr 1890(1890-12-20)[2][3][…]
Doğum yeri	Praqa[4][5][…]
Vəfat tarixi	27 mart 1967(1967-03-27)[4][2][…] (76 yaşında)
Vəfat yeri	Praqa, Çexoslovakiya[4][6]
Dəfn yeri	Vışeqrad qəbiristanlığı[d][7]
Elm sahələri	kimya, fiziki kimya[1], kəşflər və ixtiralar[d][1]
İş yeri	Karlov Universiteti[d]
Təhsili	London Universitet Kolleci, Ştepanska Akademik Gimnaziyası[d], Karlov Universiteti[d], Sarbonna
Üzvlüyü	London Kral Cəmiyyəti, QDR Elmlər Akademiyası[d], Leopoldin Alman Milli Elmlər Akademiyası, Kimya üzrə "Nobel" mükafatı, SSRİ Elmlər Akademiyası, Macarıstan Elmlər Akademiyası, Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası, Rusiya Elmlər Akademiyası, Polşa Elmlər Akademiyası[d]
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın.

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Yaroslav Heyrovski 20 dekabr 1890-cı ildə Praqada (Karl Universitetinin Roma hüququ professoru olan Leopold Heyrovski (ata) və onun həyat yoldaşı Klara(ana)) anadan olub .<refL. R. Sherman (December 1990). "Jaroslav Heyrovský (1890—1967)". Chemistry in Britain: 1165—1167.></ref> Yaroslav Heyrovski ibtidai məktəbdə oxuduqdan sonra 1901-ci ildən səkkiz il Akademik Gimnaziya adlanan orta məktəbdə oxudu. Burada təbiət elmləri ilə maraqlanmağa başladı. Buraxılış imtahanını verərək, qəbul sertifikatı aldıqdan sonra Heyrovski Praqadakı Çex Universitetinin fəlsəfə fakültəsinə daxil olur. Təhsilinin birinci ilində o, kimya, fizika və riyaziyyat kurslarında iştirak etmiş, ən çoxda onu B. Braunerin qeyri-üzvi kimya üzrə mühazirələri, həmçinin F. Zavişka və B. Kuceranın fizikadan mühazirələri heyran etmişdir. O, Britaniya alimlərinin işlərilə, xüsusilə Villiam Ramseyin son nailiyyətləri ilə maraqlanırdı. Buna görə də Yaroslav Londonda təhsilini davam etdirməyə icazə verən sərt atasına (o vaxt atası Universitetin rektoru və tələbələrin sərt imtahançı kimi çox qorxduğu biri) çox minnətdar idi. 1910-cu ildə Heyrovski London Universitet Kollecinə daxil olur. Orada o, ümumi və fiziki kimya üzrə V. Ramsey və Vilyam Lyuisin, fizika üzrə F. T. Troutonun və A. Porterin, riyaziyyat üzrə L. N. Q. Filonun mühazirələrini böyük maraqla dinlədi. 1913-cü ildə London Universitetində bakalavr diplomu almışdır. Elə həmin il V. Ramsey təqaüdə çıxdı və onun yerinə professor Frederik Corc Donnan gəldi. Məhz bu görkəmli fiziki kimyaçının sayəsində Yaroslav Heyrovski elektrokimya ilə maraqlanmağa başladı. O, 1913–1914-cü ildə dosent vəzifəsinə təyin edilir və professor Donnanın rəhbərliyi ilə elmi-tədqiqat işlərinə başlayır və o, gənc alimə onun sonrakı karyerasını müəyyən edəcək mövzu təklif edir. Heyrovskinin vəzifəsi alüminiumun elektrod potensialını təyin etmək idi. Alüminium metalın səthində oksidləşmə və digər passivasiya təsirləri bu işi olduqca çətinləşdirdi. Bundan əlavə, hidrogenin sərbəst buraxılması potensial dalğalanmalara səbəb oldu. Buna görə də professor Donnan Heyrovskiyə maye alüminium amalqamdan istifadə etməyi məsləhət gördü və ona bu amalgamın şüşə kapilyardan sərbəst damcılamasını təklif etdi. Beləliklə, səthin daimi yenilənməsi passivasiyanın təsirindən qaçınacaqdır. Əldə edilən qurğu Donnanın membran tarazlığının tədqiqatları üçün istifadə etdiyi quruluşa bənzəyirdi. Bu tədqiqatlarda professor qalın divarlı kapilyardan yavaş-yavaş axan maye natrium amalgamından istifadə edərək natrium ionlarının aktivliyini müəyyən etmişdir. Heyrovski tədqiqatlarını həyata keçirərkən maye metal elektrodların, xüsusən də daim yenilənən səthin üstünlüklərini dərk etdi və kapilyar elektrodlardan istifadə etməyi öyrəndi. Bu təcrübə onun sonrakı tədqiqatlarına böyük təsir göstərmişdir. Birinci Dünya Müharibəsi illərində Heyrovski hərbi xəstəxanada (dərmanların hazırlanması və yazılması) və rentgenoloq kimi işləyib. Bu, onun təhsilinə müsbət təsir etdi, çünki xəstəxanada işləməsi ona eksperimental materialı emal etmək və dissertasiya yazmaq üçün kifayət qədər vaxt verdi. O, onu Praqadakı Çexiya Universitetinin fəlsəfə fakültəsində "Alüminiumun elektronmənfiliyi" adı altında təqdim edib və burada da imtahan verib. 1918-ci il sentyabrın 26-da Heyrovskiyə elmlər namizədi elmi dərəcəsi verilir. Heyrovskinin elmi karyerasına böyük təsir edən başqa bir hadisə fizikadan imtahan oldu. Onun mühazirəçisi, eksperimental fizika professoru B. Kuçera ona civənin elektrokapilyarlığı haqqında sual verdi. O zaman gənc Heyrovski artıq kifayət qədər təcrübəli idi və bilirdi ki, imtahan verənlər tez-tez elmi fəaliyyətləri ilə bağlı suallar verirlər. O, bilirdi ki, professor Kuçera elektrokapilyar əyrilərin qurulması üçün yeni eksperimental texnika işləyib hazırlayıb, yəni civə elektrodundan düşən civə damcılarını çəkin. Bundan əvvəl kapilyar elektrometrdən istifadə edilmişdir. Heyrovski və imtahan verən arasında mübahisə yarandı, bu zaman professor Kuçera imtahan verənə son nəticələrindən bəziləri haqqında danışdı. Atmosfer oksigeninin mövcudluğunda, yeni üsulla götürülmüş bəzi əyrilərdə kapilyar elektrometrdən istifadə etməklə eyni məhlullardan götürülmüş əyrilərdə müşahidə olunmayan zirvələr var idi. Professor Kuçera bu fərqlərin ancaq fiziki kimyaçı tərəfindən izah oluna biləcəyi fikrini bildirdi və təəccüblənən Heyrovskiyə gərginliyin tətbiq olunduğu civə elektrodunda səthi gərilmə tədqiqatlarını davam etdirməyi təklif etdi. Professor Kuçera ertəsi gün Heyrovskini öz yanına dəvət etdi və ona civə çəninə birləşdirilmiş şüşə kapilyardan istifadə edərək civə damcı elektrodunu necə hazırlamağı göstərdi ki, kapilyar çıxışdan bir neçə saniyədən bir civə damcıları düşsün. O, həmçinin Heyrovskiyə beten işlərinin nüsxələrini verdi və ona civə damcılarının çəkilməsinə dair işində doktor R. Şimuneklə əməkdaşlıq etməyi tövsiyə etdi. R. Şimunek o zaman eksperimental fizika üzrə müəllim idi. Təxminən iki il ərzində gənc alimlər bütün asudə vaxtlarını müxtəlif gərginliklərdə olan civə damcılarını toplamaq, onları diqqətlə çəkmək və tətbiq olunan gərginliyə qarşı damcıların çəkisini çəkməklə məşğul olublar. 1919-cu ildə Yaroslav Heyrovski qeyri-üzvi və analitik kimya kafedrasına müəllim təyin edildiyi üçün işi yavaş-yavaş irəliləyirdi. Bu kafedranın müdiri D. İ. Mendeleyevin və R. Abeqin keçmiş yaxın dostu professor B. Brauner Yaroslav Heyrovskinin diqqətini kimyəvi yaxınlıq və valentlik probleminə cəlb etdi. Professor B. Braunerin laboratoriyasında Y. Heyrovski alüminium turşusu, alüminatların quruluşu və amfoterlik üzərində işləyirdi. Bu işi dissertasiya kimi nəşr edilmişdir. Bu işin əsasında 1920-ci il avqustun 2-də Yaroslav Heyrovski daha sonra Praqadakı Çarlz Universiteti adlandırılan Çex Universitetinin fiziki kimya kafedrasının dosenti vəzifəsinə təyin edilir. 1914-cü ildə Y. Heyrovski Londonda Kimya Cəmiyyətinə üzv olmağa çalışdı, lakin Birinci Dünya Müharibəsinin başlaması ilə əlaqədar onlarla əlaqəsi kəsildi. 1919-cu ildə o, buna baxmayaraq Cəmiyyətin üzvlüyünü qəbul etdi və 130–132-ci cildlərdə "Kimya Cəmiyyətinin Əməliyyatları" jurnalında ("Transactions of the Chemical Society") alüminiumla bağlı işi nəşr etdi. O, həmçinin London Universitetində doktorluq dissertasiyası ilə əlaqəli üç məqaləsini də dərc etmişdir. 1921-ci ildə Y. Heyrovski elmlər doktoru alimlik dərəcəsi aldı.

Professor Heyrovski işləməyi çox sevirdi. Onun laboratoriyada iş günü həmişə səhər saat 8-də başlayır və axşam 7-də bitərdi. Gəncliyində axşamlar evdə də işləyirdi. Daha sonralar günorta fasiləsindən sonra bir az yatıb dincəlməyə başladı. Bazar günləridə işləyirdi və bunun onu heç kimin narahat etmədiyi yeganə gün olduğunu deyirdi. Heyrovski eyni münasibəti həmkarlarından da gözləyirdi. Universitetdə tədqiqat layihələri üzrə müzakirələr çox vaxt şənbə günü günortaya təyin edilirdi. İnstitutda onu saat 8:00-dan bir neçə dəqiqə sonra girişdə dayanıb, gecikənlərə nəzarət etdiyinidə görmək olardı. O hesab edirdi ki, laboratoriyada eksperimental işlərə günün yalnız günorta vaxtını, məqalələrin oxunması və nəticələrin işlənməsini isə axşamlar vaxtını sərf etməli idi. O, tozlu məişət texnikasına nifrət edir və deyirdi ki, hər səhər onları silmək lazımdır. O, həm də iş yerində qəzet oxumağın, siqaret çəkməyin əleyhinə idi. İnstitutun siqaret çəkən əməkdaşları siqaret çəkmək üçün çölə çıxmağa məcbur olurdular. Heyrovski qonaqpərvərliyi ilə də çox məşhur idi. Bütün həmkarları üçün o, məşhur və ya tamamilə naməlum olmasından asılı olmayaraq, institutda qonaqları necə qəbul etməyin nümunəsi idi. O, məzəli zarafatları, qırmızı şərabı və yemək bişirməyi çox sevirdi. Bütün elmi fəaliyyəti boyu Heyrovski həyat yoldaşı Mariya Koranova tərəfindən güclü dəstək alıb. Onlar 1926-cı ildə alim 36 yaşında ikən evləniblər. O, həmkarlarına göstərməyə çalışıb ki, polaroqrafın evlənməsi məhz bu yaşda lazımdır. Cütlüyün iki övladı var idi, qızı Yitka və oğlu Maykl. Yitka Heyrovski Qida Tədqiqat İnstitutunun biokimyaçısıdır. Oğlu Maykl Heyrovski 1966-cı ildə Kembricdə elmlər namizədi alimlik dərəcəsi almışdır və Polaroqrafiya İnstitutunda elektrokimyəvi layihə üzərində işləyir. Yaroslav Heyrovski 27 mart 1967-ci ildə Praqada vəfat edib. O, Praqada Vişeqrad qəbiristanlığında dəfn olunub.^[10]

Elektrolizin tədqiqində civə damcı elektrodunun istifadəsinə dair ilk məqalə Yaroslav Hejrovski tərəfindən 1922-ci ildə Çex dilində, 1923-cü ildə isə ingilis dilində nəşr edilmişdir. Xaricdə elektrolizdə ilk müzakirələri 1923-cü il noyabrın 26-da Faradey Cəmiyyətinin Londonda keçirilən iclasında aparıldı. Heyrovski Elektrod Reaksiyaları və Tarazlığın Ümumi Müzakirəsində iki məruzə təqdim etdi. Həmçinin bu görüşdə Heyrovski yaponiyalı gənc həmkarı Masuzo Şikata öz işini təqdim etdi. İş civə buraxan elektrodda nitrobenzolun elektroreduksiyasına həsr olunmuşdu. Y. Heyrovski və onun gənc həmkarları cərəyan gərginliyi əyrilərinin tədqiqini bir çox başqa həllər üçün genişləndirməyə çalışdılar. Bununla belə, nöqtə-nöqtə ölçmək çox əmək tələb edir və vaxt aparırdı. Buna görə də, polaroqrafik metodun daha da inkişafı və yayılması üçün Yaroslav Heyrovsky və Masuzo Şikata, texnikanın kəşfindən qısa müddət sonra, kifayət qədər yaxşı təkrarlanma qabiliyyəti ilə cərəyan gərginliyi əyrilərini avtomatik olaraq qeyd edən bir qurğu hazırladılar. Yeni qurğu əyrini bir neçə dəqiqə ərzində fotoqrafiya ilə qeyd etdiyi halda, əyrinin əllə qeydə alınması bir saat çəkirdi. Hal-hazırda, çox sayda təcrübə avtomatik olaraq həyata keçirildikdə, cari gərginlik əyrilərinin belə qeyd edilməsi təəccüblü deyil, lakin iyirminci illərin əvvəllərində belə bir avtomatik quraşdırma həqiqətən inkişaf etmiş bir cihaz idi. Heyrovski və Şikata birgə məqalələrində bu qurğu üçün "polaroqraf" adını və elektrokimyanın bu sahəsində tədqiqatlar üçün "polaroqrafiya" terminini təklif etdilər. İlk polaroqrafiyanın təsviri "Hollandiyadan Kimya Əsərləri Kolleksiyası"(Recueil de Travaux Chimique de Pays Bas fransız dilindən) jurnalının B. Braunerə həsr olunmuş yubiley cildində polaroqrafiyaya dair bir sıra digər məqalələrlə birlikdə dərc edilmişdir. Bu cild yeni üsulla bağlı ilk məqalələr toplusu idi. Heyrovskinin polaroqrafik metodu ixtirası 1922-ci ilə təsadüf edir və o, bütün sonrakı elmi işlərini elektrokimyanın bu yeni sahəsində aparmışdır. O, Universitetdə çex polaroqraflar məktəbi yaratdı və özü də polaroqrafiya sahəsində aparıcı alimlərdən biri idi. 1950-ci ildə Heyrovski 1952-ci ildə Çexiya Elmlər Akademiyasına daxil edilmiş yeni yaradılmış Polaroqrafiya İnstitutunun direktoru təyin edildi.

Yaroslav Heyrovski bir çox universitetlərdə və təhsil müəssisələrində hörmətlə anılır

• London Universitet Kollecinin üzvü seçilmiş (1927)
• Drezden Texnologiya Universitetinin fəxri doktoru (1955)
• Varşava Universitetinin fəxri doktoru(1956)
• Marsel Universitetinin fəxri doktoru (1959)
• Paris Universitetinin fəxri doktoru (1960)
• Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1933)
• Macarıstan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1955)
• Banqalordakı Hindistan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1955)
• Varşavadakı Polşa Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1962)
• Berlində Almaniya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü (1955)
• Almaniya Təbiət Elmləri Akademiyasının üzvü (1956)
• [Kopenhagendəki Danimarka Kral Elmlər Akademiyasının xarici üzvü (1962)
• Beynəlxalq Fiziklər İttifaqının vitse-prezidenti (1951–1957)
• Londonda Polaroqrafiya Cəmiyyətinin prezidenti və ilk fəxri üzvü,
• Yaponiya Polaroqrafiya Cəmiyyətinin fəxri üzvü.
• Çexoslovakiya Kimya cəmiyyətlərinin fəxri üzvü.,
• Polşa Kimya cəmiyyətlərinin fəxri üzvü
• Avstriya Kimya cəmiyyətlərinin fəxri üzvü
• İngiltərə Kimya cəmiyyətlərinin fəxri üzvü
• Hindistanın Kimya cəmiyyətlərinin fəxri üzvü.
• Çexoslovakiyada birinci dərəcəli Dövlət Mükafatı (1951)
• Çexoslovakiya Respublikasının ordeni (1955, 1960)
• Kimya üzrə Nobel Mükafatı (1959).^[9]
• Yaroslav Heyrovski ABŞ (1933), SSRİ (1934), İngiltərə (1946), İsveç (1947), Çin (1958), Cənubi Afrika (1960) və Misirdə (1961) polaroqrafiyadan mühazirələr oxuyub.
• Aydakı Xeyrovski krateri və Xeyrovskit mineralı onun şərəfinə adlandırılmışdır.

1. ↑ ^{1 2 3 4} Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
2. ↑ ^{1 2 3 4} Jaroslav Heyrovsky // Encyclopædia Britannica (ing.).
3. ↑ ^{1 2} Jaroslav Heyrovský // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
4. ↑ ^{1 2 3 4 5 6} Гейровский Ярослав // Большая советская энциклопедия (rus.): [в 30 т.]. / под ред. А. М. Прохоров 3-е изд. Москва: Советская энциклопедия, 1969.
5. ↑ ^{1 2} Studenti pražských univerzit 1882–1945.
6. ↑ ^{1 2} The Fine Art Archive. 2003.
7. ↑ BillionGraves (ing.). 2011.
8. ↑ Jaroslav Heyrovský // Энциклопедия Брокгауз (нем.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
9. ↑ ^{1 2} L. R. Sherman (December 1990). "Jaroslav Heyrovský (1890–1967)". Chemistry in Britain: 1165–1167.
10. ↑ J. A. V. Butler; P. Zuman. Jaroslav Heyrovský. 1890–1967 (англ.) // Biographical Memoirs of Fellows of the Royal Society (англ.)рус. : journal. — 1967. — Vol. 13. — P. 167–191. — doi:10.1098/rsbm.1967.0008.