Yupikcə
Alyaska yupikcəsi və ya qısaca Yupikcə (öz dilində olan adı: Yugtun ; İngilis dilində Yupʼik və ya Central Alaskan Yupʼik) – Amerika Birləşmiş Ştatlarının qərb və cənub-qərbi Alyaska ştatında Alyaska yupikləri tərəfindən danışılan Eskimos-Aleut dil ailəsinin Yupik dilləri qrupundan bir Eskimos dili.
| Alyaska yupikcəsi | |
|---|---|
| Ölkə | Amerika Birləşmiş Ştatları (Alyaska) |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| ISO 639-1 | — |
| ISO 639-2 | — |
| ISO 639-3 | esu |
| Dilin strukturlarının dünya atlası | yun, ych, ypk |
| Atlas of the World’s Languages in Danger | 690, 691 |
| Ethnologue | esu |
| Linguasphere | 60-ABA-c |
| ELCat | 845 |
| IETF | esu |
| Glottolog | cent2127 |
Yupikcənin de facto yazı dili olan forması Yukon və Kuskokwim çayları ətrafında danışılan dialektdir. Yupiklər 23.000 olan nüfuslarıyla Alyaskanın ən sıxlıq yerli xalqıdır. Lakin, ancaq 14.000 dən bir az çoxu[1] ana dilindən danışa bilir. Yenə də bu rəqəm Yupikcəyi Alyaskada ən çox danışanı olan yerli dil edər.
1900-cü illərdə ana dili Yupikcə olan Uyaquk adlı biri tərəfindən icad edilən heca yazısıyla (Alyaska yazısı və ya Yugtun yazısı) da nümunələri olsa da, rus dövründə kiril əlifbası istifadə edilmişdir. 1960-cı illərdə, Irene Reed və başqaları tərəfindən Alyaska Yerli Dil Merkezində (ANLC) tətbiq olunan Latın mənşəli əlifba, 1970-ci illərdə müvəffəqiyyətə çatan bir proqramın nəticəsidir. Bu gün Yukon və Kuskokwim dialektlərində (Yupʼik) daha çox olmaq üzrə, Hooper Bay ilə Chevak bölgəsinin dialekti (Cupʼik) və Nunivak adasının dialekti (Cupʼig) üzərinə də qısa qısa hekayələr halında dərs kitabları çıxır.[2] Alyaska Yerli Dil Mərkəzi ilə koordinasiyalı şəkildə 17 qəsəbədə Yupikcə təhsil və tədrisi aparılır
Təsnifatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Eskimos-Aleut dil ailəsi
- Aleut qolu
- Eskimos qolu
- Sirenik eskimos dili (öz dilində olan adı: Uqeghllistun)¹
- Yupik dilləri
- Sirenik yupik dili¹
- Əsl Yupik dilləri
- Sibir yupik dili (öz dilində olan adı: Yupigestun)
- Naukan yupik dili (öz dilində olan adı: нывуӄаӷмит)
- Alyaska yupik dili (öz adları Yugtun, Yugcetun, Cugtun)
- Unaliq-Pastuliq yupikcəsi : Norton Sound bölgəsində danışılır
- Əsl Alyaska yupikcəsi : Yukon və Kuskokvim bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Yugtun, Yugcetun)
- Egegik yupikcəsi : Bristol Bay bölgəsində danışılır
- Çupikcə : Hooper Bay və Chevak bölgələrində danışılır (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun)
- Supik dili və ya Alyutik dili (öz dilində olan adı: Sugcestun, Sugtestun və ya Alutiitstun)
- İnuit dilləri
- İnyupik dili və ya Alyaska inuit dili (öz adı Iñupiatun)
- Qərbi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuvialuktun)
- Şərqi Kanada inuit dili (öz dilində olan adı: Inuktitut)
- Qrenlandiya inuit dili və ya Qrenlandiya dili (öz dilində olan adı: Kalaallisut
¹yeri qəti deyil
Dialekt və qəbilələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Eskimos qəbilə adları "-miut" ('xalq') əki ilə törədilər.
- Unaliq-Pastuliq yupikləri və yupikcəsi (İngiliscə Norton Sound Yup’ik)
- Unaliq yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Unalirmiut; İngiliscə Unaliq subdialect). Qəbilələri: Atnegmiut, Kuuyuŋmiut, Eŋlutaleġmiut, Caxtulegmiut, Uŋallaqłiŋmiut, Tacirmiut.
- Pastuliq yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Pastulirmiut; İngiliscə Kotlik subdialect)
- Yukon-Kuskokwim yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Yugtun və ya Yugcetun [dil], Yupiaq [tək], Yupiik [iki], Yupiit [cəm]; İngilizce General Central Yup’ik). Qəbilələri: Qerauranermiut, Kuigularmiut, Qip’ngayarmiut, Qaluyaarmiut, Marayaarmiut, Chnagmiut, Kuigpagmiut, Akulmiut, Caninermiut, Kusquqvagmiut (Unegkumiut, Kiatagmiut).
- Egegik yupikləri və yupikcəsi (öz dilində olan adı: Aglurmiut; İngilizce Egegik Yup’ik, Bristol Bay Yup’ik)
- Çupiklər və Çupikcə (öz dilində olan adı: Cugtun və ya Cugcestun [dil], Cup’ik [tək], Cupiik [iki], Cupiit [cəm]; İngilizce Cup’ik, Hooper Bay-Chevak Cup’ik). Yupik əlifbasında c hərfi ç (ch) səsinə bərabərdir.
- Hooper Bay Çupikçesi (öz dilində olan adı: Askinarmiut; İngilizce Hooper Bay subdialect)
- Chevak Çupikçesi (öz dilində olan adı: Qissunamiut; İngilizce Chevak subdialect)
- Nunivak çupikcəsi (öz dilində olan adı: Cugtun [dil], Cup’ig [tək], Cupiik [iki], Cupiit [cəm], Nuniwarmiut; İngilizce Cup’ig, Nunivak Cup’ig or Cup’ik). Nunivak adasında Nunivak çupikləri tərəfindən danışılır
Daha çox söz əsasında lokal danışmalardan qaynaqlanan dialekt və şiveler arası fərqlər, qarşılıqlı anlaşmaya mane olmaz.
| Yukon (Kuigpak) | Kuskokwim (Kusquqvak) | anlamı |
| elicar- | elitnaur- | öyrənmək |
| elicaraq | elitnauraq | şagird |
| elicari- | elitnauri | öyrətmək |
| elicarista | elitnaurista | müəllim |
| aiggaq | unan | əl |
| ikusek | cingun | dirsək |
| ayuqe- | kenir- | qaynadaraq bişirmək |
| cella | ella | hava, kainat |
| naniq | kenurraq | lampa, işıq |
| uigtua- | naspaa- | sınamaq |
Anadili
[redaktə | mənbəni redaktə et]Alyaskada 1980 və 1992-ci illərdə, Eskimo-Aleut dillərində dannışa bilən əhali [3]
| Ayaska | etnik sayı | anadilində danışa bilənlərin sayı | % | danışa bilənlərin orta yaş həddi |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin çoxu və uşaqların hamısı |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibir Yupikləri | 1.100 | 1.050 | 95 | Orta nəslin hamısı və uşaqların böyük bir qismi |
| Yupiklər | 18.000 | 12.000 | 67 | Orta nəslin hamısı və uşaqların kiçik bir qismi |
| İnyupiklər | 13.000 | 4.000 | 31 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Supiklər | 3.100 | 600 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | Orta nəslin çoxu və uşaqların bir qismi |
Əlifba
[redaktə | mənbəni redaktə et]Müasir Yupik əlifbasında 18 hərf vardır. Bunların 14 dənəsi (c, g, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, w, y) ünsüz olub, 4 kısa (a, e, i, u) və 3 uzun (aa, ii, uu) ünlü tapılar. Bundan başqa, 6 dənə də (ai, au, ia, iu, ua, ui) diftong vardır.
Cüt ünsüz apostrafla göstərilir: Yupʼik (ok: Yuppik)
Qrammatikası
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Sözlərdə üç say vardır: tək, iki, cəm
| tək | iki | cəm | mənası |
| yuk | yuuk | yuut | insan |
| qayaq | qayak | qayat | kayak |
| arnaq | arnak | arnat | qadın |
| Kass’aq | Kass’ak | Kass’at | Qərbli; Amerikan; İngiliscə danışan |
| kaviaq | kaviak | kaviat | tülkü |
| qaltaq | qaltak | qaltat | kova |
| amiq | amiik | amiit | dəri |
| mikelnguq | mikelnguuk | mikelnguut | uşaq |
| nuna | nunak | nunat | kuru; şəhər |
| agun | angutek | angutet | kano |
- Sözlər yalın halda çoğu zaman adlıq hal şəkilçisi qəbul edir: daha çok -q və ya -k
- Sözlər (və ya cümlələr) 4 hissədən ibarət olur: kök (İng. stem), yapım şəkilçisi (İng. postbase), çəkim şəkilçisi (İng. ending), bağlaç (İng. enclitic)
- Tamlama (isim və ya sifət) bulunmaz
- Azərbaycan dilində yiyəlik forma (genitive + possessive) ilə ifadə edilən (mis: adamın evi) ifadəsi vardır, Yupikcədə yiyəlik forma olmadığı üçün ona yaxın olan digər bir formadan (relative + absolutive) istifadə edilir.
kuigem paanga : çayın ağzı
qayam paanga : kayağın ağzı
nunam iqua : tundranın sonu
asverem enra : morjun sümüyü
anipam quliraa : bayquş hekayəsi
Hər ikisi də sayı ilə uyğundur:
angun : adam
angutem qimugtii : adamın iti
angutem qimugtai . adamın itləri
angutet qimugtiit : adamların iti
angutet qimugtait : adamların itləri
angutek qimugtegkek : iki adamın iki iti
Say (= rəqəm) adlarında da say (= qrammatika sayı) uyğunlaşması vardır:
yuinaq : iyirmi
yuinaak malruk : qırx (harfiyen: 'iki iyirmi')
yuinaat pingayun : altmış (harfiyen: 'üç iyirmi')
Feillər də say ilə uyğundur:
yurar- : Eskimos üsulu rəqs etmək
arnaq yurartuq : tək qadın rəqs edir
arnak yurartuk : iki qadın rəqs edir
arnat yurartut : qadınlar (ən az üç qadın) rəqs edir
Nümunə cümlələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Yupiugua : Mən Yupiyim
- Yupiugukut : Biz Yupiyiz
- Yup'ik-aamek elitnaurtua : Yupikcə öyrənirəm
- Yup'ik Yugtun qanyuitua : Yupikcə bilmirəm
- Kass'atun qanyiutua : İngiliscə bilmirəm
- Kituuga atren? : Adın(ız) nə ?
- Winga atqa ... : Adım ...
- Quyana qalarullua : Beni dinlədiyiniz üçün təşəkkür edirəm
- Kuingiryaqunak : Siqaret içilməz
- Kenkamken : Səni sevirəm
- Piurci : Hoşçakal(ın)
Ədədlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]| Yukon-Kuskokwim yupikcəsi [4][5][6] |
Hooper Bay-Chevak çupikcəsi [7] |
Nunivak çupikcəsi [8] |
mənası |
| atauciq | atauciq | ataucir | 1 |
| malruk | malruk | malzrug | 2 |
| pingayun | pingayun | pingayun | 3 |
| cetaman | citaman | cetaman | 4 |
| talliman | talliman | talliman | 5 |
| arvinglegen / arvinelgen | arvinelgen | arwinleg | 6 |
| malrunlegen / malrunelgen | malrunelgen | malzrunleg | 7 |
| pingayunlegen / pingayunelgen | pingayunelgen | pingayunleg | 8 |
| qulngunritaraan | qulngunritaraq | qulngunrita’ar | 9 |
| qula / qulen | qula | qula | 10 |
| qula atauciq | qula atauciq | qula-ataucir | 11 |
| qula malruk | qula malruk | qula-malzrug | 12 |
| qula pingayun | qula pingayun | qula-pingayun | 13 |
| akimiarunrita’ar | akimiarunritaraq | akimiarunrita’ar | 14 |
| akimiaq | akimiaq | akimiar | 15 |
| akimiaq atauciq | akimiaq atauciq | akimiar ataucir | 16 |
| akimiaq malruk | akimiaq malruk | akimiar malzrug | 17 |
| akimiaq pingayun | akimiaq pingayun | akimiar pingayun | 18 |
| yuinaunrita’ar | cuinaunritaraq | cuinaunrita’ar | 19 |
| yuinaq | cuinaq | cuinar | 20 |
| yuinaq qula / yuinaq qulen | cuinaq qula | cuinar-qula | 30 |
| yuinaak malruk / malruk ipiaq (Yukon) | malruk ipiaq | malzrug-ipiar | 40 |
| yuinaak malruk qula | malruk ipiaq qula | . | 50 |
| yuinaat pingayun / pingayun ipiaq | pingayun ipiaq | pingayun ipiar | 60 |
| yuinaat pingayun qula | pingayun ipiaq qula | . | 70 |
| yuinaat cetaman | citaman ipiaq | cetaman-ipiar | 80 |
| yuinaat cetaman qula | citaman ipiaq qula | talliman ipiar qula | 90 |
| yuinaat talliman | talliman ipiaq | talliman ipiar | 100 |
| tiissitsaaq | tiititsaaq / tiissitsaaq | tiisiss'ar | 1.000 |
| qulen tiissitsaat | . | . | 10.000 |
| yuinaat talliman tiissitsaaq | . | . | 100.000 |
| miilicaaq | . | . | 1.000.000 |
| tiissitsaaq miilicaaq | . | . | 1.000.000.000 |
Rus dilindən keçmiş bəzi sözlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Rus Amerikası dövründə (1733 – 1867) Ruslarla və Ruscayla qarşılaşan Yupiklərin dillərində Rusca alıntılar indiki vaxtda da canlılığını davam etdirər:
- cainik (<rus.чайник) 'çaydan'
- cukunak /cukunaq (<rus.чугунок) 'tökmə dəmirdən qab'
- kaminiaq (<rus.камин) 'soba'
- kelipaq (<rus.хлеб) 'çörək'
- kuskaq (<rus.кошка) 'pişik'
- luuskaaq (<rus.ложка) 'qaşıq'
- mass'laq (<rus.масло) 'kərəyağı'
- missuuk (<rus.мешок) 'bag; çuval'
- mulut'uuk (<rus.молоток) 'çəkic'
- nuussiq (<rus.нож) 'bıçaq'
- paltuuk /pal'tuuk (<rus.пальто) 'palto'
- puckaq (<rus.бочка) 'lülə'
- pucunaq (<rus.бочонок) 'lülə'
- putuskaq (<rus.подушка) 'yastıq'
- saarralaq /caarralaq (<rus.сахар) 'şəkər'
- saayuq /caayuq (<rus.чай) 'çay'
- sap'akiq /cap'akiq (<rus.сапоги) 'bot, poti'
- saskaq /caskaq (<rus.чашка) 'fincan'
- Slaaviq 'Rus Pravoslav Xristian'
- spiickaaq (<rus.спичка) 'kibrit'
- sulunaq /culunaq (<rus.солонина?) 'duzlu balıq'
- tiissicsaaq (<rus.тысяча) 'min'
- yaassiik: (<rus.ящик) 'qutu'
Alyaskayı ruslardan satın alan amerikalıların dilindən də Yupikcəyə keçmiş bəzi sözlər:[9]
- ingek : 'mürəkkəb' (< ing. ink)
- anainessaaq : 'soğan' (< ing. onions)
- patitussaaq : 'kartof' (< ing. potatoes)
- snuukuuq : 'qar maşını' (< ing. snow-go)
Vikipediya versiyası
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Yupiugukut". 2019-12-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ "Alaska Native Language Archive, Central Alaskan Yup'ik Collection Container List". 2011-06-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life Arxivləşdirilib 2012-11-14 at the Wayback Machine,
- ↑ "Jerry Lipka, Culturally Negotiated Schooling: Toward a Yup'ik Mathematics". 2011-07-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ "How to count in Yup'ik". 2010-11-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ Yup’ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
- ↑ "On the Facebook: Rower Paangelria, Cup'ik Word Of The Day – Chevak". 2010-01-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ "Nuniwarmiut Piciryarata Tamaryalkuti, Nunivak Island Cup'ig Language Preliminary Dictionary". 2012-08-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-07.
- ↑ Steven A. Jacobson (1984), Central Yup'ik and the Schools, A handbook for teachers Arxivləşdirilib 2014-12-04 at the Wayback Machine, Alaska Native Language Center
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Terryl Miller (2006), Yup'ik (Central Eskimo) Language Guide (and more!): a useful introduction to the Central Eskimo (Yup'ik) Language
- http://www.alaskool.org/language/central_yupik/yupik.html
- Yup'ik Eskimo Grammar, Irene Reed and all.(1977)
- Yup’ik/Cup’ik Arxivləşdirilib 2010-07-09 at the Wayback Machine
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Qulirat Qanemcit-llu (Yupikcə Səs Faylları)
- Nunalleq Engel'umiut-llu, Sample Text from Nelson Island Placename Project, 2007 Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine (Yupikcə mətnlər və İngiliscə tərcümələri)
- Ayaprun Elitnaurvik : Yup'ik Word of the Week Arxivləşdirilib 2011-06-09 at the Wayback Machine (Həftənin Yupikcə Sözü)
- Alaska Election Glossary, Yup’ik Arxivləşdirilib 2016-03-04 at the Wayback Machine (Yupikcə Seçki Sözlüğü)