Zauropodlar

Zauropodlar (lat. Sauropoda — "Kərtənkələayaq dinozavrlar") — Dördayaqlıların ən iri qrupuna daxil olan və otyeyən dinozavrlar. Onlar Yura dövründən Təbaşir dövrünə qədər ki, müddətdə (200–85 milyon öncə) yaşamışlar^[1]. Bütün materiklərdə infradəstəyə 130 növ, 13 fəsilə və 70-ə yaxın cins daxildir. Zauropodlərin bütün nümayəndələrinin nəsli kəsilmişdir. Ən çox adı çəkilən nümayəndəri: Diplodocus, Brachiosaurus və Apatosaurus.

Zauropodlar
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Ranqsız: Amorphea Ranqsız: Obazoa Ranqsız: Opisthokonta Ranqsız: Holozoa Ranqsız: Filozoa Aləm: Heyvanlar Yarımaləm: Eumetazoylar Klad: ParaHoxozoa Klad: İkitərəflisimmetriyalılar Klad: Nephrozoa Tipüstü: Sonağızlılar Tip: Xordalılar Klad: Olfactores Yarımtip: Onurğalılar İnfratip: Ağızçənəlilər Klad: Eugnathostomata Klad: Teleostomi Klad: Euteleostomi Klad: Xoanlar Klad: Rhipidistia Klad: Tetrapodomorpha Klad: Eotetrapodiformes Klad: Elpistostegalia Klad: Stegocephalia Sinifüstü: Dördayaqlılar Klad: Reptiliomorpha Klad: Amniota Klad: Sauropsida Klad: Arxozavrlar Klad: Avemetatarsalia Klad: Ornithodira Klad: Dinosauromorpha Klad: Dinosauriformes Klad: Dracohors Klad: Dinozavrlar Klad: Kələzçanaqlılar Yarımdəstə: Zavropodomorflar İnfradəstə: Zauropodlar
Beynəlxalq elmi adı
Sauropoda Othniel Charles Marsh
Şəkil axtarışı EOL   42333651 FW   95571

Zauropodlar öz növbəsində nəhəng dinozavrları birləşdirir. Bu nəhənglik bütün bədən üzvləri ilə birlikdə nəzərdə tutulur. Onla elə də böyük olmayan başlar və uzun boğazlara malik imişlər. Bəzi növlərdə boyunlar 9–11 metr olurdu. Dişləri isə kiçil olurmuş. Bu nəhənglərin ümumi çəkiləri 15–35 ton təşkil edirmiş. Bu qrupun ən iri nümayəndəsi Seismosaurusdur ki, onunda uzunluğu 36 metr olurmuş.

Zauropodlar bədən ölçülərinə görə kiçik kəlləyə sahib olurlar. Bədənlərinin digər yerlərinə nisbətdə paleontoloqlar üçün kəllələr nadir tapıntı hesab edilir. Bütov kəllənin tapıntısı az məlumdur. Bu səbəbdən paleontoloqlar bu məsələ ilə daha çox maraqlanırlar. 2010-cu ildə yaxşı saxlanılmış kəllə aşkarlanmışdır^[2].

Kərtənkələayaq dinozavrlar adlanmasına baxmayaraq onların ayaqları filin ayaqlarına bənzəyir. Ön ayaqları bura daxil növlərin çoxunda arxa ayaqlarına nisbətən uzun olur. Bu isə bu canlıların arxa ayaqları üzərində duraraq iri ağacların yarpaqları ilə qidalanırdılar. Bəziləri isə su bitkiləri ilə qidalanırdılar.

Belə fikir irəli sürülür ki, quyruqları çütləşmə mövsümlərində onların karına gəlirmiş. Belə ki, erkəklərin quyruqları nisbətən iri olurdu. Quyruqları ilə yerə güçlü zərbə vururdular. Bu minvalla ən güclü səs çıxaran erkək dişiyə sahib olurdu. Digər fərziyə isə quyruğun müdafiə funksiyası yerinə yetirməsi idi.

Bir çox zauropodlar, məsələn Amargasauruslar üzərlərində qabarcıqlı sərt qabığa və ya müxtəlif iri çıxıntılara malik idilər. Ola bilsin ki, bu qabarcıqların mövcudluğu obların cinsi yetkinliyə çatmalarını bildirir. Müdafiəyəyə gəldikdə isə üzərlərində olan bu "bəzəklər" hec də onların karına gələ bilmirdi.

Zauropodlar ot yeyən olmuşlar. Böyük ehtimal ki, onlar qidanı çeynəmirdilər. Bir başa udulan qida mədədə həzmə gedirdi. Uzun zaman yarımsu canlıları hesab edilirdi. Bu fikir dinozavrların skledində öz əksini tapmamışdır^[3]. Boyunlarının üzməyə xidmət etməsi fikri öz təstiqinin tapmamasının əsas səbəbi sinə hissəsinin üzəngi formasına malik olmamasıdır^[4].

Əsas versiyaya görə uzun boyunlar ağacların yarpaqları ilə qidlanmasına xidmət edirdi. Bu versiya R. Seymura aiddir (2009)^[5]. Boyunlarını dik qaldırmaq üçün bu canlılarda yüksək arterial təziq olmalı idi. Üstəlik canlının güçünün böyük hissəsi başını qaldırmağa sərf olunmalı idi.

Zauropodların böyük hissəsi böyük ehtimal ki, sürü halında yaşamışlar. Bu fikirin əsas səbəbi paleontoloqlar bu dinozavların qalıqlarını aşkarlayarkən onları qrup halında aşkarlayırdılar.

Zauropodlar heç vaxt 5 km/saat -dan yüksək sürət yığa bilməzdilər. Bunula belə olar kiçik hündürlüyə tullana bilirdilər. Bu minvalla kiçik yırtıcı dinozavrları asanlıqla əzə bilirdilər.

Alimlər belə düşünürlər ki, Teropodlar Qondvana ərzisində meydana gəlmişlər. Sonradan bütün materiklərə yayıldılar. Eradan 200 milyon il önçə digər dinozavlarla bərabər bütün dünyada yayıldılar^[6]. Zauropodların ən qədim nümayəndəsi Isanosaurus (Tayland) və Vulcanodon (Zimbabve) olmuşlar. Onlar Tetis okeanının sahillərimdə yayılmışdılar. Zauropodlar uzun müddət dəyişmə dövrü keçirmişlər.

190 milyon il önçə Zauropodlar Hindistana yayılırlar (Barapasaurus, Kotasaurus). Bundan sonra onlar artıq Cənubi Afrikaya qədər yayıla bilmişdilər. Tapıntılar onu göstərir ki, təxmini 190–180 milyon il önçə onlar artıq Çin (Zizhongosaurus, Kunmingosaurus), Avropada (Ohmdenosaurus) və Mərakeşdə (Tazoudasaurus) yayılırlar.

Şimali Amerika ərazisində onlar daha sonra meydana gəlirlər. Bu hadisə artıq Trias dövrünün sonlarına təsadüf edir. Ancaq bunu isbat edən dəlil yoxdur. Bəzi alimlər onların bütün Şimali Amerikaya yayılmamasının səbəbi kimi iqlimi göstərirlər^[7]. Növ müxtəlifliyinin həcmi Yura dövründə ən yüksək səviyəyə qalxır. Bu dövrün sonları isə növ sayı nisbətən azalır. Bu ərəfədə (Təbaşir dövrüun əvvəlləri) artıq dünyanın hər yerində onlara rast gəlin: Afrika (Brachiosaurus), Şimali Amerika (Apatosaurus, Diplodocus), Avropa (Xenoposeidon) və Asiya (Qiaowanlong)^[8]. Təbaşir dövrünün sonları rəqabət edə bilməyərək azalırlar

2004-cü ildə Avstraliyada Zauropodla aid olan ən iri dinozavr sümükləri aşkarlanmışdır. Onların uzunluğu 30 metrə çatır. Sonradan alimlər tapıntını Titanosauria qrupuna aid edirlər. Alimlərin fikirincə bu yeni tapıntı yeni növdür. Hələki ona müstəqil növ statusu verilməmişdir^[9].

Klassifikasiya əsasən Vilson və Sereno (1998); Yates (2003) və Qalton 2001^[10], Vilson 2002 və Benton 2004 tərəfindən irəli sürülür^[11].

• İnfradəstə: Zauropod (Sauropoda)
  • Cins: Antetonitrus
  • Cins: Archaeodontosaurus
  • Cins: Barapasaurus
  • Cins: Cardiodon
  • Cins: Chuanjiesaurus
  • Cins: Chuxiongosaurus
  • Cins: Dachungosaurus
  • Cins: Datousaurus
  • Cins: Fukuititan
  • Cins: Gongxiaosaurus
  • Cins: Isanosaurus
  • Cins: Klamelisaurus
  • Cins: Kotasaurus
  • Cins: Oplosaurus
  • Cins: Ultrasaurus
  • Cins: Xenoposeidon
  • Cins: Xianshanosaurus
  • Cins: Yibinosaurus
  • Fəsilə: Blikanasauridae
  • Fəsilə: Mamenchisauridae
  • Fəsilə: Melanorosauridae
  • Fəsilə: Omeisauridae
  • Fəsilə: Tendaguridae
  • Fəsilə: Vulcanodontidae
  • Bölmə: Turiasauria
    • Cins: Paralititan
    • Cins: Turiasauria
  • Qrup: Eusauropoda
    • Fəsilə: Cetiosauridae
    • Fəsilə: Euhelopodidae
    • Qrup: Neosauropoda
      • Fəsilə: Brachiosauridae
      • Fəsilə: Camarasauridae
      • Fəsilə: Dicraeosauridae
      • Fəsilə: Diplodocidae
      • Fəsilə: Nemegtosauridae
      • Fəsilə: Rebbachisauridae
      • Fəsilə: Titanosauridae

Digər nümayəndələri

• Abydosaurus
• Alamosaurus
• Argentinosaurus
• Ultrasaurus
• Wintonotitan wattsi

Bu kladoqramma Vilsonun hazırladığı (Wilson, 2002) sistemdir^[12].

Sauropoda	Vulcanodontidae Vulcanodon Eusauropoda Shunosaurus unnamed Barapasaurus unnamed Patagosaurus unnamed Omeisaurus Mamenchisaurus unnamed Jobaria Neosauropoda Haplocanthosaurus Diplodocoidea Macronaria Camarasaurus Titanosauriformes Brachiosaurus Somphospondyli Euhelopus Titanosauria

• Ən iri zauropodlar müasir Fransa ərazisində yaşamışlar. Onların nəhəng izləri (1,5 metr) həvəskar paleontoloqlar Mari-Elen Marko (Marie-Hélène Marcaud) və Patrik Landri (Patrice Landry) Lionda 2009-cu ildə aşkarlamışlar.

• Dinozavr balalarının skletinin aşkarlanması dinozavrların həyatını örgənməyə imkan verir.
• Dinozavr tapıntısı
• Dino-Millennium