Zinaida Rayx

Zinaida Nikolayevna Rayx (rus. Райх, Зинаида Николаевна; 3 (15) iyul 1894, 3 iyul 1894[1] və ya 21 iyun (3 iyul) 1894[1] – 15 iyul 1939[1] və ya 14 iyul 1939[2], Moskva) — sovet teatr aktrisası.[3][4] RSFSR-in əməkdar artisti Sonradan Vsevolod Meyerholdun arvadı olan Sergey Yeseninin ilk həyat yoldaşı.

Zinaida Rayx
rus. Райх, Зинаида Николаевна
Doğum tarixi 3 (15) iyul 1894, 3 iyul 1894(1894-07-03)[1] və ya 21 iyun (3 iyul) 1894[1]
Vəfat tarixi 15 iyul 1939(1939-07-15)[1] (45 yaşında) və ya 14 iyul 1939(1939-07-14)[2]
Vəfat yeri
Dəfn yeri
Həyat yoldaşları
Uşaqları
Fəaliyyəti aktrisa, teatr aktrisası
Fəaliyyət illəri 1924-cü ildən
Təhsili
  • Ali rejissor və ssenarist kursu[d] (1921–)
Mükafatları RSFSR əməkdar artisti
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Zinaida Rayx 21 iyun (3 iyul) 1894-cü ildə Odessada Yaxın Dəyirman rayonunda[4] dəmiryolçu Nikolay Andreyeviç Rayxın (əsl adı — Avqust Rayx (1862–1942), Sileziya əsilli) və yoxsullaşmış zadəgan qadın Anna İvanovnanın (qızlıq soyadı Viktorova, 1868–1948) ailəsində anadan olub.[5][6]

Zinaidanın atası sosial demokrat, 1897-ci ildən RSDLP üzvü idi. Qızı atasının siyasi görüşlərini dəstəkləyirdi.

1907-ci ildə atasının inqilabi proseslərdə iştirakına görə ailə Odessadan qovulur.[7] Gənc Zinaida ailəsi ilə Benderıda məskunlaşır. Atası burada dəmir yolu emalatxanalarında mexanik kimi işə düzəlir. Burda Zinaida Vera Gerasimenko adına qızlar üçün gimnaziyaya daxil olub. Lakin yalnız 8-ci sinfi bitirdikdən sonra "siyasi cəhətdən etibarsız" hesab edildiyi üçün oradan qovulub. Zinaida gənc yaşlarından inqilabi proseslərlə maraqlanan uşaq idi, inqilabi ədəbiyyat oxuyur və gizli dərnəyin iclaslarına gedirdi.

O, Kiyevdə Ali Qadın Kurslarına daxil olur və 1913-cü ildə Sosialist İnqilabçılar Partiyasının (eserlər) üzvü olur. Anna İvanovna böyük əziyyətlə qızı üçün orta təhsil haqqında attestatı almağa müvəffəq olur. Bundan sonra Zinaida Petroqradda yola düşür. Valideynləri isə anasının böyük bacısı Varvara İvanovna Danzigerlə birlikdə yaşamaq üçün Oryol şəhərinə köçürlər.

Petroqradda Zinaida Rayx N. P. Rayevin qadınlar üçün "Ali qadın tarix, ədəbi və hüquq" kurslarına daxil oldu. Burada əsas fənləri öyrənməklə yanaşı, heykəltəraşlıq dərsləri aldı və xarici dilləri öyrəndi. Onun sevimli yazıçıları Knut Hamsun və Lev Tolstoy idi. Təhsilini davam etdirən Zinaida Rayx Sosialist İnqilabi qəzeti "Delo Naroda" redaksiyasında katib-makinaçı kimi çalışdı. Burada o, iyirmi iki yaşında qəzetə yazılarını gətirən gələcək əri Sergey Yeseninlə tanış oldu.. Sergey Yesenin Zinaidaya öz şəklini verdi. Şəklin arxasına "Çünki sən yolumda mənə yöndəmsiz bir qız kimi göründün, Sergey — yazılmışdı".

Yeseninlə nikah və boşanma

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Zinaida Rayx atası Nikolay (Avqust) Rayx ilə, 1917-ci il.

30 iyul 1917-ci ildə Zinaida Rayx Yeseninin yaxın dostu Aleksey Qaninin vətəninə səfəri zamanı Sergey Yeseninlə evləndi. Toy Voloqda vilayəti Tolstikovo kəndində qədim Kirik və İulitta daş kilsəsində baş tutdu. Bəyin şahidləri Spasskaya volostu, İvanovskaya kəndi, kəndli Pavel Pavloviç Xitrov və Ustyanskaya volostu, Ustya kəndi, kəndli Sergey Mixayloviç Barayev idi. Gəlin tərəfindən isə şahidlər Arxangelsk vilayəti, Konşino kəndi, kəndli Aleksey Alekseeviç Qanin və Voloqda şəhəri, tacir oğlu Dmitri Dmitrieviç Devyatkov oldu.[8] Toy mərasimini keşiş Viktor Pevqov və məzmur oxuyan Aleksey Kratirov ifa edirdi.

1918-ci ilin aprelində Zinaida Yesenina doğum ərəfəsində valideynlərini ziyarət etmək üçün Oryol şəhərinə getdi. Orada 1918-ci il mayın 29-da Tatyana adlı bir qızı dünyaya gətirdi. Qızının qayğısına qalmaq onu Oryolda qalmağa məcbur etdi. Avqust ayında Zinaida Xalq Maarif Komissarlığının inspektoru vəzifəsində işləməyə başladı. Bir ay sonra Oryol Rayon Hərbi Komissarlığının teatr və kinematoqrafiya şöbəsinin müdiri, 1 iyun — 1 oktyabr 1919-cu il tarixlərində isə rəhbəri oldu. Həmçinin Zinaida burda vilayət xalq maarif idarəsində incəsənət şöbəsinin müdiri vəzifəsini icra etdi.[4] Oryol Anton Denikinin Ağ ordusu tərəfindən tutulmazdan əvvəl Zinaida Yesenina və qızı Moskvaya ərinin yanına getdilər. Üçü təxminən bir il birlikdə yaşadılar. Lakin ailədə ər-arvad arasında soyuqluq yarandı və Zinaida qızını götürərək valideynlərinin yanına getdi. Bir müddət sonra qızını valideynləri ilə Oryolda qoyub ərinin yanına qayıtdı. Lakin bu qovuşma uzun sürmədi tezliklə onlar yenidən ayrıldılar. 1920-ci il fevralın 3-də Zinaida Rayxın Moskvada Ana və Uşaq Evində Konstantin adlı bir oğlu dünyaya gəldi. Uşaq dərhal ağır xəstələndi və Rayx onu təcili olaraq Kislovodska apardı. Konstantin orda sağaldı, amma Rayxin özü xəstələndi. Yeseninlə ayrılıq və oğlunun xəstəliyi onun sağlamlığına çox pis təsir göstərdi. Müalicə əsəb xəstələri üçün klinikada aparıldı. 19 fevral 1921-ci ildə Oryol şəhər məhkəməsinə belə bir ərizə daxil oldu: "Sizdən xahiş edirəm ki, həyat yoldaşım Zinaida Nikolayevna Yesenina-Rayxdən boşanmaq üçün müraciətimi rədd etməyəsiniz. Uşaqlarımızı, üç yaşlı Tatyana və bir yaşlı oğlumuz Konstantini keçmiş həyat yoldaşım Zinaida Nikolayevna Rayx tərəfindən böyütməyə qoyuram, onların maddi dəstəyini öz üzərimə götürürəm və buna imza atıram. İmza: Sergey Yesenin".

5 oktyabr 1921-ci ildə onların nikahı rəsmi olaraq pozuldu.

Meyerholdla nikah

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Sergey Yeseninin dəfn mərasimi. Zinaida Rayx tabutun arxasında dayanır, əlini ürəyinə qoyub, sağında Vsevolod Meyerhold durub

1921-ci ilin mart ayından Rayx Oryolda teatr kurslarında teatr tarixi və teatr kostyumları haqda dərs deyirdi.[4] 1921-ci ilin payızında o, Sergey Eyzenşteyn və Sergey Yutkeviçlə birlikdə oxuduğu Moskvadakı Ali Rejissorlar kurslarında tələbə oldu. Bu kurslara Rayxın Xalq Maarif Komissarlığının məktəbdənkənar təhsil şöbəsində işləyərkən tanış olduğu Vsevolod Meyerhold rəhbərlik edirdi. 1922-ci ildə hələ tələbə olarkən Zinaida Rayx Meyerholdla evləndi. O, özündən 20 yaş kiçik Zinaida Rayxi dəli kimi sevirdi. Dramaturq Aleksandr Qladkov onların sevgi macərasını belə xatırlayırdı: "O, hələ nə edəcəyini bilmirdi, lakin o, sevdiyi qadını yüksəklərə qaldıraraq, adi qulluqçudan imperatriçaya çevirdi. Aşiq olduqdan sonra I Pyotr qulluqçu Marta Skavronskayanı (gələcək I Yekaterina) tac qoyaraq imperatriçaya etdiyi kimi, o, da Zinaidanı eyni cəsarətlə teatrının birinci priması etdi".

Zinaida 1922-ci ilin yayında uşaqlarını Oryoldən Moskvaya — Novinski bulvarındakı yeni evinə gətirdi. Meyerhold Tatyana və Konstantini övladlığa götürdü. Onları sevdi və ata kimi onlara qayğı göstərdi. Sergey Yesenin də uşaqlarını görmək üçün onların mənzilinə gəlib-gedirdi. Tezliklə Zinaidanın valideynləri Oryoldan Moskvadakı qızlarının yanına köçdülər.

Zinaida Rayx 1924-cü il yanvarın 19-da Meyerhold Teatrının səhnəsində Aleksandr Ostrovskinin pyesi əsasında hazırlanmış "Meşə" tamaşasında Aksyuşa rolunda debüt etdi.

Rayx ən məşhur Moskva aktrisalarından birinə çevrildi. 1930-cu illərdə Meyerhold Teatrının aparıcı aktrisası oldu. Bu teatrda on üç il işlədiyi müddətdə o, ondan bir qədər çox rol ifa etdi. Arvadını səmimiyyətlə sevən Meyerhold, onun teatrının yeganə ulduzu olmasını təmin etmək üçün hər şeyi etdi.

1934-cü ildə İosif Stalin Rayxin baş rol oynadığı "Kameliyalı xanım" tamaşasına baxdı və tamaşanı bəyənmədi. Tənqidçilər Meyerholdun estetik zövqünün olmaması ittihamı ilə hücuma keçdilər. Zinaida Rayx bu ərəfədə Stalinə məktub yazdı. Məktubda Rayx Stalini incəsənətdən anlamamaqda ittiham etdi.

8 yanvar 1938-ci ildə Meyerhold teatrı bağlandı və Vsevolod Meyerhold tezliklə həbs edildi. Bununlada Zinaida Reyxin bədii fəaliyyəti sona çatdı.

Qətli

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Meyerhold Teatrı 1938-ci ildə bağlandı. O vaxt opera teatrının direktoru olan xəstə Konstantin Stanislavski (hazırda Stanislavski və Nemiroviç-Dançenko adına Musiqili Teatr) Meyerholdu öz truppasına rəhbərlik etməyə dəvət etdi.

Stanislavski 1938-ci ilin avqustunda vəfat etdi. Meyerhold 1939-cu il iyunun 20-də Leninqradda həbs olunana qədər teatrını təxminən bir il idarə etdi. 1939-cu il iyulun 14-dən 15-nə keçən gecə Zinaida Rayx gecə saatlarında Moskvanın Bryusov prospektindəki mənzilinə girən naməlum şəxslər tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldü. Hücum edənlər ona on yeddi bıçaq zərbəsi vuraraq qətlə yetiriblər. Aktrisa xəstəxanaya aparılarkən yolda dünyasını dəyişib. Bu hadisə Meyerholdun həbsindən 24 gün sonra baş vermişi.

Həmin axşam Rayxın hər iki uşağı mənzildə yox idi. Qohumlarının dediyinə görə, qiymətli əşyalardan heç nə götürülməmişdi. Qətlin SSRİ Xalq Daxili İşlər Komissarlığı (NKVD) tərəfindən təşkil edildiyinə dair geniş yayılmış versiya mövcuddur.[9][10][11][12] Arkadi Vaksberqin dediyinə görə, "Beriyaya bu sadist addım lazım idi" çünki aktrisa qeyri-adi dərəcədə populyar, müstəqil, açıq sözlü idi və həmçin o, aşağıdakı məşhur ifadənin sahibi idi:

" “Əgər Stalin sənətdən heç nə başa düşmürsə, qoy Meyerholddan soruşsun, Meyerhold başa düşür.[13] "

Onun ölümünün sirri hələ də açılmamış qalır. Zinaida Rayxin qətlində ilkin ittiham Meyerholdun dostu, RSFSR-in əməkdar artisti, Böyük Teatrın solisti Dmitri Qolovin və onun oğlu, rejissor Vitali Qolovinə qarşı irəli sürüldü. V. T. Varnakov (27.07.1941), A. İ. Kurnosov və A. M. Oqoltsov (28.07.1941) SSRİ Ali Məhkəməsinin Hərbi Kollegiyasının hökmü ilə qətl ittihamı ilə güllələdilər.[14]

Rayx Moskvadakı Vaqankovo qəbiristanlığının 17-ci hissəsində dəfn edildi (daha sonra onun oğlu Konstantin Yesenin də eyni məzarda dəfn olundu). 1987-ci ildə Meyerholdun dəfn olunduğu yer məlum oldu — "Ümumi məzar № 1. 1930–1942-ci illər daxil olmaqla bütün güllələnən şəxslərin külləri yandırıldıqdan sonra Donskoy monastırının yaxınlığındakı Moskva krematoriyasının qəbiristanlığında basdırılmışdı. Qeyd edək ki, şəxsən Stalinin imzası ilə Siyasi Büronun 17 yanvar 1940-cı il tarixli II 11/208 saylı qərarına əsasən Meyerholdla bir gündə 346 nəfər güllələnmişdi. Onların cəsədləri yandırılmış, ümumi məzara tökülən kül digər öldürülənlərin külü ilə qarışdırılmışdır.

" Anamı iyulun 15-nə keçən gecə qətlə yetirdilər. O, artıq Yeseninin məzarının yaxınlığındakı Vaqankovo qəbiristanlığında dəfn edilib. Demək olar ki, dəfnə heç kim gəlmədi, qohumlar və bir neçə yad adam var idi; həmişə gələnlərdən, heç kim gəlmədi... Heç nə götürməmişdilər, oğurlamamışdılar, 7 dəfə ürək nahiyəsindən, boyun nahiyəsindən bıçaqlamışdılar. Öldürməyə gəlmişdilər və yaralamışdılar. 2 saatdan sonra o, öldü və Lidiya Anisimovnanı (evin qulluqçusu) isə başından vurmuşdular, o sağdır... Kim idi onlar, iki nəfər olublar, heç biri tapılmadı.
— Zinaida Rayxın qızı Tatyana Yeseninanın Marietta Şaqinyana 20 iyul 1939-cu il tarixli məktubundan[15]
 "

"Rayx Meyerholdun həbsindən bir neçə gün sonra vəhşicəsinə və müəmmalı şəkildə öldürüldü və sakitcə dəfn edildi, tabutunun arxasında cəmi bir nəfər dayanmışdı" — deyə Olqa Berqqolts 13 mart 1941-ci ildə öz gündəliyində yazırdı.[16]

Mükafatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Teatrdakı rolları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 1924 — "Meşə", A. Ostrovski — Aksyuşa;
  • 1924 — "Avropa verin!", İ. Ehrenburq — Sibil Hardail və apaş:
  • 1925 — "Mandat", N. Erdman — Varvara Qulyaçkina;
  • 1925 — "Bubus müəllim", A. Fayko — Stefka;
  • 1926 — "Baş müfəttiş", N. Qoqol — Anna Andreyevna;
  • 1928 — "Ağıldan kəm", A. Qriboyedov — Sofya Pavlovna;
  • 1928 — "Səxavətli buynuzu olan ər", F. Krommelink — Stella;
  • 1929 — "Komandir 2", İ. Selvinski — Vera Okonninin məşuqəsi;
  • 1930 — "Hamam", V. Mayakovski — Fosforlu Qadın;
  • 1931 — "Faydaların siyahısı", Yu. Oleşa — Elena Qonçarova;
  • 1931 — "Sonuncu həlledici", V. Vişnevski — liman fahişəsi Karmen-Pelageya;
  • 1934 — "Kameliyalı xanım", A. Düma (oğul) — Marqarit Qotye;
  • 1935 — "33 huşunu itirmə", A. Çexov — Popova "Ayı".

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 Райх Зинаида Николаевна // Литераторы Санкт-Петербурга. ХХ век (rus.). / под ред. О. В. Богданова
  2. ↑ 1 2 Find a Grave (ing.). 1996.
  3. ↑ Жена и муза. Зинаида Райх Arxivləşdirilib 2018-08-25 at the Wayback Machine. // Кроссворд-кафе
  4. ↑ 1 2 3 4 "Мой серебряный шар. Зинаида Райх". Россия 1. 2018-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-07.
  5. ↑ Современное есениноведение: теоретико-методологические аспекты (PDF) // Материал Международной научной конференции «Есенин на рубеже эпох: итоги и перспективы» (30 сентября — 3 октября 2005, Институт мировой литературы имени Максима Горького РАН). 390. 2011-04-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  6. ↑ Козловский, 1986
  7. ↑ "Адвокат Олег Сурмачёв Дом Зинаиды Райх в Одессе". 2019-08-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-15.
  8. ↑ ГАВО. Ф. 496. Оп. 38. Д. 186. Л.163 об.- 164.
  9. ↑ Игорь Изгаршев. "Зинаида Райх: Гамлет в юбке". АиФ Москва (rus). 2001-02-28. 2013-04-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-10.
  10. ↑ Леонид Репин. "Загадка смерти Зинаиды Райх". «ru:Комсомольская правда» (rus). 2005-11-14. 2018-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  11. ↑ А. Довбня. "Всеволод Мейерхольд и Зинаида Райх" (rus). 2012-09-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  12. ↑ Анастасия Монастырская. "Зинаида Райх: параллельные пути". «Женский Петербург» (rus). 2018-01-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  13. ↑ Дмитрий Волчек. "Убийство дамы с камелиями". ru:Радио «Свобода» (rus). 2011-11-23. 2019-02-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-02-09.
  14. ↑ "Сталинские списки — Список 28.03.1941 (АП РФ Ф.3 оп.24 д.421)". 2021-07-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-06.
  15. ↑ автор. Письма Т. С. Есениной М. Я. Шагинян // Т. С. Есенина о В. Э. Мейерхольде и З. Н. Райх. М.: Новое изд-во. Сост. и коммент. Н. Н. Панфиловой и О. М. Фельдмана. 2003.
  16. ↑ "Ольга Берггольц: смерть,тюрьма, тюрьма, смерть…". ru:Радио «Свобода» (rus). 2018-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-06-07.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • С. А. Есенин в воспоминаниях современников : В 2 т. 2. М.: Художественная литература. Сост. и коммент. А. А. Козловского. 1986. ISBN 5-250-02561-7.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]