РЕХЪ

фарс, сущ.; -къи, -къе; -кьер, -кьери, -кьера 1) са чкадай маса чкадиз фин патал адет хьанвай, хкянавай кӀвачин, машиндин цӀар, чилин гуьтӀуь зул. # арабадин ~, гьуьлуьн ~, къван ттур ~, кьве рекьин хев. Цел фир рекье кьуд-вадра вун ацукьна... Е. Э. Тумакь яц. Чун Къубадай хуьр галайнихъ рекье гьатайла, нянин сятдин муьжуьд тир. Мекьи хъуьтӀуьн юкъуз... Къубадай Дигагьдиз ругуд километр рехъ яхдиз хъфин акьван регьят тушир. А юкъуз чун пуд сят рекье хьана... А чӀавуз рекьер асфалтдинди тушир. И рекье машинарни тӀимил жедай. М. М. Чаз къагьриманар кӀанда. 2) куьч. тегьер. Жагьич жал рехъ рикӀ кьве падна къалудай. Е. Э. КӀандач рекьиз гафар амаз лугьудай. 3) куьгь. руш гъуьлуьз тухузвайдан патай рушан диде-бубадиз гудай гьакъи.... рушахъ акьван рехъ къачудачир. К., 1988, 25. XӀ.... виликдай, рушахъ къачузвай рехъ я лугьуз, 2025 агъзур манат пул гъиз тадай. ЛГ, 2003, 10. VӀӀ. 4) адет. - Гила вун агакьнава. Аллагьди вичи эцигнавай рехъ чавай дегишариз жедач. Заз вун санал секинариз кӀанзава. З. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем. Ада вичин шевривилин рехъ давамарзавай. З. Э. Рамзият. Яваш-яваш заз Гуля авай рехъ ширин хьана ва за ахпа, куьгъне калушар дегишардай хьиз, итимар дегишарна. А. М. Киф атӀайди. 5) ийизвай кар-кӀвалахдин къайда. Большевикри чпин рехъ дегишарна. З. Э. Муькъвел гелер. Рамзият гена хуьруьз рахкурдай са рехъ жагъурна кӀанда... З. Э. Рамзият. Кьудрат Муьгьуьдиновича медицинада хкянавай рехъ регьятди туш. ЛГ, 2003, 13. XӀ. * вил рекьел хьун, пайгъамбардин суьруь фейи рехъ, ракьун рехъ, рикӀяй рикӀиз рехъ < аваз > хьун, хъсан рехъ хьуй! чӀуру рекье гьатун, чӀуру рекье тун, чӀуру рекье хьун, эхиратдин рехъ.

* рекье гун гл., ни вуж свас гъайи гададин вах сусван стхадиз гун. [Нежеф]. Квез хабар ава жеди, чна чи руш ФатӀимат Жаватан гада Сефераз ганва ва Жаватан руш Зуьгъре чи гада Беделаз гъизва. Яни рушар рекье ганва. Ю. Р. Вахтсуз кьиникь.

* рекье гьатун гл., вуж саниз физ башламишун. Учир къвез-къвез яргъи жезвай, амма зун... Зун гьатна рекье. А. Ал. Накьвар ва къара пулар.

* рекье татун [тефин] гл., вуж; нихъ галаз меслят, развивал аваз "алакъалу тахьун. ИкӀ рекье фич гьамишанда датӀана. Е. Э. Тумакь яц. - Абур чахъ галаз рекье къвезвайбур туш. Абуру чаз куьмек гудани? - жузуна умудсуз хьанвай беглерикай сада. З. Р. Гьажи Давуд.

* рекье тун гл., ни вуж 1) са гьиниз ятӀани физвайдаз лазим затӀар вугана рехъ галай патаз акъудун. 2) са гьиниз ятӀани ракъурун. Педучилище куьтягьай, ам иниз рекье туна. ЛГ, 2000, 20. VӀӀ. 3) са кар ийиз ракъурун, буюрмишун. - Гада булахдал рекье тур, къайибурукай сад хкурай, - гьарайна чардахдикай вичин векъи гьяркьуь ванцел чӀехида. А. Исм. Алукьдай ахвар.... кӀелунин йис башламишай арада зи чкадал, гуя еке шулугъ авай коллектив я лугьуз, къунши хуьряй масад рекье тунай. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз 4) гъуьлуьз гун. [Гегьвер]. -... Чавай ваз хабар ийиз хьанач. Гена, Аллагьдиз шукур хьуй, вун хтайди, гъазур, хъсан вахтунда, ви вах рекье твадайвал. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

* рекье фин гл., вуж нихъ галаз меслятвилин алакъаяр хьун. Итим папахъ галаз къал жедани? Чи строителрин адетдалди, жуван юлдашдихъ галаз хушдаказ рекье фин герек я. З. Э. Арифдиз ишара. ГъвечӀи-чӀехидахъ галаз лап гьуьрметлувилелди рекье физ чидай кас я. З. Э. Булахдал.

* рекье хьун гл. вуж-вуч ятӀани жагъуриз алахъун, къекъуьн. Папай рекье къекъвез хьана ирид йис. Е. Э. Герек туш.

* рекье чан гун гл., ни вуж-вуч паталди ятӀани гзаф зегьметар чӀугун. Сада-садан рекье чпин чан гудай гьа Рабеъни Салман жен чун дуьньяда. Е. Э. Дуьнья гургьагур.

* рекьелай алудун гл., ни-куь вуж дуьз фикирдилай, гьерекатривай къакъудун. ШейтӀанвална, тушир рекье вун туна, Дугъри рекьелай вун икӀ алудайди. Е. Э. Гуьзел яр Абурун мурад Асан рекьелай алудун тир. З. Э. Муькъвел гелер. Ам за ядайди тушир, амма фитнеди зун рекьелай алудна, алдатмишна. Къ. Къ. КӀири Буба. Ибур вири ви крар я, цару вилер, гъуьлягъдин мез авай фасикь. Къурбан рекьелай алудзавайди вун я. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Дугъриданни, яракьлу бандитрин къаст чкадин колхоздин мал тарашун, халкь рекьелай алудун тир. Л"Г,' 2003, 25. XӀӀ. Синоним: рекьяй акъудун.

* рекьер-хулар сущ. гьерекатар, фикарар санлай. Мензиларин мукьвал хьана, Рекьер-хулар дуьз хьайила. Е. Э. Вирт квахьайдаз.

* рекьи ягъун гл., вуж рехъди финикди галатун. Яргъал рекьи яна галатнавай Къазиди хъел кваз жаваб гана... Гь. С. КӀири Буба. Магьсудани машин кӀевиз гьална. Рекьи яна, кефли авуна. Ахварни амач... Гила хъсанзава... М. В. Гьарасатдин майдандал.

*   рекьив атун гл., вуж теклифзавай меслятдал рази хьун.

*   рекьив гъун гл., ни вуж теклифдал, меслятдал рази тир гьалдиз гъун. Мукьва-кьилияр ам рекьив гъиз алахьна: З. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Вири и кӀвалахар хъсан я гьа. Амма диде гьикӀ рекьив гъидатӀа, заз чидач. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

*   рекьив татун гл., вуж теклифдал. меслятдал рази тахьун.

*   рекьиз гъун гл., ни вуж са тайин фикирдал алакьарун. Аялни ви вавай рекьиз гъиз жедач. Е. Э. Бахтсузвал.

* рекьин мугьман сущ. саниз физ рекьевайди. Рекьин мугьман, атана агакьна, салам гана элячӀайла, Далалубегьли идахъ агакьна, гъам хъфизвай патахъ фида. Ф. Далалубегьли.

* рекьин хев сущ. рехъ башламиш жезвай ва я куьтягь жезвай чка. Куьчеда авай халкьар рекьин хиве кӀватӀ хьана. З. Э. Муькъвел гелер.

* рекьяй акъатун гл., вуж. 1) физвай рекьяй масанихъ алатун. Йифиз чун рекьяй акъатна, яргъалди маса патахъ фена. Р. 2) вирида кьабулнавай къайдаяр хуьн тавун. - Я стха, ша вун рекьяй акъатмир. И. В. Чирхчир. Я гьеле эвленмиш тахьанваз, гьеле лишан-затӀни кутун тавунвай рушаз теменар гунуг вич гьи ктабда къалурнава? Им рекьяй акъатун тушни? Вични вуж? Райкомдин сад лагьай секретарь А. А. Лезгияр.

* рекьяй акъудун гл., ни вуж са чкада кьабулнавай къайдаяр чӀурдай гьалдиз гъун. Дердиник. кьий... Дугъри рекьяй, гуьзел, вун акъудайди. Е. Э. Гуьзел яр. Кесибар рекьяй акъудзавайди гзафни-гзаф гьа ЦӀаматӀ я. Зун и къабандин хцин хъилина-хъилина рекьизва. Гь. Гь. Колхоз. - Дуьз яни, Жамал? лагьана Аслана. -Валлагь, дуьз я, гьа фекьидини папар рекьяй акъудзавалда. А. Ф. "Газет. Кьуьзуь устӀар югъди чатук кваз папа кӀвализ жегьилар гъизва абур рекьяй акъудзава лугьуз хуьре ван туна. А. И. Самур. Синоним: рекьелай алудун.

* рехъ акъудун гл., ни вуж 1) фикирда авачир метлебсуз кар авуниз мажбурун. 2) сада авур манасуз кар гьахъарун.

* рехъ алатун гл., нин-куьн рекьяй акъатна масанихъ фин. Гзаф вахтара рехъ алатна, дана тама амукьдай, начагъ жедай. А. Ф, Риза. - Анжах са суал ава захъ. Куьн шумуд кас жеда? - Са цӀуд кьван, - гьасятда жаваб гана Сайда. -. Белки Сад-кьвед рехъ алатайбурни жен. Н. И. Сирлу межлис. Варз нурлу я! Ада тӀебиатдин чиниз экв чукӀурзава, ада рехъ алатнавайбуруз рехъ къалурзава... Я. Ш. Гьахъ квахьдач.

* рехъ атӀун гл. 1) ни-куь тайин кьадар рекьиз фин. - Анизни яхцӀур йикъан рехъ я. Адавай и рехъ атӀуз жедач, атӀайтӀани, асланри ам текьена къутармишдач. Ф. Ирид юкӀ алай пагьливан Магьамад. 2) ни~куь фидай рехъ тагун. Складдихъай юзай транспортѐрди Мурадан рехъ атӀана. ЛГ, 2004, 22.Ӏ.

* рехъ гун гл., 1) ни низ фидай мумкинвал гун. Адаз рехъ гун патал Велимет гурарин кӀарцӀе са патахъ хьана, бейниванвилелди кьил куьрсна, хъуьрез чилиз килигзава. М. В. Гьарасатдин майдандал. 2) са гьихьтин ятӀани кар, фикир кьилиз акъатдай, акъуддай мумкинвал гун. Къецепатан чӀаларин институтдин доцент Элекбер Къубатова «Къудратлу такьат» («Диалог» журнал No 7, 23 ноябрь 1989-й) макъалада лезгийрикай, хинелугъвийрикай, къирицвийрикай ва маса халкьарикай рахадайла, гзаф татугайвилериз рехъ ганва. М. М. Чун гъвечӀи халкь туш. Чуьнуьхдай кар авач, векъи гъалатӀризни, къанунсузвилеризни рехъ гана. К, 1990, 29. VӀӀ. Акъатайла дережадин гурариз, Гьич рехъ гумир азгъунвилин крариз. Вил вегьена кьейибурун сурариз, И дуьньядал регьимлу хьухь, инсанар! Ш. Агьакеримов. Регьимлу хьухь, инсанар! Анжах жуван дидедин, жуван сусан, жуван рушан къадир авай касди дишегьлийри ихьтин залан пар ялуниз рехъ гана кӀанзавач эхир. С. К. Квар.

* рехъ (рекьер) къалурун гл., ни низ са вуч ятӀани кьилиз акъуддай мумкинвилер къалурун. Шариатдал адаз рекьер къалайтӀа... Е. Э. ТӀварун стхадиз. [Къурбан] - Яъ., яъ, садра дангъуздин етимдин сивяй акъатзавай гафариз килиг тӀун, сивел некӀедин гел аламаз, гила заз рекьер къалурдайди хьанани? Гь. Гь. Адетдин къармахра. Са пуд юкъуз адаз мухак кутуна кьелер гуз тур. Яд тагурай. Ахпа экуьнахъ туьмерна къекъуьрдайла, вацӀ акурла, ада Кьилични винел алаз гьаниз гадарда ва кьведни рекьида. Ина мад ви са тахсирни жедач... -рехъ къалурна ада. А. И. Къиргъин.

* рехъ кьуна фин гл., вуж 1) рекьяй экъечӀ тавуна, виликди гьерекат авун, 2) куьч. тайин принципар хвена, кӀвалахун.

* рехъ тагун гл., ни низ 1) рекьяй фидай мумкинвал тагун. 2) куьч. тайин са кар, пеше кьилиз акъуддай мумкинвал тагун. И макъала кӀелайла, за Азербайжандин КП-дин ЦК-диз зенг авуна ва талукь юлдашривай ихьтин крариз рехъ тагун талабна. М. М. Чун гъвечӀи халкь туш.

* рехъ-раж сущ. вилик квай кар кьилиз акъудун патал лазим харжлух. [Къурбан]. - Башуьсте, гьич са вядедани Келбиханан хцелай элкъуьрдай руш жеч чахъ, Гзаф хъсан. [Буржали]. - Де гьакӀ ятӀа, стха Къурбан, лагь ви рушан рекьер-рачар, чна са кӀевивал ийин. Гь. Гь. Адетдин къармахра.

* рехъ-раж авун гл., ни вилик квай кар кьилиз акъудун патал лазим харжлух авун. АкӀ хьайила, заз, жувал чан аламаз, лазим тир рехъ-раж ийиз кӀанзавай. А. Ф. Бубадин веси.