Поиск по словарям.

Antarktika (Arktikaya əks, q.yun. ἀντί (anti) — əks, yun. (arktikos) — şimal, ἄρκτος (arctos) — ayı, Böyük Ayı bürcünə görə) — Yer kürəsinin Antarktida və Atlantik, Hind və Sakit okeanlarının (bəzən ayrıca olaraq Cənub okeanı kimi də qeyd olunur) Antarktidaya yaxın olan hissələri (Subantarktika belə bura daxildir) nəzərdə tutulur == Ərazisi == Antarktikanın sərhədi 48–60 °C.e başlayaraq cənuba doğru yerləşən əraziləri əhatə edir. Ümumi 52 km² təşkil edir. Bəzən 37 °C.e. yerləşən bəzi adalar bura daxil edilir (məsələn: Qof adası və Amsterdam adası). Digər variant isə Antarktida haqqında konvensiyaya görə müəyyənləşdirilmiş ərazidir (60 °C.e. cənubda yerləşən ərazilər). Antarktika konvergensiyasının şimal sərhədi ilə Antarktida divergensiyası arasında yerləşən sahə subantarktika qurşağı adlanır. Antarktikada müstəqil dövlət olmasada belə asılı ərazilər mövcuddur: Buve adası (Norveç) Fransanın Cənub və Antarktika əraziləri (Fransa) Herd adası və Makdonald adaları (Avstraliya) Cənubi Georgiya və Cənubi Sandviç adaları (Böyük Britaniya) == İqlimi == Antarktika dünyanın ən sərt iqliminə malik bölgədir, burada ən aşağı temperatur, ən güçlü küləklər, qar fırtınaları müşahidə edilir.

Antarktida — Yerin ən cənub materiki və qitəsi. Antarktida tamamilə Cənub yarımkürəsində yerləşir və Cənub okeanı ilə əhatə olunub. Ərazisi 14,4 milyon kv.km-dir ki, bu da Antarktidanı Yerin ərazisinə görə 5-ci ən böyük materiki edir. Bu ölçüsünə görə o Avstraliyadan təxminən iki dəfə böyükdür. Materikin 98%-i orta qalınlığı 1,6 km olan buz layı ilə örtülüb. Bir kvadrat kilometrə 0,00008 nəfər düşən qitə insanların dünyada ən az məskunlaşdığı yerdir. Antarktida bütün materiklərin ən soyuq, ən quru, ən küləkli və ən yüksək olanıdır və çox az yağıntılar səbəbindən materikin daxili hissəsi texniki cəhətdən dünyanın ən böyük səhrasıdır. Materikə il ərzində 20 santimetr yağıntı düşür. Materik bütün qitələrin ən yüksək orta yüksəkliyinə malikdir. Antarktidanın daimi məskunları yoxdur və qədim insan məskənlərinin izlərinə də rast gəlinmir.

Antarktika Andı — Antarktidanın qərb hissəsindən keçən dağ sistemi. Antarktik yarımadasından başlayaraq Meri Berd Torpağının sahil ərazisindən küçərək VII Eduard yarımadasına qədər uzanır. Silsilənin ən hündür zirvəsi Markem dağıdır (4572 m) Silsilənin böyük qismi buzla örtülüdür. And dağlarının davamını təşkil edir. And dağları ilə eyni geomorfoloji xüsusiyyətə malikdir. Dağ sisteminin zirvələri vulkanik xüsusiyyət daşıyır.

Antarktika balinaquşu (lat. Pachyptila desolata) — Fırtınaqumukimilər dəstəsinə daxil olan növ. == Görünüşü == Bədəninin uzunluğu 25–27 sm, çəkisi 150–160 q təşkil edir. Qanadları arasında məsafə 58–66 sm-dir. Cinsə daxil olan digər növlərlə çaşdırılsada xüsusən Pachyptila salvini növü ilə səhv salınır. Uçuş zamanı isə demək olar ki, tanımaq mümkün deyil. Antarktika balinaquşunun dimdiyi Pachyptila salvini növünün dimdiyinə nisbətdə qısadır. == Yarımnövləri yayılma arealı == Pachyptila desolata desolata — Kroze adaları, Kergelen və Makkuori adası. Pachyptila desolata alter — Oklend adaları və Herd adası və Makdonald adaları. Pachyptila desolata banksi — Cənubi Georgiya və Cənubi Sandviç adaları, Cənubi Orkney adaları, Cənubi Şetland adaları, Skott adası.

Antarktika iqlimi — Cənub qütbünün Antarktida və ətraf okean sahələri üçün səciyəvi olan iqlimtipi. Bu yer kürəsinin ən sərt, soyuq və quru iqlimidir. Antarktika iqlimini formalaşdıran əsas amillər günəş radiasiyasının azlığı, materikin qar örtüyü, dəniz səviyyəsindən yüksəkliyi (orta yüksəkliyi 2350 m) və Antarktika antiklonunun hakim olmasıdır. Qar örtüyü hətta yay ayları belə günəş enerjisini effektivsizləşdirir. Günəş radiasiyasının 90% qar örtüyü tərəfindən əks olunur. Cəmi 10% bölgənin qızdırılmasına sərf olunur. "Vostok" stansiyasında orta illik radiasiyanın miqdarı 120 kkal, yayda isə 30 kkal olur. Orta illik temperatur Cənub Qütb dairəsində -10 °C, daxili hissələrdə isə -50 °C təşkil edir. Antarktika iqlimi öz növbəsində Daxili plato iqlimi, buzlaq yamacı iqlimi, dəniz antarktika iqlimi və sahil iqlimi. == Daxili plato iqlimi == Daxili rayonlarda yerləşən "Amundsen-Skott" və "Vostok" stansiyalarınada daim meteoloji müşahidələr aparılır.

Antarktika pinqvini (lat. Pygoscelis antarctica) — Antarktika pinqvinləri cinsininə daxil olan pinqivin növü. == Areal == Bu növün yayılma arealı Antarktidanın Cənubi Amerikaya yaxın hissəsi, Cənubi Georgiya Buve və Balleni adalarıdır. Onlar hətta Folklend adalarına qədər gələ bilirlər. Onlara hətta Antarktikanın sularında üzən aysberqlərin üzərində belə rast gəlinir. Onların ümumi sayı 6,5–7,5 milyon baş olması düşünülür. == Xüsusiyyətləri == Yetkin antarktika pinqvinləri 60–70 sm, çəkiləri isə 4,5 kq təşkil edir. Bel hissəsi və başı boz (demək olar ki qarayaya çalır) olur. Ön hissəsi ağ rəngdədir. Boğaz və qulaq hussəsindən qara zolaq keçir.

Antarktika pinqvini (lat. Pygoscelis antarctica) — Antarktika pinqvinləri cinsininə daxil olan pinqivin növü. == Areal == Bu növün yayılma arealı Antarktidanın Cənubi Amerikaya yaxın hissəsi, Cənubi Georgiya Buve və Balleni adalarıdır. Onlar hətta Folklend adalarına qədər gələ bilirlər. Onlara hətta Antarktikanın sularında üzən aysberqlərin üzərində belə rast gəlinir. Onların ümumi sayı 6,5–7,5 milyon baş olması düşünülür. == Xüsusiyyətləri == Yetkin antarktika pinqvinləri 60–70 sm, çəkiləri isə 4,5 kq təşkil edir. Bel hissəsi və başı boz (demək olar ki qarayaya çalır) olur. Ön hissəsi ağ rəngdədir. Boğaz və qulaq hussəsindən qara zolaq keçir.

Antarktika pinqvinləri (lat. Pygoscelis) — Pinqvinkimilər dəstəsinə daxil olan pinqvin cinsi. Bu cinsə üç müasir dövrdə yaşayan və üç nəsli kəsilmiş növlər daxildir. Bu cinsə daxil növlər, İmperator pinqvinləri ilə dünyanın ən cənubunda yaşayan pinqvinlər hesab edilir. Hazırda yayılmış növlər: Adeli pinqvini, Pygoscelis adeliae Antarktika pinqvini, Pygoscelis antarctica Papua pinqvini, Pygoscelis papua Nəsli kəsilmiş növlər: Pygoscelis grandis (Çili) Pygoscelis calderensis (Çili) Pygoscelis tyreei (Yeni Zelandiya) Hazırda yayılmış növlər əsasən Antarktida sahilləri və Cənub okeanının adalarında yayılmışlar. Papua pinqvinlərini çoxlu sayda Kergelen və Folklend adalarında görünürlər. Bu cinsə daxil olan ən çox yayılmış növ Adeli pinqvinləridir.

Antarktik plitə — Antraktida qitəsini və ətrafdakı okeanların bəzi hissələrini əhatə edən plitə. Antraktik plitə Nazka plitəsi, Cənubi Amerika plitəsi, Afrika plitəsi, Hind-Avstraliya, Skotiya plitəsi ilə sərhədlənir. Plitənin Sakit okean plitəsi ilə divergent sərhədləri Sakit-Antraktik dağ silsiləsini əmələ gətirir. Antraktik plitə təxminən 60.900.000 kvadrat kilometr əraziyə sahibdir. Bu plitə dünyada ən böyük beşinci plitədir. Antraktik plitənin hərəkəti 1sm/il hesab olunur. Plitə Atlantik okeana doğru hərəkət edir. == Xarici keçidlər == Khan Academy Explanation of evidence 750 million years of global tectonic activity. Movie.

Antarktika sahilqağayısı (lat. Catharacta antarctica) — Fırtınaquşular fəsiləsinə aid, əsasən cənub yarımkürəsində, subantarktika və antarktika zonalarında yayılmışdır. == Yayıldığı ərazilər == Argentinanın cənubu, Odlu Torpaq, Yeni Zelandiya, Antarktikanın adalarında və Folklend adalarında yayılmışdır. == Qitalanma == Əsasən balıqlar, kiçik dəniz quşları, pinqvin yumurta və balaları ilə qidalanır.

Antarktika ərazisində yerləşən fəalliyyətdə olan və olmayan vulkanlar. == Mənbə == Volcano World Web site W. E. LeMasurier. Volcanoes of the Antarctic Plate and Southern Oceans / Thomson, J. W. (eds.). — American Geophysical Union, 1990. — 512 с. — ISBN 0-87590-172-7.

Antarktida bayrağı — Materikin 2002-ci ildə Antarktika haqqında konvensiyasında qəbul olunmuş qeyri-rəsmi bayrağı. Ancaq bu Antarktika bayrağı deyil, Müqavilənin bayrağıdır. == Digər variantlar == Bir çox dizayn təklif edilmişdir, baxmayaraq ki, bunlardan yalnız bir neçəsi istehsal olunur və ya uçurulur. === Həqiqi Cənub === "True South" Antarktidada 2018-ci ilin qışında yaradıldı. O vaxtdan bəri, ekspedisiya şirkətləri, Milli Antarktika Proqramları və dünyanın yüzlərlə fərdi bayrağı qəbul etdi. Beləliklə, digər bayraq təkliflərindən daha çox rəsmi statusa sahibdir. Dizayn aşağıdakı mənaya malikdir: "Dəniz və ağ rəngli üfüqi zolaqlar Antarktidanın həddindən artıq enliyindəki uzun günləri və gecələri təmsil edir. Mərkəzdə, qar və buz sahəsindən Antarktika üfüqünü müəyyənləşdirən meyvələr, dağlar və təzyiq silsilələri ilə səsləşən tək bir ağ zirvə püskürür. Çıxardığı uzun kölgə, cənuba yönəlmiş bir pusula oxunun şəksiz şəklini meydana gətirir və qitənin tədqiqat irsinə hörmət edir. İki mərkəz şəkli birlikdə Antarktidanın gələcək nəsillər üçün sülh, kəşf və əməkdaşlıq mərkəzi olmağa ümidini simvolizə edən bir almaz yaradır." === Qrem Bertram === Onun təklif etdiyi eskiz Birləşmiş Millətlər Təşkilatınin bayraqları sırasına daxil edilmişdir.

Antarktida dolları — Antarktida qitəsinin qeyri-rəsmi valyutası. Antarktika haqqında konvensiyaya görə Antarktida heç bir ölkəyə mənsub olmasa da və özünün valyutası ola bilməsə belə 1996-ci ildə ABŞ vətəndaşları olan entuziastlər Antarktida Dənizaşırı Bankını təşkil edirlər. Antarktida Dənizaşırı Bankı tərəfindən 1996–2001-ci illər ərzində — 1, 2, 5, 10, 20, 50 və 100 dollarlıq əskinazlar buraxılmışdır. Şəkilli plastik lövhə və pulun daxilində yerləşir. Hər bir nominal pul ABŞ dollarının anoloji əskinazi ilə eyni məzənnəyə malik idi. Əzkinazlardan əldə edilən gəlir Antarktikada elmi məqsədlərə yönəldilirdi. Əskinazlar bir neçə qorumaya malikdir. Üstəlik seriya nömrəsinə sahibdir. Ölçü baxımından isə ABŞ dollarından nisbətən böyükdür. Antarktida dolları ABŞ dolları ilə eyni məzənnəyə malik olmuşdur və 1996–2001 illər ərzində istənilən şəxs onu əldə edə bilərdi.

Antarktidada yüzlərlə müxtəlif mənşəli göllərə və sututarlar rast gəlinir. Bu göllər ilin 8-10 ayı 1-2 m qalınlığında buz bağlayır. Göllərdə buz təbəqəsi günəş şüalarının keçməsinin qarşısını aldığından, soyuq temperaturlara uyğunlaşan sualtı bitkilərin, üzən fitplanktonların zəif inkişafı müşahidə edilir. Antarktida gölləri buzlaqların qırılması və çəkiməsi, lakin az miqdarda göl çalaları isə Yer qabığının fəaliyyəti nəticəsində formalaşır. Hazırda Mərkəzi Antarktidada radar və seysmik tədqiqatların köməyi ilə 67 buzlaqaltı göl açılmışdır. Rusiyanın Vostok Atlantik stansiyası altında Cənub Qütbündən 480 km aralı məsafədə eyni adlı, xüsusən iri buzlaqaltı hövzə aşkar edilmişdir. Ölçülərinə görə Vostok gölü Oneqa, Çad və Nikaraqua kimi göllərdən geri qalmır. Gölün hövzəsinin maksimum uzunluğu 230 km, sahəsi - 14 min kv. kilometrdir. Bu yerdə buzlağın qalınlığı 3750 m, buz altındakı su qatı isə 670 m-dir.

Antarktida — Yerin ən cənub materiki və qitəsi. Antarktida tamamilə Cənub yarımkürəsində yerləşir və Cənub okeanı ilə əhatə olunub. Ərazisi 14,4 milyon kv.km-dir ki, bu da Antarktidanı Yerin ərazisinə görə 5-ci ən böyük materiki edir. Bu ölçüsünə görə o Avstraliyadan təxminən iki dəfə böyükdür. == Tarixi == Antarktidanın mövcud olması barədə ilk fikirləri e.ə. 350-ci ildə qədim yunanlar söyləmişlər. Qədim yunanlara Arktikanın (Arktos — şimal) olması məlum idi və onlar belə bir mülahizə irəli sürüdülər ki, müvazinətin pozulmaması üçün onun cənubunda da soyuq iqlimə malik başqa bir məkan olmalıdır. Ehtimal olunur ki, Antarktidanın buz sahilləri ilə ilk dəfə olaraq müasir polineziyalıların — maorilərin əcdadları — Yeni Zelandiya adalarının qədim sakinləri tanış olmuşlar. Antarktida materikinin olması barədə ingilis A. Dalpimlya hələ 1770-ci ildə çap etdirdiyi məqalədə bəhs etmişdir. O öz fikrini elmi cəhətdən belə əsaslandırmağa çalışırdı ki, şimal və cənub yarımkürələrində su və quru ərazilərin bərabərşəkilli paylanması cənub qütbündə hansısa bir ərazinin olmasını zərurətə çevirir.

Antarktidanı Yer kürəsinin bütün meridianları kəsir və sonda materikin mərkəzində birləşirlər. Nəzəri baxımdan materikdə bütün saat qurşaqları yerləşir. Ancaq bu saat qurşaqlarından praktiki olaraq istifadə etmək əlverişsizdir. Cənub Qütb dairəsində qütb gecələrinin və qütb gündüzlərinin 24 saatdan, qütblərdə altı aya qədər davam etməsi yerli saatdan istifadəyə çətinlik yaradır. Materikdə olan stansiyalar fərqli saat hesabı aparırlar. Bu hesabda daha çox məxsus olduğu dövlət və stansiyanı yerləşdiyi ərazi önəmli götürülür.

Antarktida əhalisi - Antarktidanın yerli əhalisi yoxdur. Qitədə yalnız il boyu işləyən qütb stansiyaları və köhnə balina ovlama ilə əlaqədar salınmış məskunlaşmalar vardır. Qitədəki ən böyük stansiya Mak-Merdodur. Burada bəzən işləyənlərin say 1200 nəfəri keçir. Qitə ərazisində yeganə daimi yaşayış məntəqəsi Cənubi Georgiya adasında yerləşən Qryotviken qəsəbəsidir. Burada 2008-ci ilə olan məlumata görə cəmi 20 nəfər yaşayır. Antarktida haqqında konvensiyaya görə burada fəaliyyət göstərən 29 ölkəyə məxsus stansiyalarda yay ayları 4.000, qış ayları isə 1.000 nəfər işçi fəaliyyət göstərir. Günümüzə qədər antarktidada ən azı 10-dan çox uşaq doğulmuşdur. 2001-ci ildə National Geographic jurnalının bir yazısında yalnız Esperanza Stansiyasında 8 uşaq dünyaya gəlməsi bildirilir. Antarktika ərazisində ilk doğulan insan Solveyk Qunberq Yakobsen (norv.

Qərbi Antarktida, və ya Kiçik Antarktida, (ing. "West Antarctica" or "Lesser Antarctica") Antarktida qitəsinin iki əhəmiyyətli bölgəsindən biri, Antarktida yarımadası daxil olmağla qitənin qərb yarımkürəsində yer alan hissəsidir. Qərbi Antarktika buz təbəqəsi ilə örtülüdür. Şərqi Antarktikadanı buradan Transantarktika dağları ayırır. Region 100 ildən uzun müddətdir ki, Qərbi Antarktida olaraq adlandırılır. Bu adı ilk dəfə 1902-ci ildə Balç, 1905-ci ildə isə Otto Nordenskcöld istifadə ediblər. Ancaq əsl istifadəsi Beynəlxalq Geofizika ili (1957-1958) sonrasındakı araşdırmalarda iki bölgəyə ayrılmasının faydalı olduğu düşüncəsinin yayılmasından sonra 1962-ci ildə ABŞ Antarktida Adları Komitəsi tərəfindən təsdiq edilmişdir. Transantarktika dağlarından Sakit okeanına doğru uzanır. Qərbi Antarktida, Qreyam Torpağı və Palmera Torpağından ibarət olan Antarktida yarımadası ilə Elsuort Torpağı, Meri Berd Torpağı və VII Eduard Torpağlarından, Adelaide adası kimi adalardan xüsusilə Ueddell dənizindəki Filçner-Ronni Buz sahəsi və Ross dənizindəki Rooz Buz sahəsi kimi buz sahələrindən meydana gəlib. Qərbi Antarktida Ross dənizi və Ueddell dənizinin buzlu suları ilə qitənin ana quru kütləsindən ayrılan və Cənub qütbündən Cənubi Amerikanın cənub ucuna doğru uzanan nəhəng bir yarımadanı xatırlatmaqdadır.

Seymur adası (ing. Seymour Island)) — Trimiti yarımadasından şərqdə yerləşən ada. Ada 20 km uzunluğa və 9 km enə malikdir. Ən yaxın adalar Snou-Hill və Ceyms-Rossdur. Ada ilk dəfə 6 yanvar 1843-ci ildə Ceyms Ross tərəfindən Antarktikaya Terror və Erebus gəmilərində səyahət zamanı aşkarlanmışdır. Ceyms Ross Seymur burnu adlandırdığı coğrafi obyekti kontr-admiral Corc Frensis Seymurun şərəfinə adlandırmışdır. Adanın ilk araşdırmalar norveçli Karl Anton Larsen tərəfindən həyata keçirilmişdir (1892—1893 və 1893—1894). O, ilk dəfə bu coğrafi obyektin burun deyil ada olmasını müəyyən etmişdir. 1969 ildən ada da il boyu Argentinaya məxsus olan Marambio qütb stansiyası fəaliyyət göstərir. Antarktida tarixində ilk eniş-uçuş zolağı məhz burada inşa edilmişdir.

Şərqi Antarktida, və ya Böyük Antarktida (ing. "East Antarctica" or "Greater Antarctica") olaraq da bilinən bu bölgə, Antarktida qitəsinin üçdə iki hissəsini təşkil edir, qitənin Hind okeanı tərəfində, Qərbi Antarktida Transantarktika dağları var. Hardas bir əsrdən uzun müddətdir ki adı Şərqi Antarktida olaraq adlanır. Qərbi Antarktida daha çox yüksəkliklərdən ibarət olmaqla yanaşı, mərkəzində Gamburtsev Dağları mövcuddur. Şərqi Antarktida qalıcı buz ilə əhatə olunur. Yalnız yer bitki örtüyü qayalara yapışmış şibyə, yosunlar, nematodlar, ayaqquyruqlar, böcək və heyvanlar da daxil olmağla onurğasızlardan ibarət bir sıra var. Sahilləri yay aylarında, ətrafındakı buz kütləsi üzərində müxtəlif dəniz quşları və pinqvinlər üçün tərəmə sahəsi və dəniz bəbiri, ueddell suitisi, dəniz fili, yengəcyeyən və adi ross suitisi cinsləri vardır.

Antarktik boğazı- Juenvil adası ilə Antarktik yarımadasını bir-birindən ayırır. Onun uzunluğu 50 km (30 mil), eni isə 11–19 km arası dəyişir (7-12 mil). Adlanmasına gəldikdə isə bu boğazı İsveç səyyahı Otto Nordenşeldin Antarktidaya espedisiya nəticəsində kəşf edilir. Boğazı isə 1902-ci ildə kapitan Karl Anton Lares “Antarktik” gəmisində keçmişdir. Demək olar ki, ilin böyük qismi buzla örtülü olur.

Antarktik susüpürəni (lat. Sterna vittata) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin çovdarçıkimilər dəstəsinin qağayılar fəsiləsinin susüpürən cinsinə aid heyvan növü.

Аntarkti səhra — Təbii zona antarktik qurşaq boyunca yerləşir. Bütünlüklə Antarktika materikinin ərazisini əhatə edir. Ən cənub zonadır. Qış ayları ən aşağı temperatur −60 ; −70 °C arası, yayda isə −30 ; −50 °C arası dəyişir. Yay ayları −20° C yuxarı qalxmır. Ən isti bölgə isə Antarktik yarımadasıdır. Burada temperatur 10–12° C çatır. Bəzi hissələrdə rütubət 60–80 % çatır. Sahil hissələrdə rütubət 20 və hətta 5 % çatır. Ankartik səhrada yağıntının miqdarı 30–50 mm-dən 600–700 mm qədər arasında dəyişir.

Antarktik vilayət — biocoğrafi vilayətlərdən biri, burada həmişə şaxta olur. == Ədəbiyyat == R. Ə. Əliyeva, Q. T. Mustafayev. "Ekologiya" dərs vəsaiti. Bakı, "Bakı Dövlət Universiteti" nəşriyyatı, 2004, s. 379 – 384.

Antarktida yarımadası (1961-ci ilədək sovet və İngiltərə xəritələrində Qreyam Torpağı, Amerika xəritələrində Palmer yarımadası, Çili xəritələrində O’Xiqgins Torpağı, Argentina xəritələrində San Martin Torpağı adlanırdı) — Antarktida ərazisinin bir hissəsi. Uzunluğu materikin əsas kütləsindən şimala 1200 km. qərbdən-şərqə təqribən 200 km-dir. Mərkəzi hissəsi hündürlüyü 1500–2000 m olan buz platosudur. Yarımada ilə Juenvil adası arasında Antarktik boğazı yerləşir. Sahil zolağında qismən buzdan azad dağ massivləri var. 10-cu Sakit okean elmi konqresin (1961) məsləhəti ilə Antarktikanın tədqiqində iştirak edən ölkələrin əksəriyyəti bu ərazini Antarktika yarımadası adlandırmışdır. Ondan şimal-qərbdə Adeleyd adası yeləşir.