Поиск по словарям.

Aromatik birləşmələr — tsiklik orqanik quruluşa malik və özündə aromatik karbohidrogenləri birləşdirən birləşmələrə deyilir. Aromatik -sözünün mənası ətirli deməkdir. Əvvəllər bu birləşmələr az öyrənilmişdir və məlum nümayəndələrinin iyi xoş olduğu üçün onlara aromatik (ətirli) birləşmələr adı verilmişdir. Sonralar məlum olmuşdur ki, onların içərisində pis iyli, hətta iysiz maddələr də rast gəlinir. == Quruluşu == Quruluşlarına görə aromatik birləşmələr benzol və onun müxtəlif törəmələrindən ibarət olduğu üçün, onların düzgün adı benzol birləşmələri olmalıdır. Tətkiblərində bir və ya bir neçə benzol nüvəsi ola bildiyi üçün onları birnüvəli və çox nüvəli aromatik birləşmələr adı ilə kik hissəyə ayırırlar. == Aromatik birləşmələrin fiziki xassələri == Aromatik karbohidrogenlərin əksəriyyəti maye halda, kəskin iyli maddələrdir. Fiziki xassələrinə görə alifatik karbohidrogenlərə oxşayırlar. Aromatik birləşmələrin sıxlığı və şüasındırma əmsalları müvafiq alifatik karbohidrogenlərə oxşayır. Bir-biri ilə izomer olan ksilolların da metil qruplarının vəziyyəti dəyişdikcə qaynama temperaturları da dəyişir.

Aromatik karbohidrogenlər - molekullarında bir və ya bir neçə benzol həlqəsi olan karbohidrogenlərə aromatik karbohidrogenlər deyilir. Aromatik karbohidrogenlər dedikdə benzol və xassəcə ona bənzər birləşmələr nəzərdə tutulur. Belə ki, aromatik karbohidrogenlər onları başqa birləşmələrdən fərqləndirən və adətən aromatik xassə adlanan bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Tərkibinə daxil olan benzol nüvəsinin sayından və onların arasındakı əlaqənin xarakterindən asılı olaraq aromatik karbohidrogenlər iki qrupa bölünür: Bir benzol nüvəli aromatik karbohidrogenlər. Bu qrupa benzol və onun homoloqları daxildir. Kondensləşmiş və ya kondensləşməmiş bir neçə benzol nüvəli aromatik karbohidrogenlər. Bu qrupa difenil, difenilalkanlar, naftalin, fenantren, antrasen, asenaften, flüoren və b. daxildir. Aromatik karbohidrogenlərin beynəlxalq adı Arenlər-dir. Aromatik karbohidrogenlərin ən sadə nümayəndəsi benzoldur.

Çoxnüvəli aromatik birləşmələr-tərkibində iki və daha çox benzol nüvəsi olan aromatik birləşmələrə deyilir. Bunlar üç tipdə ola bilər: Bifenil tipi: benzol nüvələrinin bilavasitə bir birlə ilə birləşdiyi çoxnüvəli aromatik birləşmələrə bifenil və ya difenil tipli birləşmələr deyilir. Difenilmetan tipi benzol nüvələrinin bir və ya bir neçə alifatik karbon atomu vasitəsilə birləşdiyi çoxnüvəli birləşmələrə difenilmetan tipli birləşmələr deyilir. Naftalin tipi və ya ortaqkarbonlu moxnüvəli birləşərək ortaq karbonlara malik olan naftalində iki karbon atomu nüvələrin ortaq karbonları olub, hər iki nüvəyə aiddir, buna görə də ikinüvəli naftalində on iki yox, on bir karbon atomu vardır. Bifenil tipli birləşmələrin ən sadəsi bifenil və ya difenil C6H5 – C6H5-dir. Difenil, daş kömür qətranında rast gəlir və benzolu yüksək temperaturda qızarmış borular içərisindən buraxmaqla alınır. 2 °C6H6→C6H5 – C6H5+H2 Sənaye də difenil almaq üçün benzol buxarlarını ərinmiş qurğuşunun içərisindən keçirirlər. Bundan başqa difenil və onun homoloqlarını, Fittinq reaksiyası vasitəsilə müvafiq halogenlərə natrium metalı ilə təsir etməklə alırlar. Difenil 700C-də əriyən, 2540C-də qaynayan bərk maddə olub, suda həll olmur, spirtdə və efirdə yaxşı həll olur. Bir sıra kimyəvi xassələrinə görə difenil benzola bənzəyir, onun kimi asan nitrolaşır və sulfolaşır.

Xromatid — Xromatida (Yunan Xrōmat- "rəng" + -id), təkrarlanan xromosomun yarısıdır. Replikasiyadan əvvəl bir xromosom bir DNT molekulundan ibarətdir. Replikasiyada bir DNT molekulu kopyalanır və iki molekula xromatidlər deyilir. Hüceyrə bölgüsünün sonrakı mərhələlərində bu xromatidlər uzununa bölünür və ayrı - ayrı xromosomlara çevrilir. Xromatid cütləri ümumiyyətlə genetik cəhətdən eynidir və homoziqot hesab olunur. Ancaq mutasiyalar baş verərsə, kiçik fərqlər olacaq və bu halda heteroziqot olacaqlar. Xromatidlərin cütləşməsi bir orqanizmin ploidliyi ilə, yəni bir xromosomun homoloji versiyalarının sayı ilə qarışdırılmamalıdır. Qız xromatidlər, ümumi bir sentromer ilə bağlanan bir xromosomun iki xromatidindən biridir. Qız xromatidlərin ayrılmasından sonra (cinsi çoxalma zamanı mitozun anafazası və ya meyozun II anafazası zamanı) yenidən xromosomlar adlanır və hər biri öz valideynini təşkil edən fərdi xromatidlərdən biri ilə eyni genetik kütləyə malikdir. İki bacı xromatidin DNT ardıcıllığı tamamilə eynidır (çox nadir DNT kopyalama səhvləri istisna olmaqla).

Xromatin — Xromatin, eukariotik hüceyrələrdə olan bir DNT, protein və RNT kompleksidir. Əsas funksiyası uzun DNT molekullarını daha kompakt, daha sıx strukturlara qablaşdırmaqdır. Bu, tellərin dolaşmasına mane olur və hüceyrə bölünməsi zamanı DNT-nin möhkəmləndirilməsində, DNT zədələnməsinin qarşısının alınmasında və gen köçrülməsinin və DNT replikasiyasının tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Mitoz və meyoz zamanı xromatin anafazda xromosomların düzgün quruluşunu asanlaşdırır; bu mərhələdə görünən xromosomların xarakterik formaları, DNT-nin yüksək qatılaşdırılmış xromatinə bükülməsinin nəticəsidir. Xromatinin əsas protein komponentləri, DNT-yə bağlanan və iplərin sarıldığı "lövbər" kimi fəaliyyət göstərən histonlardır. Ümumiyyətlə, xromatin təşkilatının üç səviyyəsi vardır: DNT histon zülallarını əhatə edir, nükleosomlar və meydana gətirir (xromatin). Birdən çox histon, ən kompakt formada (heteroxromatin) nükleosom massivlərindən ibarət olan 30 nanometrlik bir lifə bükülür. 30 nm lifin daha yüksək səviyyəli DNT-nin üst-üstə sarılması metafaz xromosomunu (mitoz və mayoz zamanı) əmələ gətirir. Lakin bir çox orqanizm bu təşkilati qanunauyğunluqları izləmir. Məsələn, quşların sperma və eritrositlərində əksər eukarotik hüceyrələrə nisbətən daha sıx dolu xromatin var və tripanosomatoid protozoa xromatinlərini görünən xromosomlara ümumiyyətlə qatışdırmır.

Akrobatik gimnastika — musiqi müşayiəti və xoreoqrafiya elementləri ilə cilalanmış hərəkətlərin tərəfdaşlıqla icra olunduğu qeyri-olimpiya idman növüdür. == Tarixi == Akrobatika çox qədim idman növüdür. Akrobatik hərəkətlərin motivləri antik dövrdəki qədim Yunan poemaları "İliada" və "Odisseya"da da öz əksini tapıb. Qədim Yunan teatrlarında Aristofanın komediyası göstərilən zaman (bizim eradan əvvəl IV əsrdə), fasilələrdə akrobatik elementlərdən ibarət məzhəkəli nömrələr göstərilirmiş. "Akrobat" termini yunanca "Akrobates" sözündən əmələ gəlmiş "yuxarı qalxan" mənasını verir. Akrobatika da cütlərlə və qrup halında çıxışlar olur: 1. Qadın cütlüyü 2. Kişi cütlüyü 3. Qadın qrupu (3 nəfər) 4. Kişi qrupu (4 nəfər) Hər çıxışın da qrupları var: 1.

Avtomatik bloklama — qəzanın qarşısını almaq üçün obyektin iş rejiminin avtomatik dəyişdirilməsi; maşın, aparat və cihazların işini idarə edən zaman səhvə yol verməyən avtomatik quruluşlar məcmusu. Məsələn, avtomat dəzgah xəttində dəzgahlardan biri dayandıqda və ya onun iş rejimi pozulduqda avtomatik bloklama bütün xətti dayandırır. Avtomatik bloklama dəmiryol stansiyaları arasında qatarın hərəkətini avtomatik tənzimləyir. Avtomatik bloklamada stansiyalararası məsafə 1,000–3,000 metrlik blok-sahələrə bölünür və eyni istiqamətdə gedən qatarlar arasında minimal intervallar saxlanılır. Qatar blok-sahəyə daxil olduqda işıqforun yaşıl işığı avtomatik olaraq qadağanedici (qırmızı) işıqla əvəz edilir. Eyni zamanda arxa blok-sahədəki işıqda arxadan gələn qatarın sürücüsünü xəbərdar edən sarı işıq yanır. Hərəkət edən qatar ilə işıqfor arasında əlaqə rels elektrik dövrəsi (relslərdən keçən elektrik cərəyanı) ilə yaradılır. Azərbaycanda dəmiryol şəbəkəsində və Bakı metropolitenində avtomatik bloklama geniş tətbiq olunur. == İstinadlar == == Əlavə ədəbiyyat == Герман Л.А., Калинин А.Л. Электроснабжение автоблокировки и электрической централизации. М., Транспорт, 1974 год, 168 страниц.

Pulemyot-tapança, tapança gülləsi istifadə edən, avtomatik tüfənglərdən daha kiçik həcmdə olan və ümumiyyətlə yaxın atışmalar və basqınlar üçün hazırlanmış silah növüdür.

Avtomatik stabilizator — dövlətin, firmaların və şəxslərin müdaxiləsi olmadan iqtisadi tsikllərin amplitudasının yumşaldılması üçün nəzərdə tutulmuş alətlər. Bu, iqtisadi sistemin əks əlaqə əlaqələri zəncirinin bir hissəsi olan bir növ süzgəcdir. Onlar idarə olunan proses zamanı mümkün, lakin proqnozlaşdırılması çətin olan kənarlaşmaları aradan qaldırır. Nəticədə bu cür kənarlaşmalar dövlətdən əhali üçün operativ, təcili, bəzən isə çox ağrılı qərarlar qəbul etməyi tələb edir. Bazar iqtisadiyyatında avtomatik stabilizatorlara misal olaraq işsizlik müavinətlərini göstərmək olar. Məşğulluğun kəskin azalması ilə istehlak tələbi azalır, bunun ardınca iqtisadiyyata investisiya və məcmu tələb azalır ki, bu da multiplikator effekti nəticəsində ÜDM və ev təsərrüfatlarının gəlirlərinin kəskin azalmasına səbəb olur. İşsizlik müavinətləri istehlak tələbinin və nəticədə istehsalın kəskin azalmasının qarşısını alır.

Pulemyot-tapança, tapança gülləsi istifadə edən, avtomatik tüfənglərdən daha kiçik həcmdə olan və ümumiyyətlə yaxın atışmalar və basqınlar üçün hazırlanmış silah növüdür.

Avtomatik top — sürətlə atəş aça bilən bir silahdır. Avtomatik toplar pulemyotlardan daha böyük çaplı mərmilərdən (20 mm və yuxarı) istifadə edirlər. Avtomatik toplar sahə toplarından daha kiçikdirlər və daha yüksək atış üçün avtomatik doldurma sisteminə malikdirlər. Onlar müxtəlif növ mərmilərdən istifadə edə bilərlər: yüksək partlayıcılıq qüvvəsinə malik HEDP, zirehdələn AP, kompozit APCR və ya APDS. Sahib olduqları avtomat sisteminə görə yüksək atəş gücünə çata bilirlər. Ancaq belə sürətli atəş sürəti lülənin tez qızmasına səbəb olur. İstifadə etdikləri mərmiləri öz mexanizmlərindən asılıdır. Böyük çaplı mərmilərinə görə çox da mərmi daşınmırlar. Amerika (25 mm) Bushmaster və İngilis (30 mm) rarden avtomatik topları yavaş atəş sürətinə malikdirlər, buna görə də çox sursat sərf etmirlər. Müasir avtomatik toplar dəqiqədə 90 atəş açır. Çox yüksək atəş sürətinə malik avtomatik toplar havadan havaya döyüş təyyarələrində istifadə olunurlar.

Avtomat — müharibə üçün istifadə olunan avtomatik atəş silahı. Avtomatlar dörd rejimdə olur: bloklaşdırılmış (atəş açılmır), tək-tək atəş, yarı avtomatik atəş (üç-üç və ya iki-iki atəş açılır) və tam avtomatik (dayanmadan atəş açılır). Avtomatlar dünyada kütləvi şəkildə İkinci Dünya müharibəsindən sonra yayılmışdır. İlk avtomatlar Rusiya İmperiyasında Vladimir Qriqoryeviç Fyodorov tərəfindən düzəldilmişdir (Fyodorov avtomatı). Avtomatlar pulyemyot tapançaları əvəz etmişlər. == Müasir avtomat == 1943-cü ildə dizayn edilmiş StG 44 döyüş meydanında geniş istifadə edilən ilk müasir piyada tüfəngi kimi tarix səhnəsində öz yerini tutdu. Adi tüfəng patronu əvəzinə patronun qısaldılmış variantı olan 7,92x33 Kurz güllələrini atmağa qadir olan StG 44 sürətli və yüksək atıcı silah idi. Yüksək gücü ilə nisbətən geniş ərazidə təsirli ola bilən StG 44, illər sonra piyadaların tüfəngləri ilə yenidən müstəqil şəkildə hərəkət etməsinə şərait yaratdı. Bənzər bir silah olaraq təyin oluna bilən M1 Carabine adlı qısa lüləli tüfəng ABŞ tərəfindən istehsal edilsə də, bu silah StG 44-ün uğurunu tutmaqdan uzaq idi. Çünki onun istifadə etdiyi güllə tapança gülləsindən bir qədər güclü idi.

Avtomatik tənzimləyici – texnoloji prosesin gedişini, yaxud aparat və qurğuların iş rejimini xarakterizə edən parametrləri avtomatik tənzimləyən qurğu və ya qurğular kompleksi. Prosesləri lazımi rejimdə saxlayan sadə quruluşlar (su saatlarındakı səviyyə tənzimləyicisi, fırlanma sürətini tənzimləyən rəqqaslar və s.) hələ qədim zamanlardan məlum idi. İ. İ. Polzunovun qazanda suyun səviyyəsini sabit saxlayan üzgəcli tənzimləyicisi (1765), C. Uattın buxar maşını valının fırlanmasını sabitləşdirmək üçün hazırladığı tənzimləyici (1784) sənayedə geniş tətbiq edilən ilk tənzimləyicilərdir. Avtomatik tənzimləyici həssas elementin (vericinin) köməyilə tənzimlənən kəmiyyəti, yaxud həyəcanlandırıcı təsiri ölçür, çevirici və ya hesablama qurğusu vasitəsilə obyektin tənzimlənən orqanına təsirlər hasil edir. Tənzimləyici təsir obyektin tənzimlənən (icra) orqanına birbaşa həssas elementdən (birbaşa təsirli tənzimləyici), ya da əvvəlcədən gücləndirildikdən sonra (dolayı təsirli tənzimləyici) verilə bilər. Avtomatik tənzimləyicinin tərkibində tənzimləmə prosesinin dayanıqlılığını və lazımi keyfiyyətini təmin edən kompensasiya qurğusu da ola bilər. == Mənbə == Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. ISBN 978-9952-441-00-0. M. Horn, N. Dourdoumas: Regelungstechnik.

Avtomatik yükləyici, tank və ya top kimi vasitələrdə silahın yüklənməsi işini mexaniki olaraq həyata keçirdərək ekipaj qənaətini təmin edən bir mexanizmdir. Bu termin yalnız böyük çaplı silahların yüklənməsi zamanı şəxs və ya şəxslərin yerinə istifadə olunan mexanizmlər üçün tətbiq olunan bir anlayışdır. Bu termin avtomatik silahlar üçün istifadə edilmir.

Avtotamamlama və ya avtodoldurma — tətbiqin istifadəçinin yazdığı sözün qalan hissəsini təxmin etdiyi xüsusiyyət. Android və iOS smartfonlarında buna "təxmin edilən mətn" deyilir. Qrafik istifadəçi interfeyslərində istifadəçilər adətən təklif edilən mətni qəbul etmək üçün tab düyməsini və ya bir neçəsi arasından birini seçmək üçün aşağı ox düyməsinə basa bilərlər. Avtomatik tamamlama mətn daxiletmə sahəsinə bir neçə simvol daxil edildikdən sonra istifadəçinin daxil etmək niyyətində olduğu sözü düzgün təxmin etdikdə insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsini sürətləndirir. O, məhdud sayda mümkün sözlər olan yerlərdə (məsələn əmr sətrində), daha ümumişlək sözlər istifadə olunduqda (məsələn, e-poçt yazarkən) və ya strukturlaşdırılmış və təxmin edilə bilən mətnin yazılmasında (mənbə kodu redaktorlarında olduğu kimi) daha yaxşı işləyir. İstifadəçilər sözləri bir neçə dəfə yazdıqdan sonra bir çox avtomatik tamamlama alqoritmləri həmin sözləri öyrənir və istifadəçinin öyrənilmiş vərdişləri əsasında alternativlər təklif edə bilir. == İzahı == === Əsas məqsəd === Sözlərin təxmin edilməsi proqramının ilkin məqsədi fiziki qüsurlu insanlara yazma sürətini artırmaqda kömək etmək, həmçinin bir sözü və ya cümləni tamamlamaq üçün basılacaq düymələrin sayını azaltmağa kömək etmək idi. Sürətin artırılması zərurəti, nitq aparatlarından istifadə edən insanların şifahi nitqdən istifadə edən insanlardan 10%-dən az sürətlə nitq istehsal etməsi ilə yaranır. Lakin bu funksiya mətn yazan hər kəs, xüsusən də texniki və ya tibbi xarakter daşıyan uzun, çətin terminologiyadan tez-tez istifadə edən həkimlər kimi insanlar üçün çox faydalıdır. === Açıqlama === Avtomatik tamamlama və ya sözü tamamlama sözün ilk hərfi və ya hərfləri yazıldıqda proqramın bir və ya bir neçə mümkün sözü təxmin edə bilməsidir.

Avtotamamlama və ya avtodoldurma — tətbiqin istifadəçinin yazdığı sözün qalan hissəsini təxmin etdiyi xüsusiyyət. Android və iOS smartfonlarında buna "təxmin edilən mətn" deyilir. Qrafik istifadəçi interfeyslərində istifadəçilər adətən təklif edilən mətni qəbul etmək üçün tab düyməsini və ya bir neçəsi arasından birini seçmək üçün aşağı ox düyməsinə basa bilərlər. Avtomatik tamamlama mətn daxiletmə sahəsinə bir neçə simvol daxil edildikdən sonra istifadəçinin daxil etmək niyyətində olduğu sözü düzgün təxmin etdikdə insan-kompüter qarşılıqlı əlaqəsini sürətləndirir. O, məhdud sayda mümkün sözlər olan yerlərdə (məsələn əmr sətrində), daha ümumişlək sözlər istifadə olunduqda (məsələn, e-poçt yazarkən) və ya strukturlaşdırılmış və təxmin edilə bilən mətnin yazılmasında (mənbə kodu redaktorlarında olduğu kimi) daha yaxşı işləyir. İstifadəçilər sözləri bir neçə dəfə yazdıqdan sonra bir çox avtomatik tamamlama alqoritmləri həmin sözləri öyrənir və istifadəçinin öyrənilmiş vərdişləri əsasında alternativlər təklif edə bilir. == İzahı == === Əsas məqsəd === Sözlərin təxmin edilməsi proqramının ilkin məqsədi fiziki qüsurlu insanlara yazma sürətini artırmaqda kömək etmək, həmçinin bir sözü və ya cümləni tamamlamaq üçün basılacaq düymələrin sayını azaltmağa kömək etmək idi. Sürətin artırılması zərurəti, nitq aparatlarından istifadə edən insanların şifahi nitqdən istifadə edən insanlardan 10%-dən az sürətlə nitq istehsal etməsi ilə yaranır. Lakin bu funksiya mətn yazan hər kəs, xüsusən də texniki və ya tibbi xarakter daşıyan uzun, çətin terminologiyadan tez-tez istifadə edən həkimlər kimi insanlar üçün çox faydalıdır. === Açıqlama === Avtomatik tamamlama və ya sözü tamamlama sözün ilk hərfi və ya hərfləri yazıldıqda proqramın bir və ya bir neçə mümkün sözü təxmin edə bilməsidir.

== Barr cisimciyi == Kişi və Qadın hüceyrələrində autosomların sayının bərabər olması ilə yanaşı X-xromosomlarının miqdarında fərq vardır. Nəzəri olaraq, qadınlarda X-ilişikli genlərin hamısı ikiqat dozada olduğu üçün qadının somatik hüceyrələrində bu geblər iki dəfə çox məhsul sintez etməlidir. Lakin artıq məlumdur ki, kariotipə X-xromosomunun əlavə olunması müxtəlif patalogiyalara səbəb olur . Kariotipdə X-xromosomunlarının sayı artdıqca onun klinik təzahürü daha ağır olur . Deməli, belə bir nəticəyə gəlmək olat ki, hətta X-xromosomların normal (XX) ikiqat dozasında belə X-ilişikli genlərin ikiqat ekspressiyası baş vermir. Başqa sözlə, X-ilişikli genlərin ekspressiyasının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır və bu genlərin dozasının kompensasiya olunması tam fərqli mexanizmklə baş verir.1949-cu ildə Murrey L. Barr və Evart Bertram pişiyun interfazada olan sinir hüceyrələrini elektrik cərəyanı ilə qıcıqlandırdıqdan sonra tədqiq edərkən dişi pişiyin sinir hüceyrələrində tünd rənglənən xromatin cisimciklər aşkar etdilər. Erkək pişiyin hüceyrələrində isə buna rast gəlinmir. Deməli, dişi pişiklərdə elektrik qıcıqlandırıcılarınınq təsiri altında sinir hüceyrələrinin nüvə pərdəsi altında xromatin yığımlar əmələ gəlir. Sonrakı mərhələdə qıcığın təsiri kəsilərsəq, hüceyrənin funksional vəziyyətindən asılı olaraq xromatin yığmları yerini dəyişə bilər, ya da hem görünməyə bilər. Xromatin yığımların dişi pişiklərin hüceyrələrində nüvş pərdəsi altında çox toplanması, erkəkkərdə isə nadir hallarda rast gəlinməsi bunun bilavasitə cinsiyyətlə bağlı olduğunu göstərir.

Higin Qromatik (lat. Hyginus Gromaticus; I əsr – II əsr) — Roma yazıçısı və aqrimensoru. İmperatorlar Domisian, Nerva və Trayanın hakimiyyəti dövründə yaşamışdır. Əsərləri "Corpus agrimensorum Romanorum" kitabına daxildir. Higinin həyatı və mənşəyi haqqında heç bir şey məlum deyil. O, yazıçı Qay Yuli Higin ilə eyni adı daşıyırdı və ola bilsin ki, onun nəslindəndir. Astronomiya və mifologiyaya dair mövcud traktatlar Qay Yuli Higinə aid edilir.

Avtomatik idarəetmə sistemləri və ya AİS (ASU) - (ing. Automatized management system) – ASU riyazi metodların, texniki vasitələrin və mürəkkəb obyekt və ya qarşıya qoyulmuş məqsədəuyğun olaraq prosesin rasional idarə edilməsini təmin edən təşkilati komplekslərin yığımıdır. Avtomatik idarəetmə sistemlərinə daxildir: informasiya, texniki və riyazi təminat daxil edilmiş əsas hissə və idarə etmənin konkret funksiyasını avtomatlaşdıran əlaqəli proqramlar aid edilən funksional hissə. Avtomatik idarəetmə sistemi (AİS) – idarə olunan obyektin işləməsinə kömək edir və ya yaxşılaşdırır. Çox hallarda köməkçi AİS əməliyyatları da (işəsalma, dayandırma, nəzarət, sazlama və s. ) avtomatlaşdırılır. AİS əsasən hər hansı bir istehsalın və ya başqa kompleksin tərkibində işləyir. AİS-in idarə məqsədi, idarə konturu və siqnalların verilmə üsuluna görə səciyyələndirilir. İlkin olaraq AİS-in qarşısında duran məsələ idarə zamanı verilmiş parametrin müəyyən qanunauyğunluqla dəyişməsini təmin etməkdən ibarətdir. Bu sinifdən olan idarəemə sistemləri arasında avtomatik tənzimləmə sistemləri -ATS fərqlənirlər.

Avtomatik identifikasiya sistemi (AİS) — gəmilərdə və gəmiçilikdə istifadə olunan avtomatik izləmə sistemidir (VTS). == Haqqında == Peyklər AIS imzalarını aşkar etmək üçün istifadə edildikdə "Satellite-AIS" (S-AIS) termini istifadə olunur. AIS məlumatı dəniz nəqliyyatı radarını tamamlayır ki, bu da su nəqliyyatında başlıca toqquşmanın qarşısını alma üsuludur. Unikal identifikasiya, mövqe, başlıq və sürət kimi AIS avadanlıqları tərəfindən təqdim edilən məlumat ekranda və ya ECDIS-də göstərilə bilər. AIS gəmi mühafizə zabitlərinə yardım etmək üçün hazırlanmış və dəniz səlahiyyətlilərinin gəmilərin hərəkətini nəzarət etməsinə və nəzarət etməsinə imkan yaradır. AIS, standart bir VHF alıcı-ötürücülüyünü bir GPS alıcısı kimi bir sistemi ilə birləşdirir. AIS alıcı vericiləri ilə təchiz edilmiş gəmilər sahil boyunca yerləşən AIS baza stansiyaları və ya çox sayda imza atmağı mümkün edən xüsusi AIS alıcıları ilə təchiz olunmuş sayının artması sayəsində yerüstü şəbəkələrin əhatə dairəsindən kənarda izlənilə bilər. Beynəlxalq Dəniz Təşkilatının Dəniz Təhlükəsizliyi və Təhlükəsizliyi üzrə Beynəlxalq Konvensiya AIS-in bütün sərnişin gəmilərinin ölçüsündən asılı olmayaraq beynəlxalq gəmilərdə quraşdırılmasını tələb edir.

Kompüter texnikasının meydana gəldiyi vaxtdan onlar layihələndirmə işlərinədə tətbiq edilmişlər. İlk zamanlar əsasən hesablama işlərinin yerinə yetirilməsində, sonralar isə həm hesablama işlərində, həm də layihə sənədlərinin alınmasında istifadə edilir. Layihələndirmənin avtomatlaşdırılması həm layihələndirmə prosesinin sürətləndirilməsinə, həm də alınan layihənin keyfiyyətinin yüksəldilməsinə səbəb olur. Layihənin keyfiyyətinin yüksəldilməsi əsasən aparılan hesabatların dəqiqliyinin yüksəldilməsi və çoxvariantlı layihələrdən ən yaxşısının seçilməsi hesabına əldə olunur. Əl ilə layihələndirmə zamanı yalnız bir layihə variantı hazırlanır və təbbi ki, yeganə variant optimal ola bilməz. == Təsnifatı == ALS müxtəlif əlamətlərə görə təsnifata bölünür: Layihələndirmə obyektinin tipinə görə ALS-lər 9 növ olur: Maşınqayırma məmulatları ALS-i; Cihazqayırma məmulatları ALS-i; Maşınqayırma və cihazqayırma texnoloji proseslərininin ALS-i; Tikinti məmulatları ALS-i; Tikinti məmulatları texnoloji proseslərinin ALS-i; Proqram məmulatları ALS-i; Təşkilatı işlərin ALS-i; 8 və 9. Deyilən qruplara aid olmayan obyektlər ücün ehtiyat saxlanılmışdır. == Layihələndirmənin mərhələləri == Layihələndirmə prosesi ideyadan başlayaraq, həmin ideyanın praktikada həyata keçirilməsinə qədər bir neçə mərhələlərdən ibarət yaradıcı prosesdir. Bu mərhələlər aşağıdakılardır: texniki tapşırığın hazırlanması; ilkin layihələndirmə; eskiz layihələndirmə; texniki — işçi layihələndirilmə; seriyalı istehsal; sənaye istismarı. === Texniki tapşırıq === Texniki tapşırıq (TT) layihələndirilən obyektin bütün xüsusiyyətlərini, layihələndirmə xərclərini və s.

== Müasir meteoroloji təminat sistemləri == Son onilliklər ərzində istismara yararlı, uzaq məsafələr qət edən, yüksək sürətə malik hava laynerlərinin meydana çıxması ilə əlaqədar olaraq, dumanda görünüş məsafəsinin ölçülməsi zamanı 10 m-lik dəqiqlik tələb olunur və xüsusən də qalxma-enmə zonasında hava gəmilərinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərə biləcək yer səthi üzərində küləyin sürət və istiqamətinin və digər meteoroloji kəmiyyətlərin ölçülmə dəqiqliyinə olan tələblər də xeyli artmışdır. Ona görə də operativliyin tam təmin olunması üçün uçuşların meteoroloji təminatı vəzifəsinə qarşı qoyulan əsas tələblər məlumatların vaxtlı-vaxtında və tam şəkildə çatdırılmasından ibarət olur. Yuxarıda qeyd edilən şərtlərlə əlaqadar olaraq istismar edilən müasir meteoroloji təminat sistemlərinə yüksək inteqrallaşdırılma və avtomatlaşdırılma səviyyəsi istiqamətində qoyulan təlblər də artmış olur. == Avtomatik meteoroloji sistemlər == Müşahidələrin aparılması üçün ən çox yayılan üç avtomatik stansiya var: AWOS -Almaniya, VAİSALA -Finlandiya, ASOS -ABŞ, KRAMS-4 isə Rusiya istehsalıdır. Bu stansiyalar vasitəsilə meteoroloji müşahidələr yarım saatdan bir aparılır. Əldə olunan meteoroloji məlumatları kodlaşdırırlar. Bu isə METAR adlanır. Bundan başqa xüsusi müşahidələr də vardır. Xüsusi müşahidələr kodu isə SPESİ adlanır. SPESİ müəyyən kriteriyalar vasitəsilə xüsusi hava təzahürləri üzərində aparılır.

Steçkin avtomatik tapançası (rus. Автоматический Пистолет Стечкина) — Makarov tapançası ilə eyni vaxtda, 1940-cı illərin sonu - 1950-ci illərin əvvəllərində dizayner İqor Steçkin tərəfindən hazırlanan və 1951-ci ildə SSRİ Silahlı Qüvvələri tərəfindən qəbul edilmiş avtomatik tapança. SAT birbaşa döyüşlərdə iştirak edən silahlı zabitlər üçün, habelə xüsusi bölmələrin əsgər və çavuşları üçün nəzərdə tutulmuşdur. Tapançanın inkişafı 1948-ci ildə TsKB-14-ə daxil olan gənc mühəndis İqor Yakovleviç Steçkin tərəfindən həyata keçirildi və ilk prototip 1949-cu ildə təqdim edildi. Layihə, fabrik sınaqları, bir sıra irəliləyişlər və hərbi sınaqlar təsdiqləndikdən sonra silah qəbul edildi. Silah tək-tək və avtomatik rejimdə atəş aça bilirdi. Bununla birlikdə qoşunlarda tapançanın işə salınması bir sıra çatışmazlıqları - kütləvi bir qəpik-qurşan taxmağın əlverişsizliyini, silahın böyük ölçülərini və avtomatik atəşin mümkünsüzlüyünü ortaya qoydu. Kiçik bir meyl bucağı olan bir qola alışmaq üçün bir az vaxt tələb olunur və "instinktiv" çəkilişlərə az uyğun gəlir. Tapança Makarov tapançasına nəzərən böyük olduğundan gündəlik geyimdə, xüsusən də sülh dövründə istifadə edilməsində çətinlik yaranırdı. Tapança ilə birlikdə hərbi təchizata daha da ağırlıq gətirən dörd ədəd ehtiyat daraq (hər biri 20 güllə) daxil idi.

Teoremlərin avtomatik sübutu (ing. Automated Theorem Proving, ATP, həmçinin Automated deduction) — isbat, proqram vasitəsilə həyata keçirilmişdir. Riyazi məntiqin aparatına əsaslanır. Süni intellekt nəzəriyyəsinin fikirlərindən istifadə olunur. İsbat prosesi təkliflərin məntiqi və predikatların məntiqinə əsaslanır. Hətta olduqca sadə nəzəriyyələrin həllolunmazlığı səbəbindən yalnız yarı avtomatik insan maşın sübutları praktik tətbiq olunur. Üstəlik, tam avtomatlaşdırıldıqdan sonra sübut hesablama adlanır. Yalnız daha mürəkkəb nəzəriyyələrin sübutunu yoxlamaq üçün tam avtomatik ola bilər (bu üçün hazırlayırsınızsa). Hal-hazırda, sənayedəki teoremlərin avtomatik sübutu, əsasən inteqrasiya edilmiş sxemlərin və proqramların işlənməsi və yoxlanılmasında istifadə olunur. Pentium prosessorlarında bölmə xətası aşkar edildikdən sonra müasir mikroprosessorların üzən nöqtə əməliyyatlarının mürəkkəb modulları çox diqqətlə hazırlanır.