İqtisadiyyatın Tənzimlənməsi

İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi — dövlət tərəfindən düzəlişlər etmək və əsas iqtisadi prosesləri qurmaq üçün istifadə olunan tədbirlər və tədbirlər məcmusudur. BRE-yə görə iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi milli maraqların həyata keçirilməsinə, cəmiyyətin sosial-iqtisadi hərəkatının istiqamət və mexanizmlərinin müəyyənləşdirilməsinə yönəlmiş iqtisadiyyatda dövlətin iştirakının formasıdır. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin məqsədi — iqtisadi inkişafın təmin edilməsi və cəmiyyətin sabitliyinin qorunması üçün ən əlverişli şərait yaratmaqdır. Bəzi alimlər bu məqsədi ümumi milli məhsulun artım templərinin zəruri təmin edilməsi, işsizliyin azaldılması, qiymətlərin sabitləşdirilməsi və əlverişli xarici iqtisadi siyasətin davam etdirilməsi kimi vəzifələrlə tamamlayırlar. Dövlət aşağıdakılara cavabdehdir: Fiskal siyasət (büdcə, vergilər); Pul siyasəti (nağd pul, kredit bazarının tənzimlənməsi); Xarici ticarətin tənzimlənməsi; Gəlir bölgüsünə nəzarət. Büdcə və vergi (fiskal) siyasəti dövlətin vergitutma — dövlət xərclərinin və dövlət büdcəsinin tənzimlənməsi sahəsində fəaliyyətidir. Sabit iqtisadi inkişafın təmin edilməsinə, inflyasiyanın qarşısının alınmasına və əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsinə yönəlib. Pul siyasəti iqtisadiyyatda pul kütləsinə nəzarətdir. Onun məqsədi sabit iqtisadi inkişafı dəstəkləməkdir. Tənzimləmə üsulları bölünür: inzibati üsul: müəyyən fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılması, ixrac və idxal kvotalarının tətbiqi, iş yerləri üçün kvotalar, qiymətlərin dondurulması və s.; hüquqi üsul: norma və qaydalar sistemini müəyyən edən mülki və iqtisadi qanunvericilik; birbaşa üsul: pulsuz və güzəştli subsidiyalar, subvensiyalar, subsidiyalar, əlavə ödənişlər, vergi güzəştləri, güzəştli kreditlər və dövlət zəmanətləri; dolayı metod: pul siyasəti, vergi siyasəti, sosial siyasət, pul siyasəti, gömrük və tarif siyasəti.

İqtisadiyyatın monetizasiyası — likvid aktivlərlə doymasını əks etdirən milli iqtisadi sistemin xarakterik xüsusiyyəti. Monetizasiya səviyyəsi maliyyə sisteminin və bütövlükdə iqtisadiyyatın inkişafı ilə müəyyən edilir. Həmçinin iqtisadiyyatın monetizasiyası kapitalın hərəkət azadlığını müəyyən edir. İqtisadi monetizasiya əmsalı — pul kütləsinin (M2 məcmuu — nağd pul, çeklər, tələb olunan depozitlər və müəssisələrin və ev təsərrüfatlarının banklardakı nağd pul depozitləri) ümumi daxili məhsula (ÜDM) nisbətinə bərabər olan göstəricidir. Bu göstərici iqtisadiyyatın pulla nə dərəcədə təmin olunduğu haqqında təsəvvür yaradır. Bir sıra elmi nəşrlər təkcə M2/ÜDM monetizasiya göstəricisini deyil, həm də M3/ÜDM və M1/ÜDM-ni qiymətləndirir. M1/ÜDM ilə müqayisədə M3/ÜDM nə qədər yüksəkdirsə, ölkədə nağdsız ödənişlər sistemi və iqtisadiyyatın maliyyə potensialı bir o qədər inkişaf etmiş olur. Kiçik fərq onu göstərir ki, bu ölkədə pul əməliyyatlarının əhəmiyyətli hissəsi nağd şəkildə həyata keçirilir və bank sistemi zəif inkişaf etmişdir. Bəzi iqtisadçılar hesab edirlər ki, monetizasiya əmsalını süni şəkildə (yəni dövlətin qeyri-bazar tədbirləri ilə) artırmaq mümkün deyil. Onun artımı milli iqtisadi siyasətə inamın güclənməsi, iqtisadi artım, milli maliyyə sistemində yığım səviyyəsinin yüksəlməsi fonunda qeyd olunur.

Gömrük-tarif tənzimlənməsi — gömrük sərhədindən keçirilən mallara tətbiq edilən və xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasına uyğun olaraq sistemləşdirilmiş gömrük rüsumu dərəcələrinin məcmusudur. Malların idxalı və ixracı üzrə gömrük rüsumları gömrük tarifinə əsaslanır. Malların idxalı və ixracı ilə bağlı qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş digər tədbirlər bu malların tarif təsnifatına uyğun olaraq tətbiq olunur. == Tarixi == Gömrük rüsum normaları müəyyən olunarkən iki yanaşma əsas götürülür – fiskal yanaşma və tənzimləyici yanaşma. XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində gömrük rüsum normalarının müəyyən olunmasında fiskal yanaşmaya üstünlük verilirdi və rüsumlar dövlət gəlirlərinin mühüm mənbəyi kimi baxılırdı. XX əsrin ortalarından başlayaraq gömrük rüsum normalarının azalması meyli üstünlük təşkil etməyə, tənzimləyici yanaşma ön plana çıxmağa başladı. Belə şəraitdə gömrük rüsum normalarının mal qrupları və konkret məmulatlar üzrə differensasiyasına tələbat artdı. == Gömrük tarifinin təyin olunma əsasları == Gömrük tarifi aşağıdakılar əsasında müəyyən edilir: xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası; tamamilə və ya qismən xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasına əsaslanan və malların ticarəti ilə bağlı tarif tədbirlərinin tətbiqi məqsədilə xüsusi sahələri tənzimləyən qanunvericilik aktları ilə müəyyən edilmiş digər nomenklatura; xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturasının əhatə etdiyi mallara tətbiq olunması nəzərdə tutulan avtonom və ya konvensiya idxal gömrük rüsumları; müəyyən ölkələrlə, yaxud beynəlxalq təşkilatlarla bağlanılmış beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulmuş preferensial tarif tədbirləri; müəyyən ölkələrə, yaxud beynəlxalq təşkilatın üzv ölkələrinə münasibətdə birtərəfli qaydada qəbul edilən preferensial tarif tədbirləri; müəyyən mallar üzrə gömrük rüsumlarının azaldılmasını, yaxud gömrük rüsumlarından azadedilməni təmin edən tədbirlər; müəyyən malların xüsusiyyətləri, yaxud son istifadəsi ilə əlaqədar olaraq, bu Məcəllə və müvafiq qanunvericiliklə müəyyən edilmiş güzəştli tarif rejimi; kənd təsərrüfatını, ticarəti və başqa sahələri tənzimləyən qanunvericiliklə müəyyən edilmiş digər tarif tədbirləri. Malların tarif təsnifatı gömrük rüsumları, vergilər, malların idxalı və ixracı üzrə qadağalar və məhdudiyyətlər barədə məlumat toplusundan ibarətdir. Gömrük orqanları gömrük rüsumlarının və qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş vergilərin tətbiqində malların tarif təsnifatından istifadə edirlər.

Qеyri-tаrif məhdudiyyətləri — dünya təcrübəsində kifаyət qədər ziddiyyətlidir. Ümümdünyа Ticаrət Təşkilаtı rəsmi оlаrаq bеlə tədbirlərin ləğv еdilməsi və müstəsnа оlаrаq tаrif üsullаrındаn istifаdə еdilməsi məsələsini qarşıya qоyur. Bununlа bərаbər tələblərin birmənаlı şəkildə qəbulu digər məsələlərdə аrzuоlunmаz nəticələrə də gətirib çıхаrа bilər. Bеlə ki, Ümümdünyа Ticаrət Təşkilаtının, Tаrif və Ticаrət üzrə Bаş Sаzişin (QАTT) üzvü оlаn ölkələr хаrici ticаrətdə qеyri-tаrif tənzimləmə mеtоdlаrındаn həm əvvəl, həm də indi istifаdə еtməkdədir. Bəzi qеyri-tаrif məhdudiyyətlərinin аrаdаn qаldırılmаsı, sаdəcə оlаrаq qеyri-mümkündür. Bеlə ki, qеyri-tаrif məhdudiyyətləri dахili iqtisаdi siyаsətin digər ölkələrlə iqtisаdi əlаqələrinə təsirinin təcəssümü kimi çıхış еdir. Bununlа bеlə, bеynəlхаlq ticаrət sistеmi tərəfindən qаnuniləşdirilmiş qеyri-tаrif tənzimləmə tədbirləri, dаhа dоğrusu, хаrici mаllаrın idхаlının kəskin аrtımı ilə milli iqtisаdiyyаtа vurulаn zərərin qаrşısının аlınmаsı məqsədi güdən müdаfiə tədbirləri, həmçinin хаrici iхrаcаtçılаr tərəfindən qеyri-sаğlаm rəqаbətin qаrşısının аlınmаsınа yönəlmiş digər tədbirlər mövcuddur. İdхаl əməliyyаtlаrındа qеyri-tаrif məhdudiyyətlər (QTM) ̶хаrici mаllаrın dахili bаzаrа nüfuz еtməsinin qаrşısını аlаn məhdudlаşdırmа – qаdаğаn хаrаktеrli tədbirlər kоmplеksidir. Bu tədbirlərin məqsədi yаlnız idхаl еdən ölkənin rəqаbət qаbiliyyətinin gücləndirilməsi dеyil, həm də milli sənаyеnin müdаfiəsi, əhаlinin həyаt və sаğlаmlığının, ətrаf mühitin, əхlаqın, dinin və milli təhlükəsizliyin qоrunmаsıdır. Bundаn bаşqа, QTM iхrаc əməliyyаtlаrındа dа istifаdə еdilir.

İqtisadiyyatın ikinci sektoru – sektoru istehsal sənayesini əhatə edən iqtisadiyyatın üç sektorlu modelində. Hazır, istifadəyə yararlı məhsullar istehsal edən və ya tikinti ilə məşğul olan sənaye sahələrini əhatə edir. İkinci sektor adətən ilkin sektor məhsullarını (yəni xammal) götürür və digər müəssisələr tərəfindən istifadəyə, ixraca və ya daxili istehlakçılara satışa (üçüncü sektor vasitəsilə paylamaq yolu ilə) uyğun hazır məhsullar yaradır. Bu sənayelərin çoxu böyük miqdarda enerji istehlak edir və fabrik və avadanlıq tələb edir; sayından asılı olaraq çox vaxt yüngül və ya şiddətli olaraq təsnif edilirlər. Onlar həmçinin ekoloji problemlərə səbəb ola biləcək və ya çirklənməyə səbəb ola biləcək tullantı və tullantı istilik yaradır (Mənfi xarici təsirlərə baxın). Nümunələrə tekstil, avtomobil və əl işləri daxildir. Fisher, Allan GB. Production, primary, secondary and tertiary.

İqtisadiyyatın ilkin sahəsi ― iqtisadiyyatda birbaşa təbii ehtiyatlardan istifadə edən sahələrdir. Bu sahəyə kənd təsərrüfatı, meşə sənayesi, balıqçılıq və Mədən hasilatı daxildir. Bu sahədən əldə edilmiş olan məhsulların çoxu digər sahələr üçün xammal rolunu oynayır. Birinci sahə əsasən inkişaf etməkdə olan ölkələrdə önəmli bir sahə olub sənayeləşmiş ölkələrdə daha az önəm daşıyır.

Məşğulluğun tənzimlənməsi sub-indeksi iş sahibi ilə muzdlu işçi arasında əmək prosesinin təşkili ilə bağlı münasibətlərə dövlətin nə dərəcədə müdaxilə etməsini ölçür. Ənənəvi sosial proqramlardan fərqli olaraq, bu müdaxilə birbaşa sosial müdafiə məqsədləri güdür. İşçinin birbaşa sosial müdafiəsinin gücləndirilməsi, bir qayda olaraq, iş sahibinin sərbəstliyini məhdudlaşdırmaq hesabına başa gəlir. İki alt-indeks – Məşğulluğun tənzimlənməsinin sərtliyi alt-indeksi və İşdənçıxarma xərcləri alt-indeksi əsasında hesablanmışdır. Bunların birincisi, öz növbəsində, üç göstərici – işəgötürmənin asanlığı (çətinliyi), iş vaxtının tənzimlənməsinin sərtliyi və işdənçıxarmanın asanlığı (çətinliyi) əsasında sayılır. Birinci alt-indeksin 3 komponentdən ibarət olduğu və məşğulluğun tənzimlənməsində bunların toplam rolunun daha yüksək olduğu nəzərə alınaraq, ona 0,75, ikinci alt-indeksə isə 0,25 çəkiləri verilmişdir. Statistik mənbə Dünya İqtisadi Forumunun 2015-ci il üçün məlumat bazasıdır.* Dünya Bankı biznes mühitini qiymətləndirərkən ölkələri bir növ “yaxşıdan pisə” doğru, iş adamlarına daha rahat şərait yaradanlardan onun işini tənzimləyici qaydalarla çətinləşdirənlərə doğru sıralayır. İqtisadiyyatın sağlığı-solluğu üzrə təhlillərdə “pis” və “yaxşı” ölkələr yoxdur, sağçı və solçu iqtisadiyyata malik olan ölkələr var. Birincilər üçün şirkətlərin operativ sərbəstliyi, ikincilər üçünsə işçilərin sosial müdafiəsi daha yüksək prioritetdir. Hər iki alt-indeks üçün Vmin = 0, Vmax = 100 götürülmüşdür.

İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi – İS(S)İ — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi illik göstəricidir. Birinci mərhələdə İndeks Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya (ŞAMA) regionu dövlətləri və bir sıra inkişaf etmiş ölkələr (cəmi 37 ölkə) üçün hesablanmışdır. 2015-ci ilin Hesabatına müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik və dünyanın fərqli regionlarını əhatə edən daha 25 dövlət üzrə hesablamalar əlavə edilmiş və təhlil olunan ölkələrin sayı 62-yə çatdırılmışdır. 2016-cı ildə tədqiq olunan ölkələrin sayı 99-a çatmışdır. Hansı siyasi-iqtisadi məfkurəni rəhbər tutmalarından asılı olmayaraq, bütün dövlətlər və siyasi qruplar ictimai rifahın yüksəlməsini özlərinin son məqsədi elan edirlər. Solçu siyasi-iqtisadi məfkurəyə görə, həmin məqsədə çatmağın ən "qısa" və düzgün yolu dövlətin fəal tənzimləmə tədbirləri həyata keçirməsindən, sağçı məfkurəyə görə isə, iqtisadiyyatın "sərbəst buraxılması"ndan keçir. Bu iki fəlsəfə (solçuluq və sağçılıq) arasındakı rəqabət müasir dünyada siyasi-iqtisadi inkişafın əsas təkanverici qüvvələrindəndir. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə formaları arasında modelyaradıcı müdaxilə formalarını ayrıca təsnifləşdirilir. Bunlar elə müdaxilə formalarıdır ki: iqtisadi modellər, ilk növbədə, belə müdaxilələrin səviyyəsinə görə fərqlənir. Məsələn, daxili bazarın qorunması məqsədilə idxalın məhdudlaşdırılması xarici ticarət rejiminin liberallıq səviyyəsini və dolayısı ilə həm də iqtisadi sistemin ümumi liberallıq səviyyəsini aşağı salır.

Xarici ticarət fəaliyyətinin gömrük-tarif tənzimlənməsi və ya tarif tənzimlənməsi — rüsumların, gömrük prosedurlarının, qaydaların tətbiqinə əsaslanan xarici ticarət fəaliyyətinin dövlət tənzimlənməsi üsullarının məcmusu. Gömrük-tarif tənzimlənməsi uzun müddət istifadə olunan xarici ticarətin dövlət tənzimlənməsinin əsas üsuludur. Gömrük tariflərinin tənzimlənməsi tədbirlərinin tətbiqinin məqsədləri aşağıdakılar ola bilər: Proteksionist funksiya milli istehsalçıların xarici rəqabətdən qorunmasıdır. Fiskal funksiya — vəsaitlərin büdcəyə daxil olmasını təmin etmək Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi nöqteyi-nəzərindən gömrük-tarif tənzimlənməsi qeyri-tarif üsulları ilə yanaşı, bu fəaliyyət sahəsinin dövlət tənzimlənməsi üsullarının iki qrupundan biridir[3].

İqtisadiyyatın solluğu (sağlığı) indeksi – İS(S)İ — Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası İqtisadiyyat İnstitutunun 2014-cü ildən başlayaraq dərc etdiyi illik göstəricidir. Birinci mərhələdə İndeks Şərqi Avropa və Mərkəzi Asiya (ŞAMA) regionu dövlətləri və bir sıra inkişaf etmiş ölkələr (cəmi 37 ölkə) üçün hesablanmışdır. 2015-ci ilin Hesabatına müxtəlif inkişaf səviyyəsinə malik və dünyanın fərqli regionlarını əhatə edən daha 25 dövlət üzrə hesablamalar əlavə edilmiş və təhlil olunan ölkələrin sayı 62-yə çatdırılmışdır. 2016-cı ildə tədqiq olunan ölkələrin sayı 99-a çatmışdır. Hansı siyasi-iqtisadi məfkurəni rəhbər tutmalarından asılı olmayaraq, bütün dövlətlər və siyasi qruplar ictimai rifahın yüksəlməsini özlərinin son məqsədi elan edirlər. Solçu siyasi-iqtisadi məfkurəyə görə, həmin məqsədə çatmağın ən "qısa" və düzgün yolu dövlətin fəal tənzimləmə tədbirləri həyata keçirməsindən, sağçı məfkurəyə görə isə, iqtisadiyyatın "sərbəst buraxılması"ndan keçir. Bu iki fəlsəfə (solçuluq və sağçılıq) arasındakı rəqabət müasir dünyada siyasi-iqtisadi inkişafın əsas təkanverici qüvvələrindəndir. Dövlətin iqtisadiyyata müdaxilə formaları arasında modelyaradıcı müdaxilə formalarını ayrıca təsnifləşdirilir. Bunlar elə müdaxilə formalarıdır ki: iqtisadi modellər, ilk növbədə, belə müdaxilələrin səviyyəsinə görə fərqlənir. Məsələn, daxili bazarın qorunması məqsədilə idxalın məhdudlaşdırılması xarici ticarət rejiminin liberallıq səviyyəsini və dolayısı ilə həm də iqtisadi sistemin ümumi liberallıq səviyyəsini aşağı salır.