PARTLAYIŞ KALDERİ

Yellouston kalderası və ya Yellouston supervulkanı — Amerikanın qərbində Yellouston Milli Parkında yerləşən vulkanik kaldera və supervulkan. Kaldera və parkın böyük bir hissəsi Vayominqin şimal-qərb küncündə yerləşir. Kalderanın əsas hissəsi təxminən 34–45 mil (55–72 km) ölçüsündədir.

Partlayış — qısa müddət ərzində kiçik həcmdə enerjinin əhəmiyyətli dərəcədə ayrılması ilə baş verən və partlayış məhsullarının yüksək sürətlə genişlənməsi nəticəsində ətraf mühitə zərbə, vibrasiya və istilik təsirlərinə səbəb olan sürətli fiziki və ya fiziki-kimyəvi proses.

Böyük partlayış — müşahidə edilə bilən kainatın məlum olan ən erkən dövrlərindən, sonrakı genişmiqyaslı təkamülünə qədər araşdıran kosmoloji model və nəzəriyyə. Nəzəriyyə kainatın çox yüksək sıxlıq və yüksək temperaturun təsiri ilə necə böyüdüyünü təsvir edir, işıq elementlərinin çoxluğu, radiasiya, genişmiqyaslı struktur, Habbl qanunu (qalaktikalar nə qədər uzaq olsa, Yerdən daha sürətli uzaqlaşırlar) və kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması (CMB — cosmic microwave background) daxil olmaqla geniş hadisələr üçün hərtərəfli izahat verir. Müşahidə olunan şərtlər fizikanın məlum qanunlarından istifadə edərək vaxtında geri ekstrapolyasiya edilsə, proqnoz yüksək sıxlıq dövründən əvvəl Böyük partlayış ilə əlaqələndirilən heçlik və ya sinqulyarlıq olduğunu göstərir. Cari biliklər sinqulyarlığın primordial olduğunu müəyyən etmək üçün yetərsizdir. Corc Lemetr 1927-ci ildə ilk dəfə olaraq genişlənən kainatın zamanla yaranan tək nöqtə ilə izlənilə biləcəyini qeyd etdi. Bu nəzəriyyəni "ibtidai atom" nəzəriyyəsi adlandırdı. Bir zamanlar elmi ictimaiyyət Böyük partlayış tərəfdarları və "stasionar vəziyyət" tərəfdarları (Böyük partlayış olmadığına, həmişə stabilliyin olduğuna inananlar) olaraq 2 fərqli model tərəfdarları arasında bölünmüşdü. Lakin, bir sıra geniş empirik sübutlara əsasən hal-hazırda əksəriyyət hamı tərəfindən qəbul edilən Böyük partlayış tərəfdarıdır. Qalaktik qırmızı yerdəyişmələr əsasında aparılan analizlərə görə, Edvin Habbl 1929-cu ildə qalaktikaların bir-birindən ayrıldığı nəticəsinə gəldi; bu genişlənən kainat üçün olduqca əhəmiyyətli müşahidə dəlilidir. 1964-cü ildə Böyük partlayış modelinin lehinə olan çox önəmli bir hadisə, Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması hadisəsi kəşf edildi.

Demoqrafik partlayış — sosial-iqtisadi və ekoloji həyat şəraitinin dəyişilməsilə növün fərdlərinin, o cümlədən əhalinin kəskin artması. Demoqrafik partlayış əhalinin sayının durmadan artması yarandığı vaxtdan bəşəriyyət üçün xasdır. Eramızın əvvəlində planetdə əhalinin sayı 180 milyona yaxın idi, 1500-cü ildə say 425 milyon nəfərə çatdı. Tarixçi-demoqraf Aydın Məmmədov yazır ki, tarixi baxımdan demoqrafik artım bioloji cəhətdən yox, qanunauyğunluq nöqteyi-nəzərincə qiymətləndirilir. Burada bir neçə dövr fərqləndirilir. Birinci dövr neolit dövrü adlanır. Bu dövr aşağı səviyyədə doğum, yüksək səviyyədə ölümlə fərqlənirdi. Bu dövrdən sonra ikinci dövrdə sosial-iqtisadi şərait dəyişmiş və əhalinin yüksək doğum və yüksək ölümlə səciyyələnən təkrar istehsalı baş vermişdir. Üçüncü dövr əhalinin təkrar istehsalı aşağı səviyyədə doğum və aşağı səviyyədə ölüm prinsipi üzrə baş vermişdir. İndiki dövrün özünəməxsus xüsusiyyəti yüksək iqtisadi, elmi-texniki, mədəni sürətinin çox aşağı və bəzən sıfıra yaxınlaşmasından və əksinə, iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş ölkələrdə əhali sayının çox sürətlə (demoqrafik partlayış) artmasından ibarətdir.

Ləmbəlidə partlayış — 4 sentyabr 1994-cü ildə Ermənistanın şimalında, Tavuş mərzinin Ləmbəli kənd bazarında baş vermiş partlayış. Partlayış nəticəsində 14 nəfər (iki hücumçu da daxil olmaqla) həlak olmuş və 46 nəfər yaralanmışdır. Buna baxmayaraq, ilkin məlumatlarda 10 nəfərin həlak olması və 26 nəfərin yaralanması qeyd edilmişdir. Ləmbəli kəndi Gürcüstan–Ermənistan sərhədində, Azərbaycandan çox da uzaq olmayan böyük kənddir. 10,000 azərbaycanlının yaşadığı Sadaxlı kəndi Gürcüstanla sərhəddə yerləşir. 1990-cı illərdə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra ərazi "xüsusilə qara bazarda yanacaqla məşğul olan mafioz dəstələrin mərkəzi"nə çevrilmişdi. Azərbaycan və Ermənistan Birinci Qarabağ müharibəsində qanlı münaqişəyə cəlb olunmuşdular. Partlayışı Bakıdan olan İmran Hüseynov və Gürcüstanın Marneuli bələdiyyəsinin Bula kəndindən Türkmən Cəfərov törətmişdilər. Hər ikisi etnik azərbaycanlı idi. Yerli rəsmilərin dediyinə görə, "partlayıcı qurğu kodlu çantada yerləşdirilmişdir".

Böyük partlayış — müşahidə edilə bilən kainatın məlum olan ən erkən dövrlərindən, sonrakı genişmiqyaslı təkamülünə qədər araşdıran kosmoloji model və nəzəriyyə. Nəzəriyyə kainatın çox yüksək sıxlıq və yüksək temperaturun təsiri ilə necə böyüdüyünü təsvir edir, işıq elementlərinin çoxluğu, radiasiya, genişmiqyaslı struktur, Habbl qanunu (qalaktikalar nə qədər uzaq olsa, Yerdən daha sürətli uzaqlaşırlar) və kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması (CMB — cosmic microwave background) daxil olmaqla geniş hadisələr üçün hərtərəfli izahat verir. Müşahidə olunan şərtlər fizikanın məlum qanunlarından istifadə edərək vaxtında geri ekstrapolyasiya edilsə, proqnoz yüksək sıxlıq dövründən əvvəl Böyük partlayış ilə əlaqələndirilən heçlik və ya sinqulyarlıq olduğunu göstərir. Cari biliklər sinqulyarlığın primordial olduğunu müəyyən etmək üçün yetərsizdir. Corc Lemetr 1927-ci ildə ilk dəfə olaraq genişlənən kainatın zamanla yaranan tək nöqtə ilə izlənilə biləcəyini qeyd etdi. Bu nəzəriyyəni "ibtidai atom" nəzəriyyəsi adlandırdı. Bir zamanlar elmi ictimaiyyət Böyük partlayış tərəfdarları və "stasionar vəziyyət" tərəfdarları (Böyük partlayış olmadığına, həmişə stabilliyin olduğuna inananlar) olaraq 2 fərqli model tərəfdarları arasında bölünmüşdü. Lakin, bir sıra geniş empirik sübutlara əsasən hal-hazırda əksəriyyət hamı tərəfindən qəbul edilən Böyük partlayış tərəfdarıdır. Qalaktik qırmızı yerdəyişmələr əsasında aparılan analizlərə görə, Edvin Habbl 1929-cu ildə qalaktikaların bir-birindən ayrıldığı nəticəsinə gəldi; bu genişlənən kainat üçün olduqca əhəmiyyətli müşahidə dəlilidir. 1964-cü ildə Böyük partlayış modelinin lehinə olan çox önəmli bir hadisə, Kosmik mikrodalğa arxa plan şüalanması hadisəsi kəşf edildi.

Lozanna univermağında partlayış (fr. Explosion dans un grand magasin à Lausanne) — 21 iyul 1981–ci ildə İsveçrənin Lozanna şəhərinin univermağındakı qadın geyimləri bölməsində baş verən partlayış. Partlayış nəticəsində 26 qadın yaralanmışdır. Terror aktına görə məsuliyyəti ASALA-nın terrorçu dəstələrindən biri olan "9 iyun təşkilatı" öz üzərinə götürür.

Parisdə partlayış — 12 yanvar 2019-cu il tarixində Paris şəhərinin IX dairəsindəki «Treviz» küçəsində baş vermiş partlayış hadisəsi. Partlayış hadisəsində iki yanğınsöndürən, bir İspaniya vətəndaşı turist və bir qadın həlak olmuş, 10-u ağır olmaqla 47 nəfər yaralanmışdır. Yerli prokuror Remi Heytsin verdiyi məlumata görə partlayışa səbəb qaz sızıntısı idi. Yağınsöndürənlər partlayışdan əvvəl əraziyə qaz sızıntısı təhlükəsi barədə məlumat aldıqdan sonra tədqiqat aparmağa gəlmişdilər. Partlayış hadisəsindən əvvəl yanğınsöndürənlər bir qaz sızıntısı barədə verilən məlumat əsasında çörək zavodunda tədqiqat aparırdılar. Partlayış ətraf tikililəri dağıdan və avtomobilləri işləksiz hala gətirən bir yanğına səbəb olmuşdur. Hadisə yerində olan mülki şəxslər partlayışın ətraf binalardakı insanların binalardan çıxa bilməməsinə və dağıntıların, eləcə də şüşə qırıntılarının küçəyə səpməsinə səbəb olduğunu bildiriblər. Hadisə yerinə 200-dən çox yanğınsöndürən, Fransa Daxili İşlər Naziri Kristof Kastaner, Fransa Baş Naziri Eduard Filipp və Paris şəhərinin meri Ann İdalqo gəlmişdi.

2022-ci ildə İrəvanda partlayış — 14 avqust 2022-ci ildə yerli vaxtla saat 13:23-də Ermənistanın paytaxtı İrəvanın mərkəzində yerləşən "Sürməli" ticarət mərkəzində baş verən güclü partlayış. Partlayış geniş dağıntılara və yanğına səbəb olmuşdur. Bu zaman onlarla insan həlak olmuş və yaralanmışdır. 17 avqustda əldə edilən məlumata görə, hadisə nəticəsində 16 nəfər həlak olmuş, 63 nəfər yaralanmış, 9 nəfər itkin düşmüşdür. Ermənistanın paytaxtı İrəvandakı "Sürməli" ticarət mərkəzində atəşfəşanlıq anbarında partlayış baş vermişdir. Hadisə nəticəsində böyük yanğın baş vermiş və bazarın çox hissəsi məhv olmuşdur. Hadisə yerinə 200 yanğınsöndürən cəlb olunmuşdur. Hadisə nəticəsində zərərçəkənlərin adları ertəsi gün açıqlanmışdır. Baş nazir Nikol Paşinyan İrəvan meri Hraçya Sarkisyan, fövqəladə hallar naziri Armen Pambuxçyan, xilasetmə xidmətinin direktoru Armen Qasparyan və Müfəttişlik Orqanlarının Koordinasiya İdarəsinin rəhbəri Artur Asoyanla birlikdə hadisə yerinə baş çəkmişdir.

Beyrut limanında partlayışlar və ya Beyrut limanının bombalanması — 4 avqust 2020-ci il tarixində, yerli saat ilə 18:08-də Livanın paytaxtı olan Beyrut şəhərinin limanında baş vermiş iki ardıcıl partlayış. Partlayış nəticəsində ən azı 218 nəfər ölmüş, 7 min nəfər yaralanmış, 80 nəfər itkin düşmüşdür. Livan İctimai Təhlükəsizliyinin ümumi direktoru Abbas İbrahim partlayışın səbəbini 6 ildir anbarlarda saxlanılan təqribən 2.750 ton nitrat ammonyak – ammonyak turşusu ilə əlaqələndirmişdir. Partlayışın böyüklüyü təqribən 300 ton TNT-nin partlamasına bərabər idi. == Zəmin == Livan partlayış zamanı iqtisadi böhran yaşayırdı. Livan funtu kəskin şəkildə ucuzlaşmış, ölkədəki kasıblıq səviyyəsi isə 50%-ə qalxmışdır. Beyrut limanı Livana dəniz yolu ilə səyahətin qapısı kimi qiymətləndirilir və hər il 3 minə yaxın gəmi qəbul edir. Livan dövlətinin nəzarətində olan limanda 4 hövzə, 16 sahil bəndi, biri buğda üçün nəzərdə tutulmuş 13 anbarı var. Limanda hərbi baza da mövcuddur. === MV Rhosus === Partlayışların səbəbi dərhal dəqiqləşməmişdir.

Melburndakı türk konsulluğunda partlayış — 23 noyabr 1986–cı ildə Avstraliyanın Melburn şəhərindəki türk konsulluğunda törədilmiş terror aktı. Partlayıcı maddələrlə yüklənmiş avtomobil yerin altında yerləşən avtomobil dayanacağında partlayır, partlayış nəticəsində bir terrorçu — Akop Levonyan həlak olur. Partlayışa qörə məsuliyyəti əvvəllər məlum olmayan "Yunan-Bloqra-Erməni Cəbhəsi" (YBEC) terror qrupu öz üzərinə götürür. Həlak olmuş terrorçu ilə əlbir olan Levon Dəmiryan Livana qetmək istəyərkən yaxalanmışdır. 13 günlük məhkəmə prosesindən sonra, Dəmiryan təqsirli bilinərək 25 illik həbs cəzasına məhkum olunur, lakin appelyasiya məhkəməsi onun üzərindən bəzi ittihamları qötürür və nəticədə terrorçu 10 illik həbs cəzası alır.

Susuzluq faciəsi — 4 iyun 2021-ci il tarixində, Azərbaycanın Kəlbəcər rayonu ərazisində yerləşən Susuzluq kəndi yaxınlıqlarında baş verən mina partlayışı. Partlayış nəticəsində Azərbaycan Televiziyasının operatoru Sirac Abışov, Azərbaycan Dövlət İnformasiya Agentliyinin müxbiri Məhərrəm İbrahimov və Kəlbəcər Rayon İcra Hakimiyyəti başçısının Susuzluq kənd inzibati ərazi dairəsi üzrə nümayəndəsinin müavini Arif Əliyev həlak olmuşdur. Əlavə olaraq, 4 nəfər müxtəlif dərəcəli bədən xəsarətləri almışdır. Bu, İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə döyüşlərin getdiyi ərazidə jurnalist ölümü ilə bağlı ilk hal olmuşdur. İnsidentə görə Azərbaycan tərəfi Ermənistanı günahkar bilmiş, Qarabağda basdırılan minaların xəritəsinin Azərbaycana verilmədiyi halda belə faciəvi halların yenidən baş verəcəyini əlavə etmişdir. Həmçinin, Azərbaycan rəsmiləri Kəlbəcərdəki minaların İkinci Qarabağ müharibəsi bitdikdən sonra qoşunların ərazidən çıxarılması zamanı erməni hərbçiləri tərəfindən basdırıldığını irəli sürmüşdür. Ermənistan buna cavab verməmişdir. Müxtəlif ölkələrin Azərbaycandakı səfir və səfirlikləri, o cümlədən YUNESKO, "Human Rights Watch", Avropa Şurası, ATƏT və Beynəlxalq Jurnalistlər Federasiyası hadisəyə görə öz narahatlıqlarını bildirmiş və zərərçəkənlərə öz başsağlıqlarını diləmişdir. Kəlbəcər rayonu ərazisi 1993-cü ildə, Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı erməni silahlıları tərəfindən işğal edilmişdir. İşğal nəticəsində rayon ərazisində yaşayan 60,000 azərbaycanlı və kürd qaçqın düşmüş, 150-dən çox azərbaycanlı girov götürülmüşdür.

İkiqat partlayış (ing. Double Blast) — 1994-cü ildə Tim Sprinq tərəfindən çəkilən döyüş filmi janrlı ABŞ filmidir. Klaudia arxeoloq qadındır. Kikboks üzrə çempionla birlikdə qızıl axtarışına çıxırlar, lakin bu axtarışda çoxlu macəralar baş verir… İkiqat partlayış — Internet Movie Database saytında.

Maqnitoqorskda yaşayış binasında partlayış — 2018-ci il dekabrın 31-də Çelyabinsk vilayətinin Maqnitoqorsk şəhərində yerləşən 10 mərtəbəli yaşayış binasında baş verən partlayış hadisəsi. Yaşayış binası Çelyabinsk vilayətinin Maqnitoqorsk şəhərində Karl Marks küçəsi 164 ünvanında yerləşirdi.

Mahaçqalada yanacaqdoldurma stansiyasında partlayış (rus. Взрыв на АЗС в Махачкале) — Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasının paytaxtı Mahaçqala şəhərində yerləşən yanacaqdoldurma məntəqəsində 2023-cü ilin 14 avqust tarixində, yerli vaxtla axşam 21:40 radələrində baş vermiş güclü partlayış hadisəsi. Hadisə 2023-cü ilin 14 avqust tarixində yerli vaxtla axşam saat 21:40 radələrində, şəhərin şimal hissəsində yerləşən köhnə yanacaqoldurma məntəqəsinin inzibati ərazisində baş verib. Partlayış nəticəsində yüzdən çox insanın xəsarət aldığı qeyd olunur. Yaralılardan ən azı on nəfərin vəziyyətinin ağır olduğu bildirilir. Məlumata görə, ağır yaralıların xüsusi təyyarə ilə Moskvaya çatdırılması nəzərdə tutulub. Şahidlərin dediyinə görə, alov ərazidəki avtoservisdən yanacaqdoldurma məntəqəsinə keçib. Dağıstan başçısı Sergey Melikov bildirib ki, partlayış yanacaq məntəqəsi yaxınlığında baş verib və çənlər buna görə alışıb. Dağıstan Yanacaqdoldurma Məntəqələri Assosiasiyasının rəhbərinin sözlərinə görə, yanacaqdoldurma məntəqəsinin yerləşdiyi küçənin qarşı tərəfində qanunsuz olaraq 35 ton trotil ekvivalentində 90–100 ton ammonyak nitrat yığılıb və nəticədə partlayışın təsiri dağıdıcı olub. Artıq gecə saatlarında yanğınsöndürənlər alovun söndürülməsinə nail olub.

Qarabağda yanacaq anbarında partlayış — 25 sentyabr 2023-cü ildə Azərbaycanın Xankəndi şəhəri yaxınlığında yerləşən Qarşərabtrestin 2 nömrəli sovxozu yanında qəsəbənin yanacaqdoldurma məntəqəsində baş verən partlayış. Hadisə nəticəsində ən azı 125 nəfər həlak olmuş və 300 nəfər yaralanmışdır. Partlayışdan bir həftə əvvəl Azərbaycan separatçı Dağlıq Qarabağ Respublikasına qarşı genişmiqyaslı hərbi hücum başlatmışdı. Bu zaman 28 mindən çox etnik erməni regionu tərk etməyə başlamışdı. Regionu tərk etmək istəyən insanların yanacaqdoldurma məntəqələrinə axın etmişdi. Partlayış anında stansiyada yüzlərlə insan toplaşmışdı. Partlayışdan sonra Azərbaycanda yerli xəstəxanalar hazır vəziyyətə salınmış, yaralıların təxliyəsi üçün danışıqlara başlanılmışdır. Qarabağın erməni sakinlərinin nümayəndələri bu təklifdən imtina etmişdilər. Birləşmiş Ştatların Milli Təhlükəsizlik Şurasının sözçüsü Edriyenn Votson zərərçəkənlər üçün başsağlığı vermiş və regiona humanitar yardımın çatdırılmasına ehtiyac olduğunu söyləmişdir.

Bakı-Rostov avtomobil yolunda partlayış 1999-cu il oktyabrın 29-da Çeçenistanın Şaami-Yurt kəndi yaxınlığında baş vermiş hadisədir. Alçaqdan uçan iki Rusiya təyyarəsi İnquşetiyaya"təhlükəsiz çıxış" marşrutu ilə daxil olmağa çalışan böyük qaçqın karvanına dəfələrlə raket zərbələri endirib. Hücumda çoxlu insan ölüb və ya yaralanıb. Hadisə Çeçenistan və İnquşetiya arasında bir həftəlik bağlanan sərhədin yenidən açılacağı rəsmi elan edildikdən sonra baş verib. Lakin təhlükəsiz istiqamətə gedən 1000-dən çox avtomobil karvanının sərhədi keçməsinə icazə verilməyib və naməlum yüksək rütbəli rus hərbi zabiti (ərazi general Vladimir Şamanovun cavabdehliyi altında idi) tərəfindən geri qayıtmaq əmri verilib və daha sonra yolda onlara hücum edilib. Mühasirəyə alınan konvoy Çeçenistanın paytaxtı Qroznıya qayıdıb. Amnesty İnternational hesabatına görə, "Rusiyanın hücumları zamanı ərazidə heç bir qanuni hərbi hədəf yox idi. Bu hadisənin şahidlərinin verdiyi ifadələr, Rusiya qüvvələrinin beynəlxalq humanitar hüququ pozaraq qəsdən mülki əhalini və mülki obyektləri hədəf aldığını göstərir." Qurbanlar arasında Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara Hərəkatının yerli işçiləri, öldürülən iki çeçen jurnalist (o cümlədən Ramzan Mejidov) və çoxlu sayda qadın və uşaqlar var idi, onlardan bəzilərinin maşınlarında sıxışaraq diri-diri yandırıldığı bildirilir. Rusiya hakimiyyət orqanları əvvəlcə rəsmi olaraq məsuliyyəti öz üzərinə götürmədi və sonrakı hərbi araşdırmalar heç bir məna kəsb etmədi.

Böyük partlayış nəzəriyyəsi (ing. The Big Bang Theory) - Amerika sitkom serialı.

Maqnitoqorskda yaşayış binasında partlayış — 2018-ci il dekabrın 31-də Çelyabinsk vilayətinin Maqnitoqorsk şəhərində yerləşən 10 mərtəbəli yaşayış binasında baş verən partlayış hadisəsi. Yaşayış binası Çelyabinsk vilayətinin Maqnitoqorsk şəhərində Karl Marks küçəsi 164 ünvanında yerləşirdi.

106 nömrəli avtobusda partlayış qısametrajlı sənədli-bədii televiziya filmi rejissor Oleq Namazov tərəfindən 2004-cü ildə çəkilmişdir. Film Lider televiziyasında istehsal edilmişdir. Film 1984-cü ildə Bakıda 106 saylı avtobusun partladılması terror hadisəsi haqqındadır. Film 1984-cü ildə Bakıda 106 saylı avtobusun partladılması terror hadisəsi haqqındadır. Terror hadisəsi nəticəsində iki uşaq anası olan bir qadın həlak olmuş, daha bir neçə nəfər yaralanmışdı. Bu cinayəti törətmiş terrorçunun şəxsiyyəti müəyyən edilmiş, onun Vartanov soyadlı erməni olması sübuta yetirilmişdir.

106 nömrəli avtobusda partlayış qısametrajlı sənədli-bədii televiziya filmi rejissor Oleq Namazov tərəfindən 2004-cü ildə çəkilmişdir. Film Lider televiziyasında istehsal edilmişdir. Film 1984-cü ildə Bakıda 106 saylı avtobusun partladılması terror hadisəsi haqqındadır. Film 1984-cü ildə Bakıda 106 saylı avtobusun partladılması terror hadisəsi haqqındadır. Terror hadisəsi nəticəsində iki uşaq anası olan bir qadın həlak olmuş, daha bir neçə nəfər yaralanmışdı. Bu cinayəti törətmiş terrorçunun şəxsiyyəti müəyyən edilmiş, onun Vartanov soyadlı erməni olması sübuta yetirilmişdir.