İşıqlanma dərəcəsi
İşıqlanma dərəcəsi (ing. illuminance, rus. освещенность, türk. aydınlatma şiddeti) – bir şeyin üzərinə düşən işığın miqdarı və ya səthin bir hissəsinin işıqlandırılması. Beynəlxalq vahidlər sistemində işıqlanmanın ölçü vahidi 1 lüks hesab olunur. Bu anlayışdan televiziya texnikasında, kompüterlərin displeylərinin və başqa oxşar optik qurğuların təsvirində istifadə edilir.
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
İşıqlanma qurşaqları
İşıqlanma qurşaqları — Yerin kürə formasında olması, öz ətrafında və Günəş ətrafındakı hərəkəti səbəbi ilə ayrı-ayrı sahələrinin vahid zaman çərçivəsində müxtəlif dərəcədə işıqlanması və istilik alması nəticəsində yaranan coğrafi hadisədir. Günəş şüalarının düşmə bucağından, gecə və gündüzün uzunluğundan, fəsillərin yaranmasından asılı olaraq Yer üzərində beş işıqlanma qurşağı ayrılır.
Şimal və Cənub tropikləri arasında isti işıqlanma qurşağı (və ya tropik qurşaq) yerləşir. Burada il ərzində Yer səthi çoxlu miqdarda istilik alır, iqlim çox istidir.
Tropiklər və qütb dairələri arasındakı ərazilərdə Şimal və Cənub mülayim işıqlanma qurşaqları ayrılır. Günəş burada zenitdə olmur. İlin dörd fəsli mülayim qurşaqlarda aydın hiss edilir. Şimaldan cənuba doğru iqlim istiləşir. İqlim isə bu qurşaqlar daxilində mülayimdir.
Şimal qütb dairəsindən yuxarıda Şimal soyuq işıqlanma qurşağı, Cənub qütb dairəsindən aşağıda Cənub soyuq işıqlanma qurşağı ayrılır.
Bucaq əmsalı
Müstəvi üzərində (x1,y1) və (x2,y2) koordinatlarında iki nöqtə verildikdə, bu nöqtələrdən keçən düz xəttin bucaq əmsalı m,
m
=
y
2
−
y
1
x
2
−
x
1
{\displaystyle m={\frac {y_{2}-y_{1}}{x_{2}-x_{1}}}}
düsturu ilə tapılır.
Jakkard əmsalı
Jakkard əmsalı (Jaccard’s coefficient) və ya Jakkard ölçüsü – mətnlərin orijinallığının yoxlanılması texnologiyalarında istifadə edilən ölçüdür. Jakkard əmsalından mətnlərin orijinallığının yoxlanılmasına həsr edilmiş elmi-tədqiqat işlərində geniş istifadə edilir.
Jakkard oxşarlıq formulu – mətnlərin orijinallığının yoxlanılması texnologiyalarında istifadə edilən düstur. Bu düstura görə müqayisə edilən sətirlər tamamilə üst-üstə düşürsə onda onun qiyməti 1-ə bərabərdir. Lakin bu düstur müqayisə edilən mətnlərin ölçülərində fərqləri, istifadə tezliyini və s. nəzərə almır.
Əliquliyev R. M., Ağayev N. B., Alıquliyev R. M., Plagiatlıqla mübarizə texnologiyaları // Bakı. İnformasiya Texnologiyaları nəşriyyatı. 2015.
Lerner əmsalı
Lerner əmsalı, və ya Lerner indeksi, sənaye bazarı nəzəriyyəsi sahəsində — qiymətin marjinal xərcdən nisbi artıqlığına bərabər olan firmanın bazar gücünün ölçüsü. Əmsal 1934-cü ildə iqtisadçı Abba Lerner tərəfindən təklif edilmişdir. Əmsal qeyri-kamil rəqabət şəraitində bazar gücünü qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Məsələn, monopoliyalar.
Bazar gücünün göstəricisi satış qiymətinin marjinal dəyəri üstələyən məbləğin qiymətindəki payıdır. Bu dəyər ticarət əlavəsi adlanır (ing. mark-up).
L
=
P
−
M
C
P
{\displaystyle L={\frac {P-MC}{P}}}
burada
P
{\displaystyle P}
— məhsulun qiyməti;
M
C
{\displaystyle MC}
— marjinal dəyəri.
Əmsal sıfırdan birə qədər olan dəyərləri qəbul edir. Nə qədər böyükdürsə, firmanın sövdələşmə gücü bir o qədər yüksəkdir.
Sortino əmsalı
Sortino əmsalı — investisiya alətinin, portfelinin və ya strategiyasının gəlirliliyini və riskini qiymətləndirməyə imkan verən göstərici.
Sortino nisbəti Sharpe nisbətinə bənzər şəkildə hesablanır, lakin portfel dəyişkənliyi əvəzinə "aşağı dəyişkənlik" istifadə olunur. Bu halda volatillik minimum portfel gəlirindən (MAR) aşağı olan gəlirlərdən hesablanır.
S
=
R
−
T
σ
{\displaystyle S={\frac {R-T}{\sigma }}}
,
burada:
R
{\displaystyle R}
— orta portfel gəliri,
T
{\displaystyle T}
— minimum icazə verilən portfel gəliri,
σ
{\displaystyle {\sigma }}
— "dəyişkənlik azaldı":
σ
=
∫
−
∞
T
(
T
−
x
)
2
f
(
x
)
d
x
{\displaystyle {\sigma }={\sqrt {\int _{-\infty }^{T}(T-x)^{2}\,f(x)\,dx}}}
.
Aşağıda qeyd olunan səbəblərə görə, davamlı düstur bir sıra gəlirlərdən götürülmüş hədəf dəyərdən aşağı dövri gəlirlərin standart kənarlaşmasını təyin edən daha sadə diskret versiyaya üstünlük verilir.
Davamlı forma, bütün sonrakı hesablamaları illik gəlirlərdən istifadə etməklə aparmağa imkan verir ki, bu da investorların investisiya məqsədlərini bildirməsinin təbii yoludur. Diskret forma aylıq gəlirləri tələb edir ki, mənalı hesablamalar aparmaq üçün kifayət qədər məlumat nöqtəsi olsun ki, bu da öz növbəsində illik hədəfin aylıq hədəfə çevrilməsini tələb edir. Bu, müəyyən edilmiş riskin miqyasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir. Məsələn, bir il ərzində hər ay 1% qazanmaq məqsədi, illik 12% qazanmaq kimi görünən ekvivalent hədəfdən daha çox risklə nəticələnir.
Davamlı formanın diskret formaya üstünlük verməsinin ikinci səbəbi Sortino və Forsey (1996) tərəfindən təklif edilmişdir:
“İnvestisiya etməzdən əvvəl biz nəticənin nə olacağını bilmirik...
İntellekt əmsalı
İntellekt əmsalı (ing. intelligence quotient; abr. IQ ; təl. "ay-kü") — insanın malik olduğu intellekt qabiliyyətinin kəmiyyət göstəricisi.
Verilmiş şəxs eyni zamanda cəmiyyətdə orta statistik insanın malik olduğu intellektə nisbətən müqayisə olunur. Bunun üçün xüsusu testlər mövcuddur. IQ testləri bilik səviyyəsini yox, düşünmə qabiliyyətini aşkar etməyə xidmət edir. İntellekt əmsalı ümumi intellekt faktorunun (g) qiymətləndirilməsi üçün tətbiq edilir.
İQ testləri elə tərtib edilir ki, nəticəni mərkəzi 100%-ə bərabər İQ qiyməti olan normal səpələnmə kimi təsvir etmək mümkün olsun, belə ki, insanların 50%-i 90–110 arasında, 25%-i isə 110-dan artıq qiymətə malik olsunlar. Amerika ali məktəbinin məzununun İQ qiyməti 115, əlaçıların ki, isə 135–140 təşkil edir.
Şarp əmsalı
Şarp əmsalı — orta risk mükafatının portfelin orta kənarlaşmasına nisbəti kimi hesablanan investisiya portfelinin (aktivinin) səmərəliliyinin göstəricisi.
S
=
E
[
R
−
R
f
]
σ
=
E
[
R
−
R
f
]
V
a
r
[
R
−
R
f
]
{\displaystyle S={\frac {E[R-R_{f}]}{\sigma }}={\frac {E[R-R_{f}]}{\sqrt {Var[R-R_{f}]}}}}
, burada
R
{\displaystyle R}
— portfel (aktiv) gəliri
R
f
{\displaystyle R_{f}}
— alternativ investisiya gəliri (adətən risksiz faiz dərəcəsi kimi qəbul edilir)
E
[
R
−
R
f
]
{\displaystyle E[R-R_{f}]}
— risk mükafatı (riyazi gözlənti aktivlər üzrə gəlirin alternativ investisiya gəlirindən artıqlığı)
σ
{\displaystyle \sigma }
— standart sapma portfel (aktiv) gəliri
Əgər
R
f
{\displaystyle R_{f}}
sözügedən dövr ərzində sabitdirsə, o zaman
V
a
r
[
R
−
R
f
]
=
V
a
r
[
R
]
{\displaystyle {\sqrt {Var[R-R_{f}]}}={\sqrt {Var[R]}}}
.
Şarp nisbəti aktivin gəlirinin investorun götürdüyü riski nə qədər kompensasiya etdiyini müəyyən etmək üçün istifadə olunur. Eyni gözlənilən gəlirli iki aktivi müqayisə edərkən, Sharpe nisbəti daha yüksək olan aktivə investisiya etmək daha az riskli olacaq.
Şarp əmsalı gəlirlərinin illik faizlə ifadə edilən orta aylıq gəlirlərə (yaxud başqa vaxt ərzində gəlirlərə) əsaslanaraq ölçülməsi il ərzində performansı qiymətləndirməkdənsə, növbəti ayda mümkün performansı qiymətləndirmək üçün daha uyğundur. Sharpe nisbətində istifadə olunan gəlir ölçüsü uzun müddət ərzində potensial gəlirləri qiymətləndirərkən çox yanıltıcı ola bilər.
Şarp nisbəti (yalnız məhdud "dəyişkənliyi aşağı" hesab edən Sortino nisbətindən fərqli olaraq) aktiv dəyərlərində yuxarı və aşağı dalğalanmalar arasında fərq qoymur. O, riski yox, portfelin məcmu dəyişkənliyini ölçür.
Şarp nisbəti yuvarlanan və ardıcıl itkilər arasında fərq qoymur
William F. Sharpe. The Sharpe ratio
Джек Швагер.
İntelekt əmsalı
İntellekt əmsalı (ing. intelligence quotient; abr. IQ ; təl. "ay-kü") — insanın malik olduğu intellekt qabiliyyətinin kəmiyyət göstəricisi.
Verilmiş şəxs eyni zamanda cəmiyyətdə orta statistik insanın malik olduğu intellektə nisbətən müqayisə olunur. Bunun üçün xüsusu testlər mövcuddur. IQ testləri bilik səviyyəsini yox, düşünmə qabiliyyətini aşkar etməyə xidmət edir. İntellekt əmsalı ümumi intellekt faktorunun (g) qiymətləndirilməsi üçün tətbiq edilir.
İQ testləri elə tərtib edilir ki, nəticəni mərkəzi 100%-ə bərabər İQ qiyməti olan normal səpələnmə kimi təsvir etmək mümkün olsun, belə ki, insanların 50%-i 90–110 arasında, 25%-i isə 110-dan artıq qiymətə malik olsunlar. Amerika ali məktəbinin məzununun İQ qiyməti 115, əlaçıların ki, isə 135–140 təşkil edir.
Borc əmsalı
Borc əmsalı (ing. debt ratio) — şirkətin borc vəsaitləri ilə təmin edilmiş aktivlərinin nisbəti.
Borc nisbəti şirkətin ümumi öhdəliklərinin onun ümumi aktivlərinə nisbəti kimi hesablanır (şirkətin imici daxil olmaqla, şirkətin cari və əsas vəsaitlərinin cəmi).
Borc nisbəti
=
Ümumi öhdəliklər
Ümumi aktivlər
{\displaystyle {\mbox{Borc nisbəti}}={\frac {\mbox{Ümumi öhdəliklər}}{\mbox{Ümumi aktivlər}}}}
Məsələn, 2 milyon dollar aktivi və 500.000 dollarlıq öhdəlikləri olan bir şirkətin borc nisbəti 25% olacaq.
Bu nisbət şirkətin aktivlərinin borc vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilən hissəsinin olduğunu göstərir. 0,5 və ya daha az nisbət şirkətin ilk növbədə özünü maliyyələşdirdiyini göstərir. Ümumi aktiv strukturunda borc vəsaitlərinin payı yüksək olan şirkətin yüksək levirici olduğu deyilir. Bu göstərici nə qədər yüksəkdirsə, şirkətin gələcək fəaliyyəti ilə bağlı risk bir o qədər yüksəkdir. Bundan əlavə, yüksək göstərici dəyəri həm də şirkətin borc əldə etmək qabiliyyətinin zəif olduğunu göstərə bilər ki, bu da şirkətin maliyyə çevikliyini poza bilər (zəruri vaxtlarda lazımi vəsait toplamaq imkanı). Digər maliyyə əmsalları kimi, şirkətin borc əmsalı həmişə onun sənaye ortalaması və ya rəqiblərinin orta göstəricisi ilə müqayisə edilməlidir.
Effektivlik əmsalı
Effektivlik əmsalı (Return on Investment, ROI) — investisiyanın gəlirliliyini və kapitaldan istifadənin səmərəliliyini qiymətləndirmək üçün istifadə olunan maliyyə göstəricisidir. ROI faizlə ifadə edilir və investisiyanın gəliri ilə layihə və ya aktivə yatırılan məbləğ arasında əlaqəni ölçür.
ROI hesablamaq üçün formula aşağıdakı kimidir:
ROI = (Mənfəət — İnvestisiya) / İnvestisiya * 100
Mənfəətə investisiyadan əldə edilən gəlir, əlavə olaraq hər hansı əlavə fayda və ya qənaət daxildir. İnvestisiya bir layihəyə qoyulan pul məbləğini və ya aktivlərin dəyərini əks etdirir.
Performans nisbəti investorlara və sahibkarlara investisiyalarının gəlirliliyini qiymətləndirməyə və onu digər investisiya imkanları ilə müqayisə etməyə imkan verir. O, həmçinin investisiya portfelinin optimallaşdırılması və ya konkret layihənin fəaliyyətinin təhlili ilə bağlı qərarlar qəbul etmək üçün istifadə edilə bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, ROI investisiyanın qiymətləndirilməsi üçün yeganə metrik deyil. Xalis indiki dəyər (NPV), daxili gəlir dərəcəsi (IRR) və s. kimi digər göstəricilər də investisiyanın gəlirliliyini və riskini tam təhlil etmək üçün istifadə edilə bilər.
Səmərəlilik nisbəti maliyyə analitikası, layihənin idarə edilməsi, sahibkarlıq və şəxsi maliyyə planlaşdırması da daxil olmaqla müxtəlif sahələrə tətbiq oluna bilər.
Qaz (təbii)
Qaz — ucuz və ekoloji cəhətdən ən təmiz yanacaq növüdür. Ən iri qaz ehtiyatlarına malik olan ölkələr Rusiya (1-ci yer), ABŞ, Iran, Türkmənistan, Niderland, Norveç, Kanada, Meksika, Əlcəzair, İndoneziyadır.
Qaz sözü (nid. gas) ilk dəfə XVII əsrdə Helmont Yan Boptist tərəfindən istifadə olunmuşdur.
Yanar qazların sənaye və məişətdə istehlakına hələ ötən yüzilliklərdə başlanmışdır. Daş kömürü termik emal etməklə onun tərkibində olan metan və digər qaz qarışıqlarını almışlar. İlk dəfə olaraq bu üsuldan 1830–1840-cı illərdə İngiltərədə geniş istifadə olunmuş, daş kömürdən qazın alınmasını reallaşdıran çoxsaylı zavodlar fəaliyyət göstərmişlər. Bu emal qazından iri sobalarda yandırmada və nisbətən də evlərin qızdırılmasında istifadə edilmişdir. Lakin burada miqyas genişliyi çox böyük olmamışdır. Artıq XX əsrin ortalarında digər yanar qazlarla yanaşı, təbii qazdan da sənayedə, məişətdə istifadə olunmasına başlanmışdır.
Təbii birliklər
Təbii birliklər Meşə, çəmən, bataqlıqda olan canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müxtəlif canlılar qrupu təbii birliklər əmələ gətirir. Təbii birliklərdə canlı orqanizmlər birbiri ilə və cansız təbiət amillərilə (torpaq, su və s.) əlaqədədirlər.
Təbii birliklər və onları əhatə edən mühit vahid sistem – ekoloji sistem adlanır. İstənilən ekoloji sistemdə əsas yeri üzvi maddə “istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tutur. Ekoloji sistemlərdə bir orqanizm digəri ilə qidalandığı üçün bunlar arasında müəyyən əlaqə – qida zənciri yaranır.
Sadə qida zəncirləri, adətən, bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb şəbəkə əmələ gətirir. Təbii birlikləri təşkil edən canlılar arasında birgə yaşamağı təmin edən müxtəlif münasibətlər formalaşır:
Rəqabət münasibətləri. Oxşar həyat tərzi keçirən eyni və ya müxtəlif növə mənsub olan fərdlər arasında gedən mübarizə rəqabət adlanır. Rəqabətə dözə bilməyənlər isə məhv olurlar.
Təbii dil
Təbii dil (natural language) – proqramlaşdırma və ya maşın dilləri kimi dillərin əksinə olan, adi danışıq dili. Təbii dilin “başa düşülməsi” və hesablama vasitələrinin ona yaxınlaşdırılması – süni intellekt sahəsində araşdırılmaların başlıca məqsədlərindən biridir.
İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.
Təbii ehtiyatlar
Son onilliklər böyük təbii ehtiyatlara malik olmayan ölkələr sürətlə inkişaf edirlər. Lakin bütün şərtlər daxilində, böyük təbii ehtiyatlara malik ölkələr əlavə üstünlüklər əldə edirlər. Bütün təbii ehtiyatların istifadəsi bir-birilə sıx əlaqədardır. Belə ki, torpaq ehtiyatları (kənd təsərrüfatı sahələri) yanacaqla (mineral ehtiyatlarla) hərəkətə gətirilən texnika vasitəsilə becərilir və məhsuldarlığı gübrələrlə (mineral ehtiyatlardan hazırlanan) artırılır. Bir sıra hallarda təbii-xammal ehtiyatları mineral ehtiyatlarla eyniləşdirilir. Əksər dünya ölkələrində faydalı qazıntıların ehtiyatlarının belə təsnifatı mövcuddur: kəşf olunmuş (çıxarıla bilən), yəni geoloji-kəşfiyyat işləri nəticəsində sübut olunmuş; həqiqi (texnikanın müasir inkişaf səviyyəsində çıxarılan); proqnozlaşdırılan və ya geoloji (mövcudluğu elmi proqnoz və ehtimallara əsasən söylənilən).
Geniş mənada iqlim ehtiyatlarına oksigen, perspektivli və "təmiz" enerji mənbələrindən biri olan hidrogen (hələ ki, hidrogenin əldə edilməsi benzinə nisbətən 3 dəfə baha başa gəlir), külək və günəş enerjisi ehtiyatları aiddir. Kənd təsərrüfatı nda istifadəsinə görə aqroiqlim ehtiyatları — istilik, rütubət və işıq iqlim ehtiyatlarının xüsusi növünü əmələ gətirir. İqlim ehtiyatları kənd təsərrüfatı istehsalının əsas amillərindən biri olmaqla , həm də rekreasiya (istirahət, müalicə, turizm) ehtiyatlarının əsas elementlərindəndir.
Günəş enerjisi olmadan insan həyatını təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.
Təbii fəlakət
Təbii fəlakət — böyük nisbətdə və ya tamamilə insanların idarəsi xaricində reallaşan, mal və can itkisinə səbəb ola biləcək təhlükəli və ümumiyyətlə böyük diametrli hadisədir. Fəlakətin ilk xüsusiyyəti təbii olması, ikincisi can və mal itkisinə səbəb olması, bir sonra insanlar tərəfindən əngəllənə bilməməsidir. Bəzi fəlakətlərin yer üzünün haralarında daha çox olduğu bilinməkdədir. Məsələn; zəlzələ, uçqun, sel, donma kimi bəzi fəlakətlərin nəticələri zəlzələdə olduğu kimi birbaşa və dərhal ortaya çıxar, amma quraqlıqda olduğu kimi bəzilərinin nəticələri isə uzun bir zaman sonra və bilavasitə olaraq görülür.
Sellərin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və qarşısının alınması tədbirlərinin reallaşdırılması müasir dövrün çətin problemlərindəndir.
Hazırda Yer kürəsində əhalinin sayının artması, insan resurslarının şəhərlərdə toplanması, antropogen-texnogen təsirlərin güclənməsi, eləcə də insanın təbii proseslərə müdaxiləsinin artması, ekosistemlərdə təbii qarşılıqlı əlaqələrin pozulması və mürəkkəb mühəndis konstruksiyalarının fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbii fəlakətlərin nəticələri daha mürəkkəb və daha təhlükəli xarakter alır. Məhz bu səbəbdən təbii fəlakətlərin artması və ziyanın çoxalması kimi neqativ tendensiyaların yaranmasına və inkişafına şərait yaradır.
Hidrosferdə təbii və antropogen təsirlərin törətdiyi dağıdıcı nəticələri bu gün Xəzərin ekoloji durumunda daha parlaq müşahidələr etmək olar.
Zəlzələ
Torpaq sürüşməsi
Vulkan püskürməsi
Sunami
Sel
Eroziya
Daşqın
Uçqun
Tufan
Quraqlıq
Meşə yanğınları
İqlim dəyişiklikləri
Xortum
Qasırğa
Torpaq sürüşməsi
Günəş fırtınası
Tornado
Meteoroloji fəlakətlərin meydana gəlməsini hazırlayan əsas faktorlar atmosfer mənşəli olmasına baxmayaraq, bəzilərində fəlakətin meydana gəldiyi yerin xüsusiyyətləri də təsirli olmaqdadır. Sel, uçqun və sis buna nümunə olaraq verilə bilər.
Təbii fəlakətlər
Təbii fəlakət — böyük nisbətdə və ya tamamilə insanların idarəsi xaricində reallaşan, mal və can itkisinə səbəb ola biləcək təhlükəli və ümumiyyətlə böyük diametrli hadisədir. Fəlakətin ilk xüsusiyyəti təbii olması, ikincisi can və mal itkisinə səbəb olması, bir sonra insanlar tərəfindən əngəllənə bilməməsidir. Bəzi fəlakətlərin yer üzünün haralarında daha çox olduğu bilinməkdədir. Məsələn; zəlzələ, uçqun, sel, donma kimi bəzi fəlakətlərin nəticələri zəlzələdə olduğu kimi birbaşa və dərhal ortaya çıxar, amma quraqlıqda olduğu kimi bəzilərinin nəticələri isə uzun bir zaman sonra və bilavasitə olaraq görülür.
Sellərin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və qarşısının alınması tədbirlərinin reallaşdırılması müasir dövrün çətin problemlərindəndir.
Hazırda Yer kürəsində əhalinin sayının artması, insan resurslarının şəhərlərdə toplanması, antropogen-texnogen təsirlərin güclənməsi, eləcə də insanın təbii proseslərə müdaxiləsinin artması, ekosistemlərdə təbii qarşılıqlı əlaqələrin pozulması və mürəkkəb mühəndis konstruksiyalarının fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbii fəlakətlərin nəticələri daha mürəkkəb və daha təhlükəli xarakter alır. Məhz bu səbəbdən təbii fəlakətlərin artması və ziyanın çoxalması kimi neqativ tendensiyaların yaranmasına və inkişafına şərait yaradır.
Hidrosferdə təbii və antropogen təsirlərin törətdiyi dağıdıcı nəticələri bu gün Xəzərin ekoloji durumunda daha parlaq müşahidələr etmək olar.
Zəlzələ
Torpaq sürüşməsi
Vulkan püskürməsi
Sunami
Sel
Eroziya
Daşqın
Uçqun
Tufan
Quraqlıq
Meşə yanğınları
İqlim dəyişiklikləri
Xortum
Qasırğa
Torpaq sürüşməsi
Günəş fırtınası
Tornado
Meteoroloji fəlakətlərin meydana gəlməsini hazırlayan əsas faktorlar atmosfer mənşəli olmasına baxmayaraq, bəzilərində fəlakətin meydana gəldiyi yerin xüsusiyyətləri də təsirli olmaqdadır. Sel, uçqun və sis buna nümunə olaraq verilə bilər.
Təbii hüquq
Təbii hüquq (lat. lex naturalis) – dövlətdən asılı olmayan, insan zəkasından və "təbiətindən"irəli gələn ideal hüquq haqqında təlim.
Təbii hüquq ideyaları hələ antik dövrdə irəli sürülmüş (Sokrat, Platon və b.) orta əsrlərdə ilahiyyat qanununun çalarlarından biri hesab edilmişdir (Foma Akvinalı). Təbii hüquq ideyaları Qərbdə burjua inqlabları dövründə (XVII-XVIII əsrlər) daha çox yayılmışdır. Təbii hüquq haqqında təlimin tərəfdarları Qrotsi, Benedikt Spinoza, Con Lokk, Jan Jak Russo, Şarl Lui Monteskyö, Holbax, Kant, Radişşev və b. bu təlimdən formalizmin tənqidində, burjua cəmiyyətinin "təbiiliyinin" və "zəkaya uyğunluluğunun" əsaslandırılması üçün istifadə etmişlər.
Чичерин Б. Н. «История политических учений» (М., 1869—77); его же, «Политические мыслители древнего и нового Мира» (M., 1897);
Четвернин В. А. Современные концепции естественного права. М.: Наука, 1988.
Stahl, «Geschichte der Rechtsphilosophie» (3-е изд., Гейдельб., 1856);
Bergbohm, «Jurisprudenz und Rechtsphilosophie» (т. I, Лпц., 1892);
Hildenbrand, «Geschichte u.
Təbii işsizlik
Təbii işsizlik — Təbii işsizliyin səviyyəsi iqtisadi fəaliyyətin öyrənilməsində əsas konsepsiyaya verilən addır. Milton Friedman və Edmund Felps, 1960-cı illərdə bu problemi həll edərək, hər ikisi öz işlərinə görə İqtisadiyyat Elmləri üzrə Nobel Memorial Mükafatını aldılar. Konsepsiyanın sadələşdirilmiş xülasəsi belədir: "İqtisadiyyat sabit "tam məşğulluq" vəziyyətində olduqda işsizliyin təbii dərəcəsi işsiz olanların işçi qüvvəsinə nisbətidir". Başqa sözlə desək, bu konsepsiya "tam məşğulluq" iqtisadi termininin "sıfır işsizlik" mənasını vermədiyini aydınlaşdırır. O, məcmu istehsalın "uzunmüddətli" səviyyəsində olması ilə uyğun gələn hipotetik işsizlik səviyyəsini təmsil edir. Bu səviyyə əmək və mal bazarlarında qiymətlərin tam tənzimlənməməsi kimi müxtəlif müvəqqəti sürtünmələrin olmadığı halda məcmu istehsala uyğundur. Buna görə də təbii işsizliyin səviyyəsi fəaliyyətin müəyyənləşdirilməsinə klassik baxışda üstünlük təşkil edən işsizlik səviyyəsinə uyğun gəlir.
Təbii işsizlik səviyyəsi əsasən iqtisadiyyatın təklif tərəfi istehsal imkanları və iqtisadi institutlar tərəfindən müəyyən edilir. Təbii işsizliyin səviyyəsi əmək və resurs bazarları tarazlıqda olduqda səmərəli, genişlənən iqtisadiyyatda davam edən fruksional və struktur işsizliyin məcmusudur.
İqtisadi tarazlıqların pozulması faktiki işsizliyin davamlı olaraq təbii nisbətdən kənara çıxmasına səbəb olacaq və məhsulun müəyyənləşdirilməsinə dair Keynsçi baxışda olduğu kimi, qismən məcmu tələb amilləri ilə müəyyən ediləcək.
Təbii körpü
Təbii arx, təbii körpü və ya daha az tanındığı adıyla qaya arxı — qaya parçasının alt tərəfində meydana gələn təbii qaya forması.Təbii körpülər daxili qayalardan, sahil qayalarından, sahil xəttində yerləşən qayalardan, çaylardan və ya dəniz və çaylarda eroziyaya uğrayan təbii tağlardan formalaşır.
Hal-hazırda mövcud olan ən böyük təbii kəmər Çində yerləşir.
Təbii körpülər təbii bir arx və ya təbii bir körpü müxtəlif formalarda qaya altlarında formalaşırlar. Bu təbii kəmərlər aşınma prosesində pilləli olaraq daralırlar. Bu zaman pilləli olaraq çölə tərəf meyl edən uçurum meydana gəlir.
Təbəqənin altında yumşaq qaya layında qayalıq sığınacaqlar formalaşır. Bunun nəticəsində divarlı dar bir körpü meydana gəlir. Dəniz, çay və eroziyaya məruz qalan ərazilərdə ilk nöbvədə uçurumlar formalaşır. Ayrılma prosesi (havaaltı proseslər) qayaların zəif olduğu sahələrdə mövcud olur və təbii kəmərlər də əsasən buralarda müşahidə olunur.
Sahil ərazilərində təbii körpülər iki fərqli geologi quruluşla əlaqəli olaraq formalaşır.
Təbii metallar
Təbii metallar — təbii metal, metalik formasında, saf və ya qarışıq şəkildə təbiətdə rast gəlinən metallar. Tək-tək və ya qarışıqlarda təbii olaraq tapılan metallar arasında alüminium, sürmə, arsen, bismut, kadmium, xrom, kobalt, indiyum, dəmir, manqan, molibden, nikel, renyum, selenium, tantal, tellur, qalay, titan, volfram, vanadium vardır.
Qızıl və platin qrupları vardır. Qızıl qrupu qızıl, mis, qurğuşun, alüminium və gümüşdən ibarətdir. Platin qrupuna platin, iridium, osmiyum, palladium, rodium və rutenyum daxildir. Təbii halda olan ərintilər arasında düyü, tunc, qalay, alman gümüşü, osmiridium, elektrum, ağ qızıl və gümüş-civə və amalgam iştirak etmişdir.
Yalnız qızıl, gümüş, mis və platin metallar təbiətdə böyük miqdarlarda meydana gəlir. Geoloji tədqiqat zamanı, çox az metal oksigenə təbii hava şərtlərinə müqavimət göstərir, bu səbəblə tez-tez qızıl və platin kimi daha az reaktiv metallar yerli metallar olaraq tapılır. Digərləri ümumiyyətlə təbii bir kimyəvi prosesin, metalın ortaq bir tərkibini və ya mədənini azaltdığı və saf metal kimi ortaya çıxar. Təbii qeyri-metal elementlər karbon və kükürddən ibarətdir.
Təbii peyk
Təbii peyk — cazibə qüvvəsinin təsiri ilə kosmosda başqa bir obyekt ətrafında müəyyən trayektoriya (orbit) üzrə fırlanan göy cismidir.
Günəş Sistemində ümumilikdə 284 məlum təbii peykdən ibarət altı planetar peyk sistemi mövcuddur. Astronomlar tərəfindən cırtdan planetlər hesab edilən yeddi obyektin də təbii peykləri olduğu məlumdur: Pluton, Salacia, Haumea, Quaoar, Makemake, Gonggong və Erida. 2022-ci ilin yanvarına olan məlumata görə, təbii peykləri olduğu bilinən 447 digər kiçik planet var.
Bir planet adətən onun orbitində olan hər hansı təbii peykdən ən azı təxminən 10.000 dəfə kütləyə və müvafiq olaraq daha böyük diametrə malikdir. Yer-Ay sistemi, Günəş sistemində unikal bir istisnadır; eni 3,474 kilometr olan Ayın diametri, Yerin diametrinin 0,273 mislinə, kütləsi isə yerin kütləsinin kütləsinin təxminən 1⁄80-ə bərabərdir.
"Peyk" anlayışı ilk dəfə İohann Kepler tərəfindən 1611-ci ildə Frankfurtda nəşr olunan Narratio de Iovis Satellitibus adlı əsərində istifadə edilmişdir. Gündəlik həyatda peyklərə bəzən ay deyilir.
Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı hələ ki, peyki ciddi şəkildə müəyyənləşdirməyib və bunun daha sonra həyata keçiriləcəyini bəyan edib.
Təbii qaz
Qaz — ucuz və ekoloji cəhətdən ən təmiz yanacaq növüdür. Ən iri qaz ehtiyatlarına malik olan ölkələr Rusiya (1-ci yer), ABŞ, Iran, Türkmənistan, Niderland, Norveç, Kanada, Meksika, Əlcəzair, İndoneziyadır.
Qaz sözü (nid. gas) ilk dəfə XVII əsrdə Helmont Yan Boptist tərəfindən istifadə olunmuşdur.
Yanar qazların sənaye və məişətdə istehlakına hələ ötən yüzilliklərdə başlanmışdır. Daş kömürü termik emal etməklə onun tərkibində olan metan və digər qaz qarışıqlarını almışlar. İlk dəfə olaraq bu üsuldan 1830–1840-cı illərdə İngiltərədə geniş istifadə olunmuş, daş kömürdən qazın alınmasını reallaşdıran çoxsaylı zavodlar fəaliyyət göstərmişlər. Bu emal qazından iri sobalarda yandırmada və nisbətən də evlərin qızdırılmasında istifadə edilmişdir. Lakin burada miqyas genişliyi çox böyük olmamışdır. Artıq XX əsrin ortalarında digər yanar qazlarla yanaşı, təbii qazdan da sənayedə, məişətdə istifadə olunmasına başlanmışdır.