Təbii fəlakətlər

Təbii fəlakət — böyük nisbətdə və ya tamamilə insanların idarəsi xaricində reallaşan, mal və can itkisinə səbəb ola biləcək təhlükəli və ümumiyyətlə böyük diametrli hadisədir. Fəlakətin ilk xüsusiyyəti təbii olması, ikincisi can və mal itkisinə səbəb olması, bir sonra insanlar tərəfindən əngəllənə bilməməsidir. Bəzi fəlakətlərin yer üzünün haralarında daha çox olduğu bilinməkdədir. Məsələn; zəlzələ, uçqun, sel, donma kimi bəzi fəlakətlərin nəticələri zəlzələdə olduğu kimi birbaşa və dərhal ortaya çıxar, amma quraqlıqda olduğu kimi bəzilərinin nəticələri isə uzun bir zaman sonra və bilavasitə olaraq görülür.

Sellərin öyrənilməsi, proqnozlaşdırılması və qarşısının alınması tədbirlərinin reallaşdırılması müasir dövrün çətin problemlərindəndir.

Hazırda Yer kürəsində əhalinin sayının artması, insan resurslarının şəhərlərdə toplanması, antropogen-texnogen təsirlərin güclənməsi, eləcə də insanın təbii proseslərə müdaxiləsinin artması, ekosistemlərdə təbii qarşılıqlı əlaqələrin pozulması və mürəkkəb mühəndis konstruksiyalarının fəaliyyətinin genişlənməsi ilə əlaqədar təbii fəlakətlərin nəticələri daha mürəkkəb və daha təhlükəli xarakter alır. Məhz bu səbəbdən təbii fəlakətlərin artması və ziyanın çoxalması kimi neqativ tendensiyaların yaranmasına və inkişafına şərait yaradır.

Hidrosferdə təbii və antropogen təsirlərin törətdiyi dağıdıcı nəticələri bu gün Xəzərin ekoloji durumunda daha parlaq müşahidələr etmək olar.

• Zəlzələ
• Torpaq sürüşməsi
• Vulkan püskürməsi
• Sunami

• Sel
• Eroziya
• Daşqın
• Uçqun
• Tufan
• Quraqlıq
• Meşə yanğınları
• İqlim dəyişiklikləri
• Xortum
• Qasırğa
• Torpaq sürüşməsi
• Günəş fırtınası
• Tornado

Meteoroloji fəlakətlərin meydana gəlməsini hazırlayan əsas faktorlar atmosfer mənşəli olmasına baxmayaraq, bəzilərində fəlakətin meydana gəldiyi yerin xüsusiyyətləri də təsirli olmaqdadır. Sel, uçqun və sis buna nümunə olaraq verilə bilər.

Meqasunami – dalğalarının hündürlüyü adi sunami dalğalarının hündürlüyündən çox-çox hündür olan sunamilərdir. Bir qayda olaraq zəlzələlərlə yox, torpağın nəhəng qeyri tektonik yerdəyişmələri (torpaq sürüşməsi, səma cisimləri ilə toqquşma) nəticəsində baş verir.

1. Təxminən 65 milyon il bizim eradan əvvəl Yerin asteroid ilə toqquşması nəticəsində Yukatan adasının cənubunda Çikşulub krateri əmələ gəlmişdir.
2. Təxminən 35.3 milyon il bizim eradan əvvəl Yerin bolid (iri parlaq meteorit) ilə toqquşması nəticəsində Çekapiksk körfəzinin krateri əmələ gəldi.
3. Təxminən 6000 il bizim eradan əvvəl Etna dağında (Sicilya adasında) nəhəng torpaq sürüşməsi meqasunami yaratdı ki, bu sunami Aralıq dənizi ölkələrinə ziyan vurdu.
4. Təxminən 5000 il bizim eradan əvvəl müasir Norveçin kontinental şelf sərhədində su altında "Sturreqa" adı ilə məşhur olan sualtı torpaq sürüşməsi. Bunun nəticəsində müasir İslandiya ölçüsündə torpaq ayrılması olduqda güclü meqasunami yaratmışdı.
5. Təxminən 2000 il bizim eradan əvvəl Madaqaskardan şərqdə Reyunon adasında torpaq sürüşməsi.
6. Təxminən 1000–800 il bizim eradan əvvəl Yer kürəsi səma cismi ilə toqquşması nəticəsində Hind okeanı altında Byorkl kraterinin əmələ gəlməsinə səbəb oldu.
7. 365-ci il. Kritdə zəlzələ. Zəlzələnin yaratdığı meqasunami İskəndəriyyəni məhv etdi. Sahildə dalğalar 35.5 metrə çatırdı.
8. 1792-ci ilin iyunun 15-i. Yaponiyada Unzen vulkanı püskürməsi səbəbindən meqasunami yaranmışdı. Dalğaların hündürlüyü 100 metrə çatmışdı.
9. 1958-ci il 9 iyul. Alyaskada Lituyya buxtasında torpaq sürüşməsi. Buxtanın əks sahilində əmələ gələn dalğanın hündürlüyü 524 metrə çatmışdı. Bu qeydə alınmış ən hündür dalğadır.
10. 1963-cü il 9 oktyabr. İtaliyada Vayont bəndində torpaq sürüşməsi bəndin üzərindən suyun aşmasına səbəb oldu. Suyun həcmi 50 milyon kub metrdən çox, qalınlığı 150–250 metr idi. Su dalğalarının hündürlüyü 90 metr idi. 2000–3000 nəfər insan həlak olmuşdu.
11. 1980-ci il 18 may. ABŞ-də Vaşinqton ştatında Müqəddəs Yelena (Sent-Xelens) vulkanı püskürməsi nəticəsində dağın zirvəsi (yuxarı 460 metr) aşağı tökülmüşdü. Torpağın bir hissəsi Duxa gölünə tökülmüşdür, su dalğalarının hündürlüyü 260 metrə çatmışdı.

Bəşəriyyət tarixində — 10 ən böyük təbii fəlakət

Tarix	Yer	Hadisə	Həlak olanların sayı, nəfər
İyul, noyabr 1931-ci il	Çin	Daşqın	1000000–4000000
Sentyabr-oktyabr 1887-ci il	Çin	Xuanxe çayında daşqın	900000–2000000
23 yanvar 1556-cı il	Çin, Şensi əyaləti	Zəlzələ	830000
13 noyabr 1970-ci il	Banqladeş	Bxolo siklonu	500000
25 noyabr 1839-cu il	Hindistan, Korinqa	Qabarma dalğaları	300000
may 526-cı il	Antioxiya (müasir Türkiyə)	Zəlzələ	250000–300000
28 iyul 1976-cı il	Çin, Xebey	Tyanşan zəlzələsi	242419
16 dekabr 1920-ci il	Çin, Ninsa-Qansu əyaləti	Zəlzələ	234117
26 dekabr 2004-cü il	İndoneziya, Sumatra	Sunami	230210
12 yanvar 2010-cu il	Haiti	Zəlzələ	230000

Bəşəriyyət tarixində — 10 ən böyük zəlzələ (12 ballı şkala üzrə)

Tarix	Yer	Maqnitudu	Qurbanların sayı, nəfər
22 may 1960-cı il	Çili	9.5	6000
26 dekabr 2004-cü il	İndoneziya, Sumatra	9.3	230210
27 mart 1964-cü il	Alyaska, ABŞ	9.2	125
9 mart 1957-ci il	Andreyanovsk adası (Alyaska)	9.1	Məlum deyil
4 noyabr 1952-ci il	Kamçatka, SSSR	9.0	2000-dən çox
13 avqust 1868-ci il	Çili	9.0	25000-dən çox
may 526-cı il	Antioxiya (müasir Türkiyə)	9.0	250000–300000
26 yanvar 1700-cü il	Kanada	9.0	Məlum deyil
27 fevral 2010-cu il	Çili	8.8	432
31 yanvar 1906-cı il	Ekvador-Kolumbiya	8.8	1500-ə qədər

Bəşəriyyət tarixində — 10 ən böyük daşqın

Tarix	Zərər çəkmiş bölgələr	Qurbanların sayı, nəfər
İyul-avqust 1931-ci il	Mərkəzi Çin	145000–4000000
sentyabr 1887-ci il	Çinin Xuanxe çayı	900000–2000000
iyun 1938-ci il	Çinin Xuanxe çayı	500000–700000
mart 1931-ci il	Çin, Yansızı çayı vadisi	145000
5 noyabr 1530-cu il	Hollandiya	100000-dən çox
1971-ci il	Vyetnam, Qırmızı çay deltası	100000
1911-ci il	Çin, Yansızı çayı vadisi	100000
14 dekabr 1287-ci il	Hollandiya, Şimali Almaniya	50000–80000
1212-ci il	Hollandiya	60000
12 fevral 2006-cı il	Filippin, sel daşqınları	1126

Bəşəriyyət tarixində — 10 ən böyük sunami (qurbanların sayına görə)

Tarix	Zərər çəkmiş bölgələr	Qurbanların sayı, nəfər
26 dekabr 2004-cü il	İndoneziya, Tailand, Hindistan, Şri-Lanka, Maldiv adaları, Somali	230210
1 noyabr 1755-ci il	Portuqaliya, İspaniya, Morakko, İrlandiya, İngiltərə	100000
26 dekabr 1908-ci	Cənubi İtaliya	100000
27 avqust 1883-cü il	İndoneziya	38000-dən çox
28 oktyabr 1707-ci il	Yaponiya	30000-ə yaxın
15 iyun 1826-cı il	Yaponiya	27000-dən çox
13 avqust 1868-ci il	Çili	25000-dən çox
15 iyun 1896-cı il	Yaponiya	22070
15 iyun 1896-cı il	Yaponiya	22070
21 may 1792-ci il	Yaponiya	15030
4 aprel 1771-ci il	Yaponiya	12000-dən çox

Bəşəriyyət tarixində — 10 ən böyük qasırğa (qurbanların sayına görə)

Tarix	Yer	Ad	Qurbanların sayı, nəfər
13 noyabr 1970-ci il	Banqladeş	Bxola siklonu	500000
25 noyabr 1839-cu il	Hindistan, Korinqa	Hind siklonu	300000
7 oktyabr 1737-ci il	Hindistan	Kəlkütlə siklonu	300000
2–8 avqust 1975-ci il	Çin	Mina tayfunu	210000
31 oktyabr 1876-cı il	Hindistan	Böyük Bakerqanc siklonu	200000
2 may 2008-ci il	Mayanma	Nargis siklonu	90000–146000
29 aprel 1991-ci il	Banqladeş	Banqladeş siklonu	138000 nəfərdən çox
6 iyun 1882-ci il	Hindistan	Bombey siklonu	100000
2–3 avqust 1922-ci il	Çin	Svatou siklonu	50000–100000
5 oktyabr 1864-cü il	Hindistan	Kəlküttə siklonu	60000

• Редактор — составитель Александр Соловьев. Апокалипсис. M.: Коммерсант: Ексмо, 2010, 336 с.