Ümumi Daxili Məhsul

Adambaşına düşən ÜDM (AQP) 2007-ci il üçün (USD)
* Maksimal: Lüksemburq — 82 600 USD
* Minimal: Şərqi Timor — 400 USD
* Orta dünya: 11 000 USD
* Ümumi dünya: 68,9 trillion USD

Ümumi Daxili Məhsul (ingiliscə Gross Domestic Product (GDP)), qısaldılmış ÜDM - bir ölkənin sərhədləri çərçivəsində bir müddət ərzində istehsal olunan ixrac, dövlət daxili istifadə və toplama üçün nəzərdə tutulan son xidmətlərin və məhsulların toplam dəyəridir. Adambaşına düşən ÜDM, ölkədə yaşayan insanların həyat səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri kimi qəbul edilir. ÜDM-un beynəlxalq müqayisəsi üçün ÜDM bir valyutada hesablamağın iki yolu var: məzənnə və ya alıcılıq qabiliyyətinin pariteti (AQP) (daha dəqiq hesablama yoludur) yolu ilə.

Nominal və real ÜDM

Nominal ÜDM – hesablamada istehsal edilən məhsulların aktual bazar qiyməti götürülür. Bu səbəbdən nominal ÜDM məhsulun qiymət dəyişikliklərindən asılıdır - yəni inflyasiya/deflyasiya nəticəsində məhsulun qiyməti qalxdığı/düşdüyü halda nominal ÜDM da qalxır/düşür. Məsəl üçün, ölkədə cəmi 2 məhsul istehsal edilir, məhsul A və B. 2007-ci ildə məhsul A-dan 100 ədəd, B-dən isə 200 ədəd istehsal edilir. A-nın 2007-ci ildə bazar qiyməti 30, B-nın 20 pul vahididir. Bu halda 2007-ci ildə ÜDM = 100 * 30 + 200 * 20 = 7000 bərabərdir. 2008-ci ildə 10% inflasiya olduğu halda və istehsalın artmadığı halda 2008-ci ildə nominal ÜDM 100 * 33 + 200 * 22 = 7700 bərabərdir. Gördüyümüz kimi hətta istehsalın artmadığı halda nominal ÜDM 700 pul vahidi artdı.

Məhsulun qiymətindən asılılığı aradan götürmək üçün və səhv yanaşmadan yayınmaq üçün real ÜDM hesablanır.

Fayl:Azerbaijan GDP IMF.png

alt text

Real ÜDM-da qiymət dəyişiklikləri nəzərə alınır. Bunun üçün bir əsas il götürülməli və yeni ildə əsas ilin qiymətləri tətbiq edilməlidir – yuxarıdakı məsəl üçün 2008-ci ildə real ÜDM = 100 * 30 + 200 * 20 = 7000 bərabərdir. Bu o deməkdir ki, əsas il 2007-ci il götürüldüyü halda 2008-ci ildə real ÜDM-un artımı 0%, nominal ÜDM-un artımı isə 10% təşkil etmişdi.

ÜDM deflyator nominal ÜDM-un və real ÜDM-un münasibətini göstərir: $\mathrm {UDM} _{\text{Deflyator}}={\frac {\mathrm {UDM} _{\text{nominal}}}{\mathrm {UDM} _{\text{real}}}}\cdot 100$

Yuxarıdakı məsəl üçün 2008-ci ildə: $\mathrm {UDM} _{\text{Deflyator}}={\frac {7700}{7000}}={110\%}$

ÜDM-un hesablama yolları

ÜDM-un bir neçə hesablama yollara var:

• ${UDM=C+I+G+(EX-IM)}$
  • C - Əhalinin istehlak xərcləri
  • I - Ümumi xüsusi investisiyalar
  • G - Dövlət Xərcləri
  • EX - İxrac
  • İM – İdxal

• ${UDM=IMD-OM+V-S}$
  • IMD – İstehsal edilən son məhsulların dəyəri
  • OM – Son məhsul (İMD) üçün istifadə olunan son məhsulların dəyəri
  • V – Məhsul üçün vergi
  • S – Subsidiyalar

• ${UDM=XUDM+A}$
  • XÜDM = G + DG + V – S
  • XÜMD – Xalis ÜDM
  • A - Amortizasiya
  • G – Razılaşmaya əsasən şirkətin/insanın işçisinə ödəməli olduğu məbləğlər
  • DG – Digər gəlirlər

ÜDM Azərbaycan

Fayl:Azerbaijan GDP real.png

alt text

2008-ci ilin sonunda ÜDM Azərbaycanda 31468 mln. AZN və ya 79181 mln. USD (ÜDM(AQP)) ibarət edib. Adambaşına ÜDM 3670 AZN və ya 9183 USD (ÜDM(AQP)) təşkil etmişdi və beynəlxalq müqayisədə Azərbaycan 82 yerdə qərarlaşıb.

Fayl:Azerbaijan Oil sector.png

alt text

80-ci illərdə bütün Sovet ölkələrində olduğu kimi Azərbaycan da iqtisadi tənəzzüllə üzləşdi. Müstəqillik əldə etdikdən sonra da tənəzzül davam etdi. Ən az ÜDM Azərbaycanda 1995-ci ildə gedə alınıb (2133 mln. AZN). 1996-ci ildən başlayaraq Azərbaycanda ÜDM-nın orta real artım tempi ~16% təşkil edib. Bu çox böyük göstəricidir, lakin ÜDM-da neft sektorunun payı çox böyükdür 59%. Qeyri neft sektorunun orta artım tempi 1998-ci ildən 2008-ci ilə kimi 10,5% olub. ÜDM-da sənaye 62%, kənd təsərrüfatı 6,5%, tikinti 5,6%, xidmət sahələri 19,2% təşkil edir. Qonşu ölkələrlə müqayisədə adambaşına düşən ÜDM (AQP):

Fayl:Azerbaijan GDP(PPP) p c.png

alt text

1. Rusiya - 15922 USD
2. Türkiyə - 13138 USD
3. Qazaxıstan – 11416 USD
4. İran – 11250 USD
5. Azərbaycan – 9183 USD
6. Türkmənistan – 5711 USD
7. Ermənistan – 5273 USD
8. Gürcüstan – 4863 USD

ÜDM dünyada

Dünyanın ÜDM 2008-ci il üçün 68999 mlrd. USD təşkil edir. Ən böyük ÜDM isə Amerika Birləşmiş Ştatlarındadır 14264 mlrd. USD. Adambaşına düşən ÜDM-la görə birinci yerlərdə Qatar və Lüksemburq (İMF) yerləşirlər ~80000 USD. ÜDM-da vətəndaşların sosial tələbləri (haqq-bütün mənalarda, sığorta, sabitlik, havanın, suyun, yemək məhsullarının keyfiyyəti, istirahət üçün şərait v. s.) nəzərə alınmadığına görə, adambaşına düşən ÜDM ölkədə yaşayan insanların həyat səviyyəsinin əsas göstəricilərindən biri kimi qəbul edilsə də, yeganə göstərici kimi qəbul edilə bilməz. Həyat səviyyəsinin ölçülməsində bu üsullar da kömək ola bilərlər:

• Gini-Index – dövlətin gəlirlərinin vətəndaşları arasında haqlı bölüşdürülməsini müəyyən etmək üçün bir üsul
• İnsan İnkişafı İndeksi (İİİ) – vətəndaşların ümumi inkişafı (xalqın gəlirlərindən, vətəndaşların gözlənilən həyat müddətindən və təhsil səviyyəsindən ibarətdir)
• Genuine Progress Indicator
• Index of Sustainable Economic Welfare (ISEW)
• Happy Planet Index (HPI)

Mənbələr

http://www.economy.gov.az/
http://www.imf.org/
Grundzüge der Volkswirtschaftslehre, N. Gregory Mankiw, 3. Auflage, 2004