Deflyasiya

Deflyasiya (lat. deflatio — şişirmə) — yerli valyutanın alıcılıq qabiliyyətinin artması. Deflyasia əks istiqamətdə inflyasiyadır. Bir sıra səbəblərə görə inflayasiyadan ağır faktor hesab edilir^[1].

Bu tədbir daxili iqtisadi vəzifələrin həllinə yönəlib, lakin kənar effekt kimi tədiyə balansının vəziyyəti də yaxşılaşır. Hesab edilir ki, deflyasiya siyasəti üçün ənənəvi olan nəticələr – istehsalın^[2], investisiyaların və gəlirlərin həcminin aşağı düşməsi – idxalın azalmasına və ixracın genişləndirilməsi üçün ehtiyat güclərin artımına gətirib çıxarır. Deflyasiya üçün xarakterik olan faiz dərəcəsinin artırılması ölkəyə qısamüddətli kapital axınına səbəb olur. Lakin, deflyasiyanın digər aspekti də vardır^[3]: o, ixracı azaldır və idxalı artırır, çünki deflyasiya zamanı milli valyutanın mübadilə məzənnəsi yüksəlir ki, bu da idxalatçıların imkanlarını genişləndirir. Ixracatçılar üçün isə milli valyutanın yüksək məzənnəsi ixracdan əldə edilən valyuta gəlirinin milli valyutaya dəyişdirilməsi zamanı daha az mənfəət əldə etmək deməkdir ki, bu da heç də ixracın stimulaşdırılmasına kömək etmir^[4].

Qiymətlərin ümumi səviyyəsinin enməsi ümumi tələb çatışmazlığından irəli gəlir və bunun nəticəsində firmalar istehsal gücünü azaldaraq tələbin daha da aşağı düşməsinə səbəb olan işçilərin ixtisarını aparır^[5][6]. Bir tərəfdən istehlakçılar qiymət­lərin düşməsiylə bağlı mövcud tələblərini də gecik­dirir^[7]; digər tərəfdən isə artan işsizlik az olan tələbi daha da azaldaraq iqtisadiyyatın ortasında qara dəliyi xatırladan deflasiya prosesinin hər şeyi udmasına və iqtisadiyyatın durğunluq həddinə gəlib çıxmasına səbəb olur^[8].

Klassik kapitalist nəzəriyyələri sistemin öz-özünü təmir edəcəyinə^[9], qiymət və işçi maaşlarının elastik olduğuna inanır. Ancaq bunun praktikada özünü doğrultmaması kapitalist anlayışın digər modelinə, yəni ictimai xərcləri artıraraq tələbi dəstəkləməyə çağıran Keyns nəzəriyyəsinə üstünlük verildi. Həyata keçirilən təcrübələr müəyyən nəticə versə də, ictimai xərcləri faizli pul ilə artırma prosesi ölkələri inflyasiyaya və borc bataqlığına saldı. Çünki faizlə götürülən borc pul ilə sərf edilən xərclərin qaytarılması üçün hökumətlər vergiləri artırmaq və orta vədəli həm cari, həm də sosial xərcləri azaltmaq məcburiy­yə­tin­də qaldılar^[10].

Bir tərəfdən yüksələn vergilər istehsal xərclərini artırarkən, digər tərəfdən həm ictimaiyyətin orta vədəli xərclərini məhdudlaşdırma məcburiyyətində qalınması, həm də vergilərlə bazardan pulun yı­ğıl­ma­sı yerli əhalinin tələbatını azaltdı^[11].

Nəticədə qısa vədədə bir qədər faydalı görünən Keyns metodu orta və uzun vədədə, həm məsrəf inflya­siyasına, həm də tələbin azalmasına səbəb oldu. Beləliklə, dünya iqtisadiyyatı həm işsizlik, həm də inflyasiya adlanan yeni bir xəstəliklə – yəni staq­flasiya ilə üzləşdi.

Deflasiya ilə aparılan mübarizədə xəstəliyin səbəbləri müəyyən edilmədiyi üçün verilən reseptlər bir növ yalnız ağrıkəsici rolunu oynamışdır. Xəs­təlik davam etdi, sadəcə təsiri bir qədər azaldıldı. Çün­ki xəstəlik yerli əhalinin istehlak qabiliyyətini itirməsiylə bağlı olduğu halda, bu çatışmazlığın faizli pul ilə ödənilən ictimai xərclər vasitəsilə aradan qaldırılmasına səy göstərildi. Tələbi artır­maq məqsədilə istifadə edilən faizli pulun geri ödə­nil­məsi orta müddətdə həm ictimai xərclərin məh­dudlaşmasına, həm də vergi dərəcələrinin artı­rılma­sına səbəb oldu^[12].

Deflasiyadan çıxmaq üçün nə etməli sualına və indiyə qədər tətbiq olunan siyasətlərin niyə səhv və yaxud əskik olduğuna cavab tapmamışdan əvvəl gəlin daha vacib bir suala cavab axtaraq: iqtisadiyyat niyə deflasiyaya məruz qalır? İndi­yə­dək bütün məşhur iqtisadi modellərin cavab tapa bil­mədiyi bu sualı belə də qoya bilərik^[13]: inkişaf et­məkdə olan iqtisadi güclər niyə bir müddətdən sonra durğunluğa qapılaraq davamlı inkişaf prose­sindən kənarda qalırlar? Çünki iqtisadiyyatda ara­bir meydana gələn bu durğunluq dövrləriylə defla­si­ya xəstəliyinin kökü birdir^[14].

Əvvəllər inkişaf etmiş ölkələrdə meydana gələn bu problem hal-hazırda başlıca xəstəlik kimi ölkəmiz başda olmaqla təxminən dünyanın hər yerində iqtisadiyyat üçün təhlükə yaradır^[15]. Belə olan halda yəqin ki bu xəstəliyi müalicə etmədən öncə onun səbəblərini müəyyən etmək lazımdır.

Hər təklifin öz tələbini formalaşdırması fikri böyük bir səhvdir. Əgər inkişaf edən bir iqtisadiyyata maliksinizsə bu inkişafı təmin edən istehlak həcmini istehsaldan əldə olunan gəlirlə təmin etmək mümkün deyil. Hər dövrdə bu inkişafa müqabil çatışmayan istehlak həcminin emissiya ilə tarazlanması zəruridir.

Bu əsas şərti gerçəkləşdirməyən ölkələr inkişafın müəyyən bir mərhələsinə çatandan sonra hər il inkişafla birlikdə sürətlə artan tələb çatışmamazlığı problemiylə də qarşılaşır və nəticədə bu proses iqtisadiyyatı öz daxilindən çökdürür. Bu vəziyyəti bədəni inkişaf edən bir insanın sümükləri kifayət qədər bərkimədiyi üçün ayaq üstündə dura bilməməsinə bənzədə bilərik^[16].

Əmək haqqının azaldılması

Deflyasiya vəziyyətində şirkətlərin gəlirləri azalmağa başlayır, belə ki, zərərləri ödəmək üçün edilən cəhdlərdən biri əmək haqqının azaldılmasıdır. Ümumilikdə bu, daha çox deflyasiyanın artmasına kömək edir^[17].

İşsizlik səviyyəsinin artması

Şirkətlərin öz xərclərini azaltmaq üçün gördükləri tədbirlərdən biri də işçi sayının azaldılmasıdır.

Məhsulların qiymətlərinin azaldılması

Deflyasiya pulun alıcılıq qabiliyyətinin artmasına gətirib çıxarır. Nəticədə, istehsal şirkətlərinin gəlir səviyyəsi azalır. Rəqabətə qarşı durmaq üçün müəssisələr məhsulların qiymətini azaltmağa məcbur olurlar ki, bu da itkilərin daha da artmasına gətirib çıxarır.

Məhsullara olan tələbatın azalması

Əmək haqqının azaldılması və işsizlik səviyyəsinin artması nəticəsində məhsullara olan tələbat azalır.

• Devalvasiya
• Revalvasiya
• İnflyasiya
• Denominasiya
• Staqflyasiya