Şur (simfonik muğam)

Şur
Şur
Bəstəkar	Fikrət Əmirov
Forma	simfonik muğam
Premyera	1948 ; Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası ;
Dinlə
	Açılış hissəsi; Moskva Radio Simfonik Orkestri; (drijor: Rauf Abdullayev, 1996)

Şur — Fikrət Əmirov tərəfindən 1948-ci ildə bəstələnmiş simfonik muğamdır. "Şur" simfonik muğamı aid olduğu janrda yazılmış ilk əsərdir. "Şur" və "Kürd Ovşarı" simfonik muğamları dulogiya xüsusiyyətinə malikdir. "Şur" simfonik muğamı Şur, Şur-Şahnaz, Bayatı, Əraq, Simayi-Şəms hissələrindən ibarətdir.

F. Əmirovun "Şur" simfonik muğamı ilk dəfə Niyazinin idarəsilə 1948-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasında səslənmişdir. Daha sonra əsər tanınmış drijorlar Rojdestvenski, Stokoveski kimi sənətkarların idarəsi ilə ifa edilmişdir.

Tarixi

Yazılma tarixi

F. Əmirov "Şur" və "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamlarını 1948-ci ildə yazmışdır. Hər iki əsər bitkin, müstəqil formaya malik olsa da, mövzu baxımından bir-birini tamamlayaraq bir növ dulogiya əmələ gətirir. Bəstəkar, "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamında "Şur" simfonik muğamının melodik elementlərindən istifadə edir.^[1]

Muğamı simfonik orkestr vasitəsiylə səsləndirmək ideyasını F. Əmirova Bülbül vermişdi.^[2] Lakin, bəstəkarın özünün də tarzən olması və muğamlara bələdliyi də bu işdə xüsusi rol oynamışdır. "Şur" və "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamlarını yazması haqqında xatirələrində F. Əmirov qeyd edir:

“Simfonik muğamlar üzərində işləməyə məni Bülbül dəvət etdi. Biz gecə-gündüz çalışırdıq. Müharibədən sonrakı ağır illərdə mənim üzərimə anam və bacılarımın qayğıları da düşürdü. Evdəkilərin nigarançılığını duyan Bülbül bütün bu müddət ərzində özlərinin ev xadimələri Mariya ilə ailəm üçün zənbil-zənbil yeməklər göndərirdi ki, mən sakit işləyə bilim.” ^[3]

Bəstəkarın növbəti xatirəsində isə onun simfonik muğamlar üzərində işləyərkən ustad sənətkarlardan necə bəhrələnməsi əks olunur: "1948-ci ildə "Şur" və "Kürd-Ovşarı" simfonik muğamları üzərində çalışdığım zaman böyük sənətkar Bülbülün sayəsində mən Qurban Pirimov və Seyid Şuşinski ilə tez-tez görüşərək işləyirdim."^[4]

Fikrət Əmirovun
simfonik muğamları

Şur (1948)
Kürd Ovşarı (1948)
Gülüstan-Bayatı-Şiraz (1971)

Əsərlərinin siyahısı

S. Təhmiraqızı "Fikrət Əmirov" adlı tədqiqat əsərində qeyd edir ki, "Musiqi sənətində tamamilə yeni bir janr olan simfonik muğam janrını yaratmaqla, F. Əmirov çətin və cəsarətli yaradıcılıq məsələsinin öhdəsindən bacarıqla gəlmişdir. Çox məzmunlu və orijinal formalı bu əsərlərdə dərin musiqi təfəkkürü, koloritli tapıntılar, xalq musiqisinə yaradıcı münasibət öz təcəssümünü tapır."^[4] Musiqişünas F. Əliyeva isə yazır: "F. Əmirov Azərbaycan xalq musiqisinin zəngin melodiya, məqam, ritm qanunlarının dərin qatlarına vararaq, prinsip etibarilə Avropa bəstəkarlıq təfəkkürünün məhsulu olan və musiqili-bədii kateqoriya kimi məhz bu mədəniyyət daxilində formalaşmış simfonizm üslub-janr sistemində yeni şaxə yaratmışdır."^[5]

İfa tarixi

F. Əmirovun "Şur" simfonik muğamı ilk dəfə Niyazinin idarəsilə 1948-ci ilin avqust ayında Azərbaycan Dövlət Filarmoniyası nda səslənmişdir.^[6] Daha sonra əsər tanınmış drijorlar Rojdestvenski, Stokoveski kimi sənətkarların idarəsi ilə ifa edilmişdir. Fransanın "Disk" jurnalında "Şur" simfonik muğamı haqqında yazılmış məqalədə deyilir: "Şur simfonik muğamı ifadəliyi və parlaq orkestr ustalığı ilə fransız dinləyicilərin böyük marağına səbəb olmuşdur. Şur simfonik muğamında musiqi sənətinin bütün böyük əhəmiyyət kəsb edən əsərlərinə xas olan əzəmət və həqiqət vardır."^[7] Azərbaycan drijorlarından Rauf Abdullayev, Fəxrəddin Kərimov və Yalçın Adıgözəlovun da interpretasiyasında "Şur" muğamı dəfələrlə müxtəlif səviyyəli konsert salonlarında səsləndirilmişdir.

Forma

Şur hissəsi

Moskva Radio Simfonik Orkestri tərəfindən, Rauf Abdullayevin drijorluğu ilə ifa edilir.

Simai-Şəms hissəsi

Moskva Radio Simfonik Orkestri tərəfindən, Rauf Abdullayevin drijorluğu ilə ifa edilir.

Media kömək

"Şur" simfonik muğaml bir neçə hissədən ibarətdir: Şur, Şur-Şahnaz, Bayatı, Əraq, Simayi-Şəms. Hər bir hissədən sonra qısa rəng və ya təsnif səslənir. Bəstəkarın istifadə etdiyi Əraq şöbəsi Şur dəstgahına daxil deyildir. Əraq Rast və onun ailəsinə daxil olan muğam dəstgahlarının zil şöbəsidir.^[8] F. Əmirovun eyniadlı muğam dəstgahından yaradıcılıq fantaziyası ilə istifadəsini musiqişünas Ramiz Zöhrabov belə əsaslandırır: "Şur dəstgahında Bayatı-Qacar adlı şöbə var ki, istər əsaslandığı məqam-lad, istərsə də melodiya etibarilə Əraqa çox uyğun gəlir. Məhz buna görə də müəllif Şur dəstgahında Bayatı-Qacarı əvəz edən bir şöbə kimi Əraqdan istifadə etmişdir. Simfonik muğamda Əraq əslində Şur dəstgahında Bayatı-Qacarın tutduğu funksiyanı daşıyır. Lakin, Əraqın Bayatı-Qacara nisbətən həm daxili musiqi inkişaf prinsipləri, həm də texniki cəhətdən imkanları daha genişdir. Əraqda orkestrləşdirmə fantaziyası üçün zəngin musiqi materialı var. Bu səbəbdən də, F. Əmirov "Şur" simfonik muğamında Bayatı-Qacar əvəzinə Əraqdan istifadə etmişdir."^[9]

Şur-Şahnaz hissəsindən sonra səslənən rəng

Moskva Radio Simfonik Orkestri tərəfindən, Rauf Abdullayevin drijorluğu ilə ifa edilir.

Bayatı hissəsindən sonra səslənən rəng

Moskva Radio Simfonik Orkestri tərəfindən, Rauf Abdullayevin drijorluğu ilə ifa edilir.

Media kömək

Bütövlükdə beş bölmədən ibarət olan "Şur" simfonik muğamı, eyni tematik material üzərində qurulan giriş və tamamlayıcı hissələrlə əhatə olunur. Əsər epik xarakterli mövzu ilə açılır. Mövzunu əvvəl baş klarnet, sonra qoboy, daha sonra isə simli alətlər ifa edir.^[10] Nəhayət mövzu bütün orkestrın ifasında səslənir. Giriş mövzusu Şur təsnifinə əsaslanır. Mövzu tədricən nisbətən zil registrləri əhatə edərək işıqlı orkestr tembrlərinə nail olur. Növbəti bölmə Mayeyi-Şur ladın mayəsini tədiq edir. Klarnetin solosu sanki xanəndənin partiyasını ifa edir. Bu epizod girişin ostinat bas üzərində keçən variantı ilə tamamlanır.^[10]

Şur şahnaz bölməsi ladın üst kvartasına istinad edir. Onun mərkəzində sanki kiçik təsnif gizlənmişdir. Bu daha işıqlı bir mövzudur. Bəstəkar bu bölməni təsnif kimi qeyd etmir. Sırf şərq koloritli bu mövzunu fleyta-piccolo və bas-klarnet ifa edir. Şur-Şahnaz bölməsi rənglə tamamlanır. Rəng yumşaq və səlis qoboy solosu ilə başlanır. Burada "Ay qadası" xalq mahnısı istifadə olunmuşdur. Daha sonra mövzu klarnet və fleyta ilə ifa edilir. Özündə rəqsvari və mahnıvari başlanğıcı birləşdirən bu rəng incə və məlahətli səslənməklə səciyyəvi ritmə malikdir.^[11]

Əsərin üçüncü böyük hissəsi Bayatıdır. Bəstəkar burada Şur muğamının Bayatı-Kürd şöbəsi ilə Çoban-bayatının intonasiyalarını birləşdirir. Bayatı muğam improvizasiyası ilə mahnıvari-rəqsvari epizodların növbələşməsi üzərində qurulur. Epik xarakterli bu şöbə möhtəşəm orkestr tuttisində səslənir. Bayatı daha zildə (re səsinə istinad etməklə) səslənir. Bütünlükdə bayatı özü bir neçə bölmədən ibarətdir. Birinci bölmə improvizasiya əsasındadır. Gümrah və həyatsevər ruhlu rəng dəqiq ritmə malik olub, enerjili intonasiyalardan qurulur.^[11]

Bayatının yeni bölməsi qoboy solosu ilə başlanır. Bu, Çoban-bayatısıdır. Çoban tütəyinin çalğısını təqlid etmək məqsədilə burada qoby və fleyta alətlərinə geniş yer verilir. Sonra "Evləri var xana-xana" xalq mahnısının melodiyası üzərində təsnif səslənir.

Epik xarakterli Əraq bölməsi reçitativ-deklamasiya ifadəliliyinə malikdir. Onun melodiyası simli və taxta nəfəsli alətlərin unisonunda səslənir.

Əraq bölməsindən sonra təsnif və ya rəng verilmir və bir-başa Simayi-şəms bölməsinə keçilir. Burada maye bir oktava yuxarı təsdiq olunur, bu şöbə muğamın kulminasiyasıdır. Bu bölmənin əsasını Simayi-şəms zərbi muğamı təşkil edir. Giriş motivi ostinat ritm üzərində qurulur. Birinci mövzu simli alətlərin bu ostinat leytritmi fonunda kanon kimi səslənir. Kanonun mövzusunu ksilofon, cavabı isə kampanelli ifa edir. Xalq muğamında kanon mövzusu bir növ təkrar olunan nəzarət funksiyası daşıyır.

Sonrakı epizodda muğam improvizasiyası ostinat ritmlə birləşir. Solo truba ostonat leytrirmin fonunda improvizasiya edir. Sonra melodiyanı fleyta, qboy və klarnet ifa edir, ritmik ostinato isə mis nəfəsli alətlərlə səslənir. Burada özünəməxsus tembrlər polifoniyası yaranır. Simayi-şəms bölməsi orkestr tuttisi ilə tamamlanır. "Şur" simfonik muğamı giriş mövzusu ilə tamamlanır (faqot solosu). Ən sonda isə yenə bas-klarnetdə mövzu səslənir.

Diskoqrafiya

Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri, drijor: Niyazi, Мелодия, 1972
Moskva Radio Simfonik Orkestri, drijor: Rauf Abdullayev, Olympia, 1996
Moskva Simfonik Orkestri, drijor: Antonio de Almeida, ASV,1998
Rusiya Filarmoniya Orkestri, drijor: Dmitri Yablonski, Naxos, 2010

İstinadlar

↑ Təhmiraqızı, 2012. səh. 204
↑ Təhmiraqızı, 2012. səh. 203
↑ Təhmiraqızı, 2012. səh. 201
↑ ¹ ² Təhmiraqızı, 2012. səh. 202
↑ Əliyeva, F. Muğam. Operadan simfoniya və caza qədər. Bakı. 2003. səh. 178.
↑ Təhmiraqızı, 2012. səh. 209
↑ S. Qasımova, Z. Abdullayeva – Fikrət Əmirov, Bakı, 2004, səh. 65
↑ Təhmiraqızı, 2012. səh. 205
↑ Zöhrabov, Ramiz. Bəstəkarlarımız haqqında söz (Şur). Bakı. 1995. səh. 36. (#accessdate_missing_url)
↑ ¹ ² Əliyev, 2007. səh. 5
↑ ¹ ² Əliyev, 2007. səh. 7

Ədəbiyyat

Əliyev, A.S., Fikrət Əmirovun "Şur" simfonik muğamının dirijorluq təcrübəsində təfsir xüsusiyyətlərinə dair metodik tövsiyələr, Bakı: Azərb. Resp. Təhsil Problemləri İn-tu., Bakı Musiqi Akademiyası, 2007
Təhmiraqızı, S., Fikrət Əmirov, Bakı: Aspoliqraf, 2012
Əmirov, Fikrət, Simfonik muğamlar, Azərbaycan Sovet Musiqi Ədəbiyyatı, Bakı, 1984
Əzimli, T., Novator bəstəkar, simfonik muğam janrının - Şərq simfonizminin yaradıcısı, Bakı: Musiqi/Poeziya, 2012
Виноградов, В., Мир музыки Фикрета, Баку: Ədəbiyyat və incəsənət, 1983
S. Qasımova, Z. Abdullayeva, Ф., Fikrət Əmirov, Bakı, 2004

Həmçinin bax

Xarici keçidlər

Əsər Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestri ifasında, (drijor Silvio Barbato).
Əsər Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin ifasında (drijor Niyazi).
Azərbaycan Dövlət Simfonik Orkestrinin ifasında (drijor Rauf Abdullayev)

[1] Təhmiraqızı, 2012. səh. 204

[2] Təhmiraqızı, 2012. səh. 203

[3] Təhmiraqızı, 2012. səh. 201

[T202-4] ¹ ² Təhmiraqızı, 2012. səh. 202

[5] Əliyeva, F. Muğam. Operadan simfoniya və caza qədər. Bakı. 2003. səh. 178.

[6] Təhmiraqızı, 2012. səh. 209

[7] S. Qasımova, Z. Abdullayeva – Fikrət Əmirov, Bakı, 2004, səh. 65

[8] Təhmiraqızı, 2012. səh. 205

[9] Zöhrabov, Ramiz. Bəstəkarlarımız haqqında söz (Şur). Bakı. 1995. səh. 36. (#accessdate_missing_url)

[Əliyev5-10] ¹ ² Əliyev, 2007. səh. 5

[Əliyev7-11] ¹ ² Əliyev, 2007. səh. 7

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

Fikrət Əmirov
Operalar	Ulduz (1948) • Sevil (1953)
Baletlər	«Şur» (xoreoqrafik novella) (1968) • «Nəsimi dastanı» (1973) • «Xəzəri fəth edənlər» (vokal-xoreoqrafik poema) (1975) • «Min bir gecə» (1979) • «Nizami» (1984)
Musiqili komediyalar	Ürəkçalanlar (1943) • Gözün aydın (1946)
Orkestr əsərləri	«Nizami xatirəsinə» poema (1941) • «Böyük Vətən Müharibəsi qəhrəmanlarının xatirəsinə» (1943) • Xalq çalğı alətləri ilə orkestr üçün «Cəngi» üvertürası (1945, Z. Hacıbəyovla birlikdə) • Orkestrla skripka və fortepiano üçün ikili konsret (1946) • «Nizami» simfoniyası (1947) • Xalq çalğı alətləri orkestri ilə fortepiano üçün konsert (1947, A. Babayevlə birlikdə) • İki simfonik muğam: «Şur», «Kürd-ovşarı» (1948) • Tenor və baritonla orkestr üçün «Qış yolu» poeması (А. Puşkinin sözlərinə) (1949) • «Azərbaycan» süitası (1950) • Fortepiano ilə orkestr üçün ərəb mövzularında konsert (1957, E. Nəzirova ilə birlikdə) • «Azərbaycan kapriççiosu» (1961) • «Simfonik rəqslər» (1963) • «Gülüstan-Bayatı-Şiraz» (1968) • Dörd solist, oxucu və orkestr üçün «Simfonik portretlər» (1970) • Simfonik orkestr üçün «Azərbaycan qravürləri»
Kamera əsərləri	Fortepiano üçün variasiyalar (1941) • Fortepiano üçün «Romantik sonata» (1947) • Fortepiano üçün iki prelüdiya (1948) • Violonçel və fortepiano ilə alta üçün Asəf Zeynallının xatirəsinə elegiya (1948) • Unison skrpka və violonçellə fortepiano üçün «Üzeyir Hacıbəyliyə ithaf poeması» (1949) • Violonçel və alta fortepiano üçün beş pyes (1953) • Fortepiano üçün 12 miniatür (1955) • İki fortepiano üçün alban mövzularında süita (1955, E. Nəzirova ilə birlikdə) • Fortepiano üçün uşaq albomu (1956) • Romanslar, xorlar, mahnılar, Azərbaycan xalq mahnılarının nota salınması • Xor üçün əsərlər (Orkestrlə xor — Gürcüstan. Rustaveli (1970), Saçlı (Spletni, 1970), akapella xorlar)
Tamaşalar üçün musiqi	H. Cavidin «Şeyx Sənan» («Kor ərəbin mahnısı» daxil olmaqla) (1950-ci illər), S. Vurğunun «Xanlar» və «Vaqif», İ. Qasımovun «Xəzərdə sübh»
Filmlər üçün musiqi	«Səhər» (1960) • «Böyük dayaq» (1962) • «Arşın mal alan» (1965) • «Həyat yaxşı zarafatdır, qardaş!» (1966) • «Mən ki, gözəl deyildim» (1968) • «Sevil» (1970) • «Gülüstan bayatı-şiraz» (1972) • «Mücrü» (1973) • «Nəğmə dərsi» (1974) • «Həyat səhifələri» (kinoalmanax) (1974) • «Dünya əfsanələri» (1975) • «Firəngiz» (1975) • «Əziz oktyabr» (1977) • «Fikrət Əmirov» (1985)
Xatirə	Heykəl • Fikrət Əmirov adına Gəncə Dövlət Filarmoniyası • Fikrət Əmirov adına Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı • Bakıda Fikrət Əmirov adına musiqi məktəbi • Gəncədə Fikrət Əmirov adına musiqi məktəbi • Sumqayıtda Fikrət Əmirov adına musiqi məktəbi • Bakıda küçə • Gəncədə küçə