Əhməd Rza

Əhməd Rza bəy (1859^[1][2][…], İstanbul – 26 fevral 1930, İstanbul) — Osmanlı siyasətçisi, pedaqoq və Osmanlı imperiyasının İkinci Məşrutiyyət dövründə Gənc türklərin görkəmli nümayəndəsi.^[3] O, həm də İttihad və Tərəqqi Komitəsinin əsas lideri idi.^[4] 1908-ci ildə Osmanlı Parlamentinin aşağı palatası olan dirçəldilmiş Millət vəkilləri Palatasının ilk prezidenti, 1912-ci ildə isə senator təyin edildi.

Əhməd Rza
Doğum tarixi	1859[1][2][…]
Doğum yeri	İstanbul, Osmanlı imperiyası
Vəfat tarixi	26 fevral 1930(1930-02-26)
Vəfat yeri	İstanbul, İstanbul ili, Türkiyə
Təhsili	Qalatasaray liseyi[d]
Fəaliyyəti	siyasətçi, jurnalist, aktivist, akademik[d]
Partiyası	İttihad və Tərəqqi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

O, Birinci Dünya müharibəsi üçün Osmanlı imperiyası, Fransa və İngiltərə arasında uğursuz koalisiya müqaviləsi zamanı aparıcı müzakirəçi olub.

Əhməd Rza bəzi müəlliflər tərəfindən universal insan kimi təsvir edilib.

Əhməd Rza bəy 1858-ci ildə İstanbulda Əli Rza bəyin oğlu olaraq dünyaya gəlib. İngilis dilini bildiyinə və Britaniya imperiyasına heyran olduğuna görə atasına İngiliz ("İngilis") ləqəbi verilmişdi. Anası Fraulin Turban Münhendə anadan olsa da, macar əsilli idi. Əli Rza bəylə tanış olduqdan sonra o, Vyanaya köçdü və Naile Sabıka Xanım adını alaraq onunla evlənmək üçün İslamı qəbul etdi. Uzun illər dövlətə xidmət etmiş bir ailədən çıxan Əhməd Rzanın babası Kənd Təsərrüfatı və Zərbxana Naziri idi. Onun nəsl-nəcabəti ulu babası III Kemankeş Əfəndinin soyundan gəlirdi. O, Sultan III Səlimin Gizli Katibi olub.^[5] Atası Misir qazilərindən biri olan Siddik Molla Əfəndi idi.^[6]

Əhməd Rza bəy ilk təhsilini İstanbulda Qalatasaray Liseyində almışdı. Oranı bitirdikdən sonra Fransada kənd təsərrüfatı sahəsi üzrə üzrə təhsilini davam etdirdi. O, gənclik illərindən imperiyada kəndlilərin vəziyyətini yaxşılaşdırmağa çalışırdı. O, fermerlərin şəraiti ilə maraqlanırdı və fransız sosioloqu Ogüst Kontun ideyalarını dəstəkləyərək kənd təsərrüfatında yeni üsulları həyata keçirmək istəyirdi.

1894-cü ildə İslam və Osmanlı məşvərət ənənələrinin birləşdirilməsinə dair bir sıra nəşrlər dərc etdirdi. 1895-ci ildə çap etdirdiyi “Meşveret” jurnalı sürgündəki Gənc türklər hərəkatının əsas ruporuna və mərkəzinə çevrildi. Rza türk millətçisi olsa da, sultanı günahlandıraraq onu “islamçılıq ənənələrinə və Quranın hökmlərinə” zidd olaraq silahlı çıxışları sərt şəkildə yatırmasından dəhşətə gəlmişdi.^[7] Əhməd Rza 1902-ci ildə Parisdə keçirilən Osmanlı Müxalifət Konqresində məsələyə fərdi yanaşan Şahzadə Mehmed Səbahəddin bəyin inqilab və Avropanın Osmanlı imperiyasına müdaxiləsi çağırışlarına, eləcə də ermənilərin məskunlaşdığı şərq vilayətlərinə istənilən muxtariyyət statusuna qarşı çıxış etdi. 1907-ci ildə keçirilən Osmanlı Müxalifətinin II Qurultayında Əhməd Rza əvvəlcə sultanı devirmək üçün silahlı üsyanı dəstəkləsə də, sonradan mövqeyini dəyişdi.^[8]

1889-cu ildə yazılan kitaba görə, Fransa İnqilabının yüz illiyi ilə bağlı təşkil olunmuş sərgidə iştirak etmək bəhanəsi ilə onun Parisə qaçdığını və geri qayıtmadığını bildirən sifarişli məktub var idi. Orada fransız dilini öyrənərək tərcüməçi oldu. Paris Universitetində o, riyaziyyatçı Pyer Laffitt tərəfindən tədris olunan pozitivizm mövzusunda mühazirələrini davam etdirdi. Çünki o, Laffittinin İslam və xüsusilə Şərq sivilizasiyası haqqında düşüncələrindən təsirlənmişdi.^[9] Laffitt hesab edirdi ki, İslam ən qabaqcıl dindir, ona görə də müsəlmanların pozitivizmdən keçməsi asan olmalı idi. Əhməd Rza "Société Positiviste"nin (Pozitivistlər Cəmiyyət) ən fəal üzvlərindən birinə çevrildi və 1905-ci ildən etibarən "Comité Positif Occidental"da "müsəlman icmalarının nümayəndəsi" kimi vəzifələndirilərək pozitivizmin beynəlxalq arenada yayılmasını təmin edirdi.

Parisdə işlədiyi ilk illərdə Osmanlı imperiyası haqqında mənfi yazılar yazan müxtəlif qəzet və jurnallara cavab verməyə çalışırdı. 1891-ci ildə Osmanlı qadınları ilə bağlı mühazirəsində “azadlıq” ifadəsini işlətdiyi üçün Paris mərkəzinin ölkəsinə qayıtmaq göstərişinə tabe olmadığı üçün İstanbuldakı poçt və teleqraf xronikasına məktub yazdı və bildirdi ki, onun heç bir gizli təşkilata aidiyyatı yoxdur. Əhməd Rza fikirlərini 1893-cü ildə Sultan II Əbdülhəmidə göndərdi. O, müsbət cavab və yazışmanın davam edəcəyi ümidi ilə məktublar göndərməyə davam etdi. O sultanı inandırmağa çalışırdı ki, konstitusiya rejimi heç də pis sistem deyil. Altıncı məktubunun göndərilməsi ərəfəsində o, Parisdə keçmiş Suriyalı millət vəkili Halil Qanemlə birgə şıxardığı “Meşveret” qəzetində fransızca siyasi yazılar yazmağa başladı.^[10] Daha əvvəl SultanII Əbdülhəmidə təqdim etdiyi islahat proqramını Londonda “Layihə və Məktub” adı ilə kitabça olaraq nəşr etdirdi.

Əhməd Rza bəy bir pedaqoq kimi 1916-cı ildə İstanbulda Türkiyənin ikinci qız liseyi olan Kandilli Qız Liseyinin açılışını təşkil etdi. Əslində bu lisey birinci olmalı idi, lakin Birinci Dünya müharibəsinin başlaması bu layihəni gecikdirdi.^[11]

Barış və atəşkəs dövründə Sultan VI Mehmed Vəhidəddin Əhməd Rzanı Osmanlı Senatının sədri təyin etdi və bu müddət ərzində Osmanlı hökumətinin Millətlər Cəmiyyətinin mandatına qarşı çıxması barədə Amerika diplomatlarını məlumatlandırdı. Sədrəzəm vəzir Kürəkən Fərid Paşa hiylə yolu ilə onun mövqeyini əlindən aldı. O tərəf dəyişdirərək Mustafa Kamal Paşa hərəkatına keçərək 22 iyun 1919-cu ildə Parisə getdi. O, Fransa ilə Türkiyə Böyük Millət Məclisi hökuməti arasında aparılan danışıqlarda mühüm rol oynadı. Əhməd Rza 1926-cı ildə Türkiyəyə qayıtdı. I Dünya müharibəsi bitdikdən sonra ictimai həyatdan ayrılaraq Əhməd Rza xatirələrini qələmə almağa başladı. Onun xatirələri 1988-ci ildə ölümündən 50 il sonra “Meclis-i Mebusan ve Ayan Reisi Ahmet Rıza Bey’in Anıları” (“Deputatlar Palatası və Senat sədri Əhməd Rzanın xatirələri”) adı ilə nəşr olundu.

Əhməd Rza 1930-cu il fevralın 26-da İstanbulda vəfat edib.

O, Serbiya krallığının ən yüksək mükafatı olan "Qarageorgia Ulduzu ordeni" ilə təltif edilib.^[12]

(gənclik illərində)	(orta yaş dövründə)	(ahıl vaxtı)

Kitabları

• Layihalar, 1889
• Vazife ve Mesuliyet series (Padishahs and Shehzades, Soldier, Woman)
• Tolarance Muslumane (İslamiyet’te Serbesti-i Ayin), 1897
• Meşveret diaries, 1903-1908
• La Crise de I’Orient (Burhan-ı Şark), 1907
• Echos de Turquie (Türkiye Haberleri), 1920
• La Faillite Morale de la Politique Occidentale en Orient (Batının Doğu Politikasının Ahlaken İflası), 1922

Jurnallar

• Revue Occidentale, 1896-1908
• Positivist Review, 1900-1908

• Kieser, Hans-Lukas. en:Talaat Pasha: Father of Modern Turkey, Architect of Genocide (ingilis). Princeton University Press. 2018. ISBN 978-1-4008-8963-1.
• Suny, Ronald Grigor. "They Can Live in the Desert but Nowhere Else": A History of the Armenian Genocide. Princeton University Press. 2015. ISBN 978-1-4008-6558-1.