Ətraf mühit intellekti

Ətraf mühit intellekti (ing. Ambient Intelligence, AmI) — texnologiyanın istifadəçilərin ətraf mühitinə tam inteqrasiya olunaraq onların ehtiyaclarına uyğun, şəffaf və ağıllı xidmətlər təqdim etməsi konseptidir.^[1] Ətraf mühit intellekti, universal hesablama və kontekstual məlumatlılıq kimi anlayışların davamı olaraq inkişaf etdirilmişdir və əsas məqsədi istifadəçi təcrübəsini minimum müdaxilə ilə artırmaqdır.^[2]

Bu konseptə əsasən, texnologiya istifadəçinin fərqində olmadan onun ətrafında aktivdir və istifadəçinin ehtiyaclarını öncədən təxmin edərək həmin ehtiyaclara uyğun cavab verir.^[3]

1. Görünməzlik və təbiilik — ətraf mühit intellekti istifadəçini aktiv şəkildə texnologiyaya yönəltmək əvəzinə, texnologiyanı təbii bir şəkildə mühitə yerləşdirir.^[4] Bu, istifadəçinin texnologiyanın mövcudluğunu az fərq etməsinə imkan verir.
2. Adaptasiya və şəxsi yanaşma — ətraf mühit intellektinə sahib olan sistemlər, istifadəçinin davranış və vərdişlərinə uyğun olaraq təkmilləşdirilmiş təcrübə təmin edir.^[5] Onlar zamanla istifadəçi haqqında məlumat toplayaraq daha fərdiləşdirilmiş xidmətlər təqdim edir.
3. Proaktiv davranış — ətraf mühit intellekti sistemləri istifadəçinin ehtiyaclarını əvvəlcədən təxmin edir və istifadəçinin hər hansı bir əməliyyatını gözləmədən müəyyən cavablar verir. Məsələn, bir ağıllı ev sistemi otağa daxil olan istifadəçiyə uyğun olaraq işıq və temperaturu tənzimləyə bilər.^[6]
4. Kontekstual məlumatlılıq — bu sistemlər, istifadəçinin olduğu mühit və vəziyyət haqqında məlumat toplayır və analiz edir. Ətraf mühit intellekti üçün bu informasiya, istifadəçiyə uyğun reaksiya vermək üçün vacibdir.
5. Avtonom və əlaqələndirilmiş sistemlər — ətraf mühit intellektinə sahib sistemlər bir-biri ilə əlaqədə olaraq daha geniş bir şəbəkə kimi fəaliyyət göstərir. Beləliklə, fərqli cihazlar və sensorlar bir-birini tamamlayır və daha dinamik bir xidmət təcrübəsi təmin edir.

Ətraf mühit intellekti konsepti müxtəlif sahələrdə, o cümlədən aşağıdakılarda geniş tətbiq olunur:^[7]

• Ağıllı ev sistemləri — işıqlandırma, isitmə və təhlükəsizlik sistemlərinin avtomatik idarə edilməsi ilə istifadəçilərə rahatlıq təmin edir. Məsələn, ağıllı evin istilik sistemi evdə istifadəçinin olması və ya olmaması əsasında tənzimlənə bilər.
• Səhiyyə — ətraf mühit intellektinə sahib səhiyyə sistemləri, xəstələrin sağlamlıq vəziyyətini izləyir və lazımi hallarda tibb işçilərinə xəbərdarlıq edir. Yaşlılar üçün nəzərdə tutulmuş ağıllı cihazlar və sensorlar düşmə və ya təzyiq problemi kimi vəziyyətlərdə dərhal cavab verə bilər.
• İctimai infrastruktur və ağıllı şəhərlər — ictimai yerlərdə təhlükəsizlik, işıqlandırma və trafik idarəetmə sistemləri, ətraf mühit intellektindən faydalanaraq şəhərin səmərəliliyini və təhlükəsizliyini artırır. Məsələn, tıxacları azaltmaq üçün yolların işıqlandırılması və siqnalların tənzimlənməsi.
• Ofis və iş mühiti — ətraf mühit intellekti işçilərin məhsuldarlığını artırmaq üçün iş mühitində işıqlandırma, səs səviyyəsi və temperaturu avtomatik olaraq tənzimləyə bilər.^[8]

• Komfort və effektivlik — ətraf mühit intellekti insanların gündəlik həyatını asanlaşdırır, komfort və rahatlıq təmin edir.^[9]
• Enerji qənaəti — resursların istifadəsi optimallaşdırılır, məsələn, ağıllı istilik və işıqlandırma sistemləri enerji qənaətinə nail olur.
• Təhlükəsizlik — ətraf mühit intellekti təhlükəsizlik və sağlamlıq tədbirlərində avtomatlaşdırmanı təmin edir, riskləri azaldır.^[10]

• Məxfilik və təhlükəsizlik — bu sistemlər böyük miqdarda şəxsi məlumat toplayır və analiz edir, bu da istifadəçi məxfiliyi üçün risk yarada bilər.^[11]
• Etibar və etika — istifadəçilərin texnologiyaya etibar etməsi üçün bu sistemlərin təhlükəsiz və etibarlı olması vacibdir.
• Mürəkkəblik və Dəyər — bu cür sistemlərin qurulması və saxlanması çətin və xərc tələb edən prosesdir.

Ətraf mühit intellekti konsepti texnologiyanın gələcəyini formalaşdırmaqda əsas amillərdən biridir və onun tətbiqi sahələri getdikcə genişlənir. Texnologiyanın istifadəçi ilə daha təbii bir şəkildə qarşılıqlı əlaqədə olduğu bu model, gündəlik həyatın müxtəlif sahələrinə yeni imkanlar gətirir.

Avropa ISTAG təklif edir ki, AmI layihələri aşağıdakı meyarlara cavab verə bilsə, cəmiyyət ətraf mühitin kəşfiyyatından istifadə etməyə təşviq edilə bilər:^[12][13]

• İnsan təmaslarını asanlaşdırır.
• İcma və mədəniyyətin yaxşılaşdırılmasına diqqət yetirilir.
• İş, daha yaxşı iş performansı, vətəndaşlıq və istehlakçı seçimi üçün bilik və bacarıqların formalaşmasına kömək edin.
• Güvən və güvən ruhlandırır.
• Uzunmüddətli şəxsi, sosial və ekoloji davamlılıq və ömür boyu öyrənmə ilə uyğunlaşdırılır.
• İnsanlar tərəfindən yaşamaq və idarə etmək üçün sadələşdirilmişdir.

• Zelkha, Eli; Epstein, Brian; Birrell, Simon; Dodsworth, Clark, "From Devices to "Ambient Intelligence"", Digital Living Room Conference (June 1998 tarixində nəşr olunub), 1998
• Aarts, Emile; Harwig, Rick; Schuurmans, Martin, chapter "Ambient Intelligence" in The Invisible Future: The Seamless Integration Of Technology Into Everyday Life, McGraw-Hill Companies, 2007
• Aarts, Emile; Marzano, Stefano, The New Everyday: Visions of Ambient Intelligence, 010 Publishers, 2003
• Bieliková, Mária; Krajcovic, Tibor, "Ambient Intelligence within a Home Environment", ERCIM News (October 2001 tarixində nəşr olunub) (47), 2001
• Parker, Pamela, "Interactive Ads Play Big Role in "Minority Report"", ClickZ (June 21, 2002 tarixində nəşr olunub), 2002
• Gasson, Mark; Warwick, Kevin, "D12.2: Study on Emerging AmI Technologies", FIDIS Deliverables, 12 (2), 2013

• SAME Series – Semantic Ambient Media Series Workshop.
• STAMI Series – Space, Time and Ambient Intelligence (STAMI). International Workshop Series.
• Sensami – a congress on ambient intelligence.
• AITAmI – Workshop on "Artificial Intelligence Techniques for Ambient Intelligence".
• JAISE – The International Journal of Ambient Intelligence and Smart Environments. ISSN 1876-1364
• AISE – Book Series on Ambient Intelligence and Smart Environments.
• I-o-T.org – Internet of Things: mainly based on Ambient intelligence.
• AmI – International Joint Conferences on Ambient Intelligent.