Böyük post-splenektomiya infeksiyası

Böyük post-splenektomiya infeksiyası — (BPSİ) dalağın çıxarılmasından (və ya daimi disfunksiyasından) sonra fərdlərdə baş verən nadir, lakin ölümcül infeksiya. İnfeksiyalar adətən meningit və ya sepsis ilə xarakterizə olunur və Streptococcus pneumoniae daxil olmaqla, kapsullaşdırılmış orqanizmlər səbəb olur.[1] Xəstəlik tibbi yardım və təcili müalicə tələb edir. Ölüm 12 saat ərzində baş verdiyi bildirilir.[2]

Dalaq kapsullaşdırılmış bakteriyalardan qorunmaq üçün vacibdir və buna görə də onun splenektomiya vasitəsi ilə çıxarılması kapsullaşdırılmış bakteriyalar tərəfindən sürətli, maneəsiz infeksiyaya səbəb ola bilər. Yüngül viruslu simptomlardan sepsisə sürətlə çevrilməsi BPSİ-nin xüsusilə təhlükəli olmasının səbəblərindən biridir.

Digər infeksiya mənbəyi,[3] babezioza səbəb olan Babesia növlərinin gənə parazitləridir.[4] İtlər tərəfindən dişlənildikdən sonra Capnocytophaga canimorsus infeksiyası da bu vəziyyətə səbəb ola bilər.[5]

Simptomları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əvvəlcə BPSİ qızdırma və ya öskürək kimi yüngül viral simptomlarla özünü göstərə bilər, lakin sonradan infeksiya simptomlarına titrəmə, ishal, qusma, nasazlıq, əzələ ağrısı, baş ağrısı və qarın ağrısı daxil ola bilər.[2]

Xəstəlik yuxarıda qeyd olunan əlamətlərdən komaya qədər sürətlə irəliləyir və refrakter septik şoka və nəhayət, 24 saat ərzində ölümə səbəb olur.[2]

Mexanizmi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dalağın tərkibində bakteriyaları faqositləşdirən (yeyən) və məhv edən immun hüceyrələr olan çoxlu makrofaqlar (retikuloendotelial sistemin bir hissəsi) var. Xüsusilə, bu makrofaqlar bakteriyalar IgG antitellərinə (IgG1 və ya IgG3) bağlandıqda və ya C3b komponentini tamamlayanda aktivləşir. Bu tip antitellər və komplementlər opsonizatorlar adlanan immun maddələrdir, faqositozu asanlaşdırmaq üçün bakteriyaların səthinə bağlanan molekullardır.

Dalaq artıq olmadığı halda (aspleniya), IgG və C3b hələ də bakteriyalara bağlıdır, lakin dalaq makrofaqlarının itməsi səbəbindən qan dövranından çıxarıla bilməz. Beləliklə, bakteriyalar infeksiyaya səbəb olmaq üçün sərbəstdir.

Dalağı olmayan xəstələrdə adətən dalaqda makrofaqlar tərəfindən opsonizasiya və faqositoz tələb edən patogenlərə qarşı immunizasiya lazımdır. Onlara bakterial kapsullu ümumi insan patogenləri (Streptococcus pneumoniae, Salmonella typhi, Neisseria meningitidis, E. coli, Hemophilus influenzae, Streptococcus agalactiae, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa) daxildir. Polisaxaridlərdən hazırlanmış kapsullar bakteriyaların yalnız makrofaqlar tərəfindən faqositozdan yayınmasına imkan verir, çünki faqositoz zamanı yalnız zülallar makrofaqlar tərəfindən birbaşa tanınır. Beləliklə, IgG və komplement zülalları şəklində humoral toxunulmazlıq insanın immun sisteminin bakterial kapsullara qarşı cavabıdır.

Qarşısının alınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

BPSİ-nin qarşısını almaq üçün tədbirlərə peyvənd, profilaktik antibiotiklər və xəstələrin maarifləndirilməsi daxildir.[6][7][8]

Xəstələrin maarifləndirilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aspleniya (dalağın normal fəaliyyətinin olmaması) risklərini bilmək BPSİ riskinin əhəmiyyətli dərəcədə azalması ilə əlaqələndirilir, buna görə də xəstənin təhsili BPSİ-nın qarşısını almaq üçün həyatı əhəmiyyət kəsb edir və BPSİ-nın qarşısının alınmasında ən vacib amil ola bilər.[9] Getdikcə daha çox insan öz sağlamlıq haqqında məlumatları internetdən alır və aspleniya və splenektomiyanın riskləri haqqında etibarlı və hərtərəfli məlumatın olmaması aspleniyalı insanlar üçün qarşısı alına bilən risk faktorudur.[9] Asplenik şəxslərin əksəriyyəti (84%-ə qədəri) aspleniya risklərindən xəbərsizdir.[2] Vəziyyət haqqında məlumat olan bilərziklərin taxılmasını təşviq etmək, antibiotiklərin daşınması, səyahətdən əvvəl, xüsusən malyariya və babesiyanın endemik olduğu yerlərə tibbi məsləhət almaq və heyvan dişləməsindən sonra dərhal tibbi yardım axtarmaq BPSİ riskini azaltdığını göstərilmişdir.[2]

Peyvənd[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xəstəliklərə Nəzarət və Qarşısının Alınması Mərkəzlərinin illik peyvənd tövsiyələri dalağı işləməyən insanlar üçün xüsusi ehtiva edir.[10]

Böyük Britaniyada İmmunizasiya üzrə Yaşıl kitabın 7-ci fəslində[11] əlavə xəstəlikləri olan insanların, o cümlədən aspleniya xəstələrinin immunizasiyası haqqında geniş məlumat təqdim olunub.

Bir sıra müxtəlif pnevmokok peyvəndləri olduğundan xəstəyə onlardan ən müasiri təklif edilməlidir. Dalağı olmayan xəstələrə təkrar dozalar tövsiyə olunur.

Proqnozu[redaktə | mənbəni redaktə et]

BPSİ demək olar ki, həmişə müalicə olmadan ölümcül olur, lakin müasir müalicələr ölüm nisbətini təxminən 40–70% endirmişdir.[1][12] BPSİ olan şəxslər ən çox antibiotiklər və dəstəkləyici müalicə ilə müalicə olunurlar.[6]

Epidemiologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

BPSİ riski ildə 0,23–0,42%, ömür boyu risk isə 5%-dir.[6] Əksər infeksiyalar splenektomiyadan sonra ilk bir neçə ildə baş verir, lakin BPSİ riski ömürlükdür.[1][13]

Risk uşaqlar və yaşlılar (70+ yaş) üçün ən yüksəkdir, lakin BPSİ hər yaşda baş verə bilər. Oraqvari hüceyrəli anemiya, talassemiya və şişlər kimi hematoloji vəziyyətlərdə daha çox risk var.[2]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 Waghorn DJ. "Overwhelming infection in asplenic patients: current best practice preventive measures are not being followed". Journal of Clinical Pathology. 54 (3). March 2001: 214–8. doi:10.1136/jcp.54.3.214. PMC 1731383. PMID 11253134.
  2. ↑ 1 2 3 4 5 6 Taniguchi, Leandro Utino; Correia, Mário Diego Teles; Zampieri, Fernando Godinho. "Overwhelming post-splenectomy infection: narrative review of the literature". Surgical Infections. 15 (6). December 2014: 686–693. doi:10.1089/sur.2013.051. ISSN 1557-8674. PMID 25318011. 2022-12-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-06.
  3. ↑ Rosner, F. "Babesiosis in splenectomized adults. Review of 22 reported cases". American Journal of Medicine. 76 (4). April 1984: 696–701. doi:10.1016/0002-9343(84)90298-5. PMID 6424470.
  4. ↑ Centers for Disease Control and Prevention. "About Babesiosis". CDC Parasites. 6 April 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 June 2018.
  5. ↑ Sinwar, Prabhu. "Overwhelming post splenectomy infection syndrome – Review study". International Journal of Surgery. 12 (12). December 2014: 1314–1316. doi:10.1016/j.ijsu.2014.11.005. PMID 25463041.
  6. ↑ 1 2 3 Davidson RN, Wall RA. "Prevention and management of infections in patients without a spleen". Clinical Microbiology and Infection. 7 (12). December 2001: 657–60. doi:10.1046/j.1198-743x.2001.00355.x. PMID 11843905.
  7. ↑ Working Party of the British Committee for Standards in Haematology Clinical Haematology Task Force. "Guidelines for the prevention and treatment of infection in patients with an absent or dysfunctional spleen. Working Party of the British Committee for Standards in Haematology Clinical Haematology Task Force". BMJ. 312 (7028). 1996: 430–4. doi:10.1136/bmj.312.7028.430. PMC 2350106. PMID 8601117. 2006-03-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-06.
  8. ↑ Davies JM, və b. "The prevention and treatment of infection in patients with an absent or dysfunctional spleen - British Committee for Standards in Haematology Guideline up-date". BMJ. 312 (7028). 2001-06-02: 430–4. doi:10.1136/bmj.312.7028.430. PMC 2350106. PMID 8601117.
  9. ↑ 1 2 Downing, Mark A.; Omar, Ahmed H.; Sabri, Elham; McCarthy, Anne E. "Information on the Internet for asplenic patients: a systematic review". Canadian Journal of Surgery (ingilis). 54 (4). August 2011: 232–236. doi:10.1503/cjs.005510. PMC 3191896. PMID 21651833. 2023-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-06.
  10. ↑ "2018 Adult Schedule by Health Conditions in Easy-to-read Format for Patients". Centers for Disease Control and Prevention. 14 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 19 June 2018.
  11. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-06.
  12. ↑ Schwartz PE, Sterioff S, Mucha P, Melton LJ, Offord KP. "Postsplenectomy sepsis and mortality in adults". Journal of the American Medical Association. 248 (18). November 1982: 2279–83. doi:10.1001/jama.248.18.2279. PMID 7131680.
  13. ↑ Cullingford GL, Watkins DN, Watts AD, Mallon DF. "Severe late postsplenectomy infection". The British Journal of Surgery. 78 (6). June 1991: 716–21. doi:10.1002/bjs.1800780626. PMID 2070242.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]