Barıt imperiyaları

Barıt imperiyaları və ya Müsəlman barıt imperiyaları — XVI əsrdən XVIII əsrə qədər çiçəkləndikləri dövrdə üç türk və müsəlman imperiyasına: Osmanlı İmperiyasına, Səfəvilər İmperiyasına və Böyük Moğol İmperiyasına aid edilən termin. Bu üç imperiya erkən müasir dövrün ən güclü və ən sabit iqtisadiyyatlarına malik idi ki, bu da kommersiya ekspansiyasına və mədəniyyətin daha çox himayəsinə səbəb olur, onların siyasi və hüquqi institutları isə artan mərkəzləşmə dərəcəsi ilə möhkəmlənirdi. İmperiyalarda adambaşına düşən gəlir və əhalinin əhəmiyyətli dərəcədə artması və davamlı texnoloji yenilik tempi müşahidə olunurdu. Qərbdə Mərkəzi Avropa və Şimali Afrikadan şərqdə Benqal və Arakana qədər uzanırdılar.

İmperator ekspansiyası zamanı yeni icad edilmiş odlu silahların, xüsusilə top və atıcı silahların istifadəsi və inkişafı ilə İslam barıt imperiyaları tərəfindən böyük ərazilər fəth edildi. Avropada olduğu kimi, barıt silahlarının tətbiqi mərkəzləşdirilmiş monarxiya dövlətlərinin yüksəlişi kimi dəyişikliklərə səbəb oldu. G.S.Hodqsona görə, barıt imperiyalarında bu dəyişikliklər hərbi təşkilatlanmadan xeyli kənara çıxdı.^[1] Hindistan yarımadasında yerləşən moğollar, qismən Teymuri İntibahını miras qoydular^[2] və öz dəbdəbəli memarlığı ilə tanındılar.^[3] Səfəvilər İran üçün səmərəli və müasir dövlət idarəsi yaratdılar və təsviri sənətdə böyük inkişaflara sponsorluq etdilər. Kaysar-ı Rum kimi də tanınan Konstantinopol əsaslı Osmanlı xilafətinin sultanları İki Həram Məscidin Xadimi və bununla da İslam dünyasının başçıları idilər. Onların gücləri, zənginliyi, memarlığı və müxtəlif töhfələri Asiya və Avropa tarixinin gedişatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir etdi.

Barıtlı silah əldə edən üç imperiyadan birincisi Osmanlı İmperiyası olmuşdur. 14-cü əsrdə Osmanlılar barıt artilleriyasını mənimsəmişdilər. ^[4] Osmanlılar tərəfindən barıt silahlarının qəbulu o qədər sürətli oldu ki, onlar "odlu silahların istehsalı və idarə edilməsində ixtisaslaşmış mərkəzləşdirilmiş və daimi qoşunların yaradılmasında həm Avropalı, həm də Yaxın Şərqdəki rəqiblərini qabaqladılar".^[5] Lakin, bu onların rəqiblərini şoka saldı və digər iki İslam imperiyasını silah proqramlarını sürətləndirməyə sövq etdi. Osmanlılar ən azından artıq I Bayazidin dövründə artilleriyaya sahib idilər və onlardan 1399 və 1402-ci illərdə Konstantinopolun mühasirələrində ondan istifadə etdilər. Onlar nəhayət 1430-cu ildə Salonikanın müvəffəqiyyətli mühasirəsində mühasirə mühərrikləri kimi öz silahlarını sübut etdilər. ^[6] Osmanlılar toplarını tökmək üçün Yaxın Şərq ^[5] və Avropa tökmə zavodlarından istifadə etdilər və 1453-cü ildə Konstantinopolun mühasirəsi zamanı onların şəhərin divarlarını dağıtmaq üçün kifayət qədər böyük topları var idi ki, bu da müdafiəçiləri təəccübləndirmişdi. ^[7]

Osmanlı ordusunun nizamlı şəkildə odlu silah istifadə etməsi avropalı həmkarlarının sürətini qabaqladı. Yeniçərilər yay və oxlardan istifadə edən piyada mühafizəçisi idilər. Sultan II Mehmedin hakimiyyəti dövründə onlar odlu silahlarla təchiz olundu və "bəlkə də dünyada odlu silahla təchiz edilmiş ilk daimi piyada qüvvəsi" oldular. ^[6] Beləliklə, Yeniçərilər ilk müasir daimi ordular hesab olunurlar. ^{[8] [9]} Artilleriya və yeniçəri atəş gücünün birləşməsi 1444-cü ildə Varnada səlibçilərə, 1473-cü ildə Başkent Ağqoyunlulara ^[10] və 1526 -cı ildə Macarıstana qarşı Mohaç ordusuna qarşı həlledici oldu. Lakin Səfəviləri və Moğolları barıtın effektivliyinə inandıran döyüş Çaldıran oldu.

Fitilli toplar 1440-cı illərdə Yeniçəri korpusu tərəfindən istifadə olunmağa başladı. Muşket daha sonra 1465-ci ildə Osmanlı İmperiyasında peyda oldu . Şam poladı daha sonra 16-cı əsrdən tüfəng kimi odlu silahların istehsalında istifadə edilmişdir. 1526-cı ildə Moxaç döyüşündə 2000 tüfənglə təchiz edilmiş yeniçərilər (adətən muşket kimi tərcümə olunur) "ardıcıl olaraq doqquz cərgə təşkil etdilər və onlar əlavə dəstəyə və ya istirahətə ehtiyac olmadan diz çökmüş və ya ayaq üstə vəziyyətdə silahlarını sıra ilə atəşə tutdular". Çinlilər daha sonra atəş üçün Osmanlının diz çökmə mövqeyini qəbul etdilər. ^[11] 1598-ci ildə Çin yazıçısı Zhao Shizhen türk tüfənglərini Avropa tüfənglərindən üstün hesab etmişdir. Çinli Wu Pei Chih (1621) daha sonra o dövrdə heç bir Avropa və ya Çin odlu silahında istifadə olunmadığı bilinməyən dayaqlı mexanizmdən istifadə edən türk tüfənglərini təsvir etdi. ^[11]

Çanaqqala silahı 1464-cü ildə Münir Əli tərəfindən dizayn edilmiş və bürüncdən tökülmüşdür. Çanaqqala silahı 340 ildən çox vaxt keçdikdən sonra, 1807-ci ildə Krallıq Donanmasının bir qüvvəsi meydana çıxdıqda və Çanaqqala Əməliyyatına başlayanda hələ də istifadədə idi. Türk qüvvələri qədim qalıqları yanacaq və mərmilərlə doldurdu, sonra onları İngilis gəmilərinə atəş etdi. İngilis eskadronu bu bombardman nəticəsində 28 itki verdi. ^[12]

Çaldıranda osmanlılar ilk dəfə Səfəvilərlə döyüşdə qarşılaşdılar. Sultan I Səlim 1514-cü ildə Şah İsmayılın Səlimin rəqiblərinin xeyrinə qızışdırdığı şiə təhlükəsi kimi qəbul etdiyi şeylə üzləşmək üçün öz səhra topları ilə şərqə doğru hərəkət etdi. Osmanlılar toplarını onları daşıyan arabaların arasına yerləşdirirdilər ki, bu da silahlı yeniçərilər üçün sığınacaq yaradırdı. Hücum Səfəvi süvariləri üçün dağıdıcı itkilərə səbəb oldu. Məğlubiyyət o qədər ağır idi ki, Osmanlı qüvvələri sürətlə irəliləyə bildi və qısa müddətə Səfəvilərin paytaxtı Təbrizi işğal etdi. Yalnız Osmanlı ordusunun məhdud yürüş radiusu onun şəhəri tutmasına və Səfəvi hakimiyyətinə son qoymasına mane oldu. ^[6]

Çaldıran məğlubiyyəti İsmayılın ərazi genişləndirmə proqramına son qoysa da, buna baxmayaraq şah öz qoşunlarını barıtla silahlandıraraq Osmanlı sultanlığından gələn real təhlükədən qorunmaq üçün təcili addımlar atdı. Çaldıranın iki ili ərzində İsmayılın 8000, 1521-ci ilə qədər, ehtimal ki, 20,000 nəfərdən ibarət tüfəngçilər ( tofangçi ) korpusu var idi. ^[13] Böyük Abbas orduda islahatlar apardıqdan sonra (təxminən 1598-ci ildə) Səfəvi qüvvələrinin 500 topdan ibarət topçular korpusu və 12.000 tüfəngçisi var idi. ^[5]

Səfəvilər ilk olaraq barıt silahlarını I İsmayılın ölümündən sonra gedən vətəndaş müharibəsi zamanı Şərqi İranı işğal edən özbəklərə qarşı istifadə etdilər. Gənc şah I Təhmasib Heratı azad etmək üçün orduya başçılıq etdi və 24 sentyabr 1528-ci ildə özbəklərlə qarşılaşdı. Səfəvilərin özbəkləri qətiyyətlə məğlub etdiyi Camda Şah ordusu hər iki cinahda süvariləri olan vaqonlarla mühafizə olunan mərkəzdə toplar (vaqonların üzərində fırlanan silahlar) yerləşdirirdi. Moğol imperatoru Babur Camdakı formalaşmanı "Anadolu üslubunda" adlandırdı. ^[14] Bir neçə min silah daşıyan piyada da Osmanlı ordusunun yeniçəriləri kimi mərkəzə toplaşdı. Özbək süvariləri Səfəvi ordusunu hər iki cinahda toqquşdurub çevirsələr də, Səfəvi mərkəzi (özbəklər tərəfindən birbaşa iştirak etmədiyi üçün) əlində idi. Təhmasibin şəxsi rəhbərliyi altında toplaşan mərkəzin piyada qoşunları Özbəkin mərkəzini döyüşə atıb pərən-pərən saldılar və meydanı təmin etdilər. ^[6]

Lahorun Lodi qubernatoru Daulat Xan tərəfindən Lodi Sultan İbrahim xana qarşı üsyanını dəstəkləmək üçün dəvət edildikdə, Babur barıt odlu silahlar və tarla artilleriyası və onları yerləşdirmə üsulu ilə tanış idi. Babur Osmanlı mütəxəssisi Ustad Əli Qulini işə götürdü, o, Babura standart Osmanlı quruluşunu - mərkəzdə vaqonlarla qorunan artilleriya və odlu silahla təchiz edilmiş piyada və hər iki qanadda oxatanları göstərdi. Babur bu birləşməni 1526-cı ildə Panipatdakı Birinci Döyüşdə istifadə etdi, burada Dehli sultanlığına sadiq Əfqan və Racput qüvvələri sayca üstün olsa da, barıt silahları olmadan məğlub oldular. Teymuri qüvvələrinin qəti qələbəsi, imperiyanın tarixi boyu düşmənlərin Moğol şahzadələri ilə nadir hallarda görüşməsinin səbəblərindən biridir. Böyük Əkbər, Şah Cahan və Aurangzebin hakimiyyəti Hindistan tarixinin ən yüksək zirvəsi kimi təsvir edilmişdir . ^[6] Moğol İmperiyası bəzən dünya əhalisinin 16,1%-i ilə güclü geosiyasi quruma çevrildi. Osmanlılar və Səfəvilər kimi Moğollar Teymuri mədəniyyəti və incəsənətinin elementlərini miras aldılar.

• Ágoston, Gábor. "Merce Prohibitae: The Anglo-Ottoman Trade in War Materials and the Dependence Theory". Oriente Moderno. Anno XX (81) (1). 2001: 177–92. doi:10.1163/22138617-08101009. JSTOR 25817751.
• Ágoston, Gábor. Guns for the Sultan: Military Power and the Weapons Industry in the Ottoman Empire. Cambridge, U.K.: Cambridge University Press. 2005. ISBN 978-0521843133.
• Burke, Edmund, III. "Islamic History as World History: Marshall Hodgson, 'The Venture of Islam'". International Journal of Middle East Studies. 10 (2). May 1979: 241–64. doi:10.1017/s0020743800034796. JSTOR 162129.
• Chase, Kenneth, Firearms: A Global History to 1700, Cambridge University Press, 2003, ISBN 0-521-82274-2.
• Har-El, Shai. Struggle for Domination in the Middle East: The Ottoman-Mamluk War, 1485-91. Leiden: E.J. Brill. 1995. ISBN 978-9004101807.
• Hess, Andrew Christie. "Islamic Civilization and the Legend of Political Failure". Journal of Near Eastern Studies. 44 (1). January 1985: 27–39. doi:10.1086/373102. JSTOR 544368.
• Laichen, Sun. "Military Technology Transfers from Ming China and the Emergence of Northern Mainland Southeast Asia (c. 1390-1527)". Journal of Southeast Asian Studies. 34 (3). October 2003: 495–517. doi:10.1017/s0022463403000456. JSTOR 20072535.
• McNeill, William H. The Age of Gunpowder Empires, 1450-1800 // Adas, Michael (redaktor). Islamic & European Expansion: The Forging of a Global Order. Journal of Near Eastern Studies. 44. Philadelphia: Temple University Press. 1993. 103–139. ISBN 978-1566390682. JSTOR 544368.
• Hodgson, Marshall G.S. The Venture of Islam: Conscience and History in a World Civilization'. Chicago: University of Chicago Press. 1974. ISBN 978-0226346779.
• Khan, Iqtidar Alam. "Gunpowder and Empire: Indian Case". Social Scientist. 33 (3/4). March–April 2005: 54–65. JSTOR 3518112.
• Khan, Iqtidar Alam. Gunpowder and Firearms: Warfare in Medieval India. New Delhi: Oxford University Press. 2004. ISBN 978-0195665260.
• Lane, Kris E. Colour of Paradise: The Emerald in the Age of Gunpowder Empires. New Haven, Connecticut: Yale University Press. 2010. ISBN 9780300161311.
• Matthee, Rudi. Firearms // Encyclopædia Iranica. December 15, 1999. İstifadə tarixi: February 1, 2015. (Updated as of January 26, 2012.)
• Matthee, Rudi. "Was Safavid Iran an Empire?". Journal of the Economic and Social History of the Orient. 53 (1/2). 2010: 233–65. doi:10.1163/002249910x12573963244449. JSTOR 25651218.
• Mikaberidze, Alexander. Jam, Battle of (1528) // Mikaberidze, Alexander (redaktor). Conflict and Conquest in the Islamic World: A Historical Encyclopedia. 1. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. 2011. 442–43. ISBN 9781598843361.
• Needham, Joseph, Science & Civilisation in China, V:7: The Gunpowder Epic, Cambridge University Press, 1986, ISBN 0-521-30358-3.
• Streusand, Douglas E. Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals. Philadelphia: Westview Press. 2011. ISBN 978-0813313597.