Beynəlxalq cinayət hüququ

Beynəlxalq cinayət hüququ (ing. International criminal law) — beynəlxalq hüququn bir sahəsi olaraq, ən ciddi beynəlxalq cinayətləri müəyyən edir, bu cinayətlərin törədilməsinə görə fərdlərin hüquqi məsuliyyətini nəzərdə tutur və bu məsuliyyətin həyata keçirilməsi üçün mexanizmləri təmin edir.[1]

Bu hüquq sahəsi müharibə cinayətləri, insanlıq əleyhinə cinayətlər, soyqırım və təcavüz cinayətləri kimi əməlləri əhatə edir və əsasən Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi (ing. International Criminal Court — ICC) tərəfindən tətbiq olunur.[2][3]

Beynəlxalq cinayət hüququnun əhəmiyyəti ondan ibarərdir ki, tarixdə törədilən ən dəhşətli cinayətlərə görə məsul şəxslər cəzalandırılır,[4] hüquqi mexanizmlər potensial cinayətkarları çəkindirir və post-münaqişə dövrlərində hüququn tətbiqi cəmiyyətlərin barışmasına şərait yaradır.[5]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Beynəlxalq cinayət hüququnun tarixi, bəşəriyyətin ən ciddi cinayətlərə görə fərdləri məsuliyyətə cəlb etmək və beynəlxalq sülhü qorumaq məqsədilə hüquqi mexanizmlər yaratmaq cəhdləri ilə bağlıdır.[6] Bu hüquq sahəsi, əsasən, dünya müharibələrinin yaratdığı dağıntılara cavab olaraq inkişaf etmişdir. Beynəlxalq cinayət hüququnun tarixi, insan hüquqlarının müdafiəsi və qlobal ədalətin təmin edilməsi istiqamətində mühüm bir inkişaf yolunu əhatə edir.[7]

Qədim dövrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəlif cəmiyyətlər arasında müharibə və sülh dövrlərində davranış qaydalarını müəyyən edən razılaşmalar mövcud idi.[8] Məsələn, müharibə əsirlərinə hörmət göstərilməsinə dair qaydalar.[9]

XVIII-XIX əsrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1864-cü il Cenevrə Konvensiyası — müharibə zamanı yaralılara və xəstələrə yardım göstərilməsi barədə ilk beynəlxalq sənəd. 1868-ci il Sankt-Peterburq Bəyannaməsi — müharibə zamanı həddən artıq zorakılıq tətbiqinin məhdudlaşdırılması.[10][11] 1899 və 1907-ci il Haaqa Konvensiyaları — müharibə hüququ və humanitar hüququn əsaslarını müəyyən etdi.[12]

Birinci Dünya Müharibəsi sonrası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Versal müqaviləsində (1919) Almaniya rəhbərlərinin beynəlxalq cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olunması müzakirə edildi, lakin həyata keçirilmədi. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi yaratmaq cəhdləri uğursuz oldu.[13]

İkinci Dünya Müharibəsi sonrası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nürnberq və Tokio tribunalı (1945-1948)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlk dəfə beynəlxalq məhkəmələr vasitəsilə fərdlər soyqırım, müharibə cinayətləri və insanlıq əleyhinə cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olundu. Nürnberq məhkəməsi, liderlərin fərdi məsuliyyətini vurğulayan yeni bir hüquqi yanaşma gətirdi:[14] "Dövlətlərin deyil, fərdlərin məsuliyyəti vardır." Tokio tribunalı isə Asiya-Sakit okean regionunda müharibə cinayətlərinə görə məsuliyyəti araşdırdı.[15]

1948-ci ildə Soyqırım Cinayətlərinin Qarşısının Alınması və Cəzalandırılması haqqında Konvensiya qəbul edildi. Beynəlxalq cinayətlər üzrə yeni hüquqi mexanizmlər yaradıldı.[16]

Soyuq müharibə sonrası dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yuqoslaviya müharibələri zamanı törədilən cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olundu. Bu tribunalar, müasir beynəlxalq cinayət hüququnun inkişafında mühüm rol oynadı.[17] 1998-ci ildə qəbul edilən Roma Statutu, 2002-ci ildə qüvvəyə mindi. ICC, soyqırım, insanlıq əleyhinə cinayətlər, müharibə cinayətləri və təcavüz cinayətlərini araşdırmaq və məsuliyyətə cəlb etmək üçün yaradıldı.[18]

Müasir dövr (XXI əsr)

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövlətlər, beynəlxalq cinayətlərin cəzasız qalmaması üçün öz milli qanunvericiliklərində universal yurisdiksiya prinsipini tətbiq etməyə başladılar. Məsələn, bəzi ölkələrdə digər dövlətlərin vətəndaşları belə beynəlxalq cinayətlərə görə mühakimə oluna bilər. Məhkəmə qərarları beynəlxalq münasibətlərdə təsirli olmağa başlamışdır.[19] Məsələn, Sudan Prezidenti Ömər əl-Bəşir və ya Liviyanın keçmiş lideri Müəmmar Qəzzafi kimi şəxslərin ICC tərəfindən ittiham edilməsi.[20][21]

Əsas beynəlxalq cinayətlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Soyqırım (ing. Genocide) — müəyyən bir etnik, dini, milli və ya irqi qrupun tamamilə və ya qismən məhv edilməsi məqsədilə törədilən hərəkətlər.[22] Məsələn, 1994-cü ildə Ruandada Hutu hökumətinin Tutsi qrupuna qarşı törətdiyi cinayətlər. Müharibə cinayətləri (ing. War Crimes) — silahlı münaqişələr zamanı beynəlxalq humanitar hüququn ciddi pozuntuları,[23] məsələn, mülki əhalinin məqsədli öldürülməsi və ya əsirlərə işgəncə verilməsi. İnsanlıq əleyhinə cinayətlər (ing. Crimes Against Humanity) — müharibə ilə bağlı olmadan mülki əhalinin genişmiqyaslı və ya sistematik şəkildə hücuma məruz qalması. Məsələn, kütləvi qətllər, köləlik, deportasiya və ya işgəncə.[24]

Xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dövlətlərdən fərqli olaraq, beynəlxalq cinayət hüququ fərdləri məsuliyyətə cəlb edir.[25] Bu, xüsusilə liderlər və hərbi komandirlər üçün keçərlidir. Cinayətin hansı ölkədə törədilməsindən asılı olmayaraq,[26] beynəlxalq cinayət hüququ tətbiq edilə bilər. Beynəlxalq cinayət hüququ, həm beynəlxalq tribunalarda, həm də milli məhkəmələrdə tətbiq oluna bilər. Yalnız beynəlxalq sülhə və insanlığa qarşı ən ciddi təhdidlər bu hüquq sahəsinə daxil edilir.[27]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Thomas W. Simon. Genocide, Torture and Terrorism: Ranking International Crimes and Justifying Humanitarian Intervention. Palgrave Macmillan. 2016. səh. 89. ISBN 978-1-349-56169-8.
  2. ↑ "History | International Criminal Tribunal for the former Yugoslavia". www.icty.org. 2023-04-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-05.
  3. ↑ "The ICTR in Brief | United Nations International Criminal Tribunal for Rwanda". unictr.irmct.org. 2019-12-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-03-05.
  4. ↑ Margaret M. DeGuzman,"Crimes Against Humanity" Research Handbook on International Criminal Law, Bartram S. Brown, ed., Edgar Elgar Publishing, 2011.
  5. ↑ Cassese, Antonia, redaktorThe Oxford Companion to International Criminal Justice. United Kingdom: Oxford University Press. 2009. səh. 41.
  6. ↑ Cassese, Antonio. Cassese's International Criminal Law (3rd). Oxford University Press. 2013. 63–66. ISBN 978-0-19-969492-1. aprel 29, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: oktyabr 5, 2015.
  7. ↑ Zegveld, Liesbeth. Accountability of Armed Opposition Groups. səh. 107.
  8. ↑ "Criminal Justice" Arxiv surəti 8 oktyabr 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, International Center for Transitional Justice
  9. ↑ Waller, James. ""Genocide Is Worth It": Broadening the Logic of Atrocity Prevention for State Actors". Genocide Studies and Prevention. 13 (3). 2019: 97–110. doi:10.5038/1911-9933.13.3.1675.
  10. ↑ Article 5 of the Rome Statute Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Accessed 20 March 2008.
  11. ↑ United Nations Department of Public Information, December 2002. The International Criminal Court Arxiv surəti 5 dekabr 2006 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2006-12-05 at the Wayback Machine. Accessed 5 December 2006.
  12. ↑ Zegveld, Liesbeth. Accountability of Armed Opposition Groups in International Law. Cambridge Studies in Internation and Comparative Law. 2002. səh. 56.
  13. ↑ "Criminal Justice" Arxiv surəti 8 oktyabr 2024 tarixindən Wayback Machine saytında, International Center for Transitional Justice
  14. ↑ trial-ch.org Arxiv surəti 19 aprel 2016 tarixindən Wayback Machine saytında. Accessed 13 August 2015.
  15. ↑ Article 3 of the Rome Statute Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Accessed 20 March 2008.
  16. ↑ "Kosovo Specialist Chambers & Specialist Prosecutor's Office". www.scp-ks.org. 15 December 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 January 2018.
  17. ↑ International Criminal Court is sometimes abbreviated as ICCt to distinguish it from several other organisations abbreviated as ICC. However, the more common abbreviation ICC is used in this article.
  18. ↑ Amnesty International (11 April 2002). "The International Criminal Court – A Historic Development in the Fight for Justice" Arxiv surəti 24 dekabr 2014 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2014-12-24 at the Wayback Machine. Retrieved 20 March 2008.
  19. ↑ Articles 12 & 13 of the Rome Statute Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Accessed 20 March 2008.
  20. ↑ Article 17 of the "Rome Statute" Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Retrieved 20 March 2008.
  21. ↑ Article 20 of the "Rome Statute" Arxiv surəti 19 oktyabr 2013 tarixindən Wayback Machine saytında. Retrieved 20 March 2008.
  22. ↑ International Criminal Court. Office of the Prosecutor. Accessed 21 July 2007.
  23. ↑ "Home". www.icc-cpi.int. 2019-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-12-03.
  24. ↑ Smith, David. "Thomas Lubanga sentenced to 14 years for Congo war crimes". the Guardian. 10 July 2012.
  25. ↑ Obulutsa, George. "Rwanda genocide court says mandate extended to 2009". Reuters. July 29, 2008. January 12, 2009 tarixində arxivləşdirilib.
  26. ↑ "Case Information Sheet: The Prosecutor v. Thomas Lubanga Dyilo" (PDF). June 2, 2016 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib.
  27. ↑ "ICTR - Status of Cases". 2009-07-21 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2010-04-13.

Biblioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Vikianbarda Beynəlxalq cinayət hüququ ilə əlaqəli mediafayllar var.