Denali (dağ)

Denali[3][4] (ing. Denali, 1896-2015-ci illərdə Mak-Kinli dağı ing. Mount McKinley)[5] — Alyaskanın Denali rayonunda 6,190 metr (20,308 ft) hündürlüyü ilə Şimali Amerikanın ən yüksək dağı.

Denali
Ümumi məlumatlar
Mütləq hündürlüyü 6190 m
Nisbi hündürlüyü 6.155 m[1][2]
İlk fəthi

1913-cü il, 7 iyunda Hudson Stuk Harri Karstens Volter Harper

Robert Tatum tərəfindən
Yerləşməsi
63°04′10″ şm. e. 151°00′27″ q. u.HGYO
Ölkə  ABŞ
Region
Əyalət
Denali xəritədə
Denali
Denali
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Dağın ətrafındakı ərazidə yaşayan Koyukon xalqı əsrlər boyu zirvəyə “Denali” deyirdi. 1896-cı ildə bir qızıl kəşfiyyatı, o zamankı prezidentliyə namizəd William McKinley-ni dəstəkləmək üçün "McKinley Mount" adını verdi; bu ad 1917-ci ildən 2015-ci ilə qədər ABŞ - ın Federal hökuməti tərəfindən tanınan rəsmi ad idi. 2015-ci ilin avqustunda, Alyaska əyalətinin 1975-ci il rəhbərliyindən sonra Birləşmiş Ştatların Daxili İşlər Nazirliyi dağın rəsmi adının Denali olaraq dəyişdirildiyini elan etdi.[6][7]

1903-cü ildə Ceyms Vikkerşam, Denaliyə dırmaşmaq üçün ilk uğursuz cəhdini etdi. 1906-cı ildə Frederik Kuk dağı fəth etdiyini iddia etdi, lakin bu təsdiqlənməmişdir və onun qanuniliyi şübhə altına alınır. Denalinin zirvəsinə ilk təsdiqlənən yüksəlişə 7 iyun 1913-cü ildə, Cənub zirvəsinə dırmanan alpinistlər Hudson Stuk, Harri Karstens, Valter Harper və Robert Tatum imza atılmışdır. 1951-ci ildə Bradford Vaşburn ən təhlükəsiz və ən asan yol hesab edilən və buna görə də hazırda istifadə edilən ən populyar olan Qərbi Buttress marşrutunu kəşf etdi.

2 sentyabr 2015-ci ildə ABŞ Geoloji Tədqiqatı dağın hündürlüyünün 20,320 fut (6,194 m) deyil, 20,310 fut (6,190 m) olduğunu qeyd etdi.

Adlandırma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əsrlər boyu dağın ətrafında yaşayan Koyukon Atabaskaları dağı Dinale ya Denali kimi adlandırırdılar. Bu ad "yüksək" və ya "hündür" mənasını verən Koyukon sözünə əsaslanır.[8]Rusların Alyaskaya sahib olduğu dövrdə dağın adı Bolşaya Qora idi ( rus. Большая Гора, bolşaya-böyük, qora-dağ deməkdir).[9] Dağın təməlinə çatan ilk yerli Alyaskalı qızıl kəşfiyyatçısı Frank Densmordan[10] sonra 1880-ci illərin sonu və 1890-cı illərin əvvəllərində dağ qısaca Densmore dağı adlandırıldı.[11]

1896-cı ildə bir qızıl kəşfiyyatçısı sonrakı il prezident olmuş o zamankı prezidentliyə namizəd Vilyam Mak-Kinliyə siyasi dəstək olaraq dağı Mak-Kinli adlandırdı. Prezident Vilson, 26 Fevral 1917-ci il tarixli Mak-Kinli Milli Parkı Aktını imzaladıqdan sonra Birləşmiş Ştatlar rəsmi olaraq Mak-Kinli adını tanıdı. 1965-ci ildə Lindon Conson dağın şimal və cənub zirvələrini İngilis dövlət xadimi Vinston Çörçillin şərəfinə "Çörçil zirvələri" elan etdi. Alyaska Coğrafi Adlar Şurası 1975-ci ildə dağın adını yerli olaraq adlandırıldığı kimi, Denali olaraq dəyişdirilməsini tələb etdi.[12] Bununla birlikdə, 1975-ci ildə Alyaska əyalətinin qanunverici orqanından ABŞ-nin Coğrafi Adlar üzrə Heyətinə federal səviyyədə tələbə Mak-Kinlinin doğma şəhəri olan Kantondan Ohayo korqresi üzvü Ralf Requla mane oldu.[13]

30 Avqust 2015-ci ildə, Alyaskaya prezident ziyarətindən bir qədər əvvəl Barak Obama administrasiyası Denali adının Alaska Coğrafiya Şurasının təyinatına uyğun olaraq bərpa ediləcəyini elan etdi.[14] ABŞ Daxili İşlər Katibi Sally Cevellin, 28 Avqust 2015 tarixində adın Denali olaraq dəyişdirilməsi əmri dərhal qüvvəyə mindi.[15] Cevell, dəyişikliyin "çoxdan gəldiyini" söylədi.[16]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yukon, Tanana və Kuskokvim çaylarının hövzəsində yaşayan Koyukon Atabaskları dağın ətəyinə çıxışı olan ilk yerli Amerikalılar idi. Britaniya dəniz kapitan və tədqiqatçı, Corc Vankover, 6 may 1794-də dağları qeyd edərkən Denalini görən ilk avropalı olmuşdur. Rus tədqiqatçısı Lavrenti Zaqoskin 1843 və 1844-cü illərdə Tanana və Kuskokvim çaylarını tədqiq etdi və dağı digər tərəfdən görən ilk avropalı oldu.

Susitna çayının qumlarında qızıl axtaran, Vaşinqtonun Sietl ştatında yaşayan Yeni Hampşire əsilli Vilyam Dikkey, Alyaskadan qayıtdıqdan sonra, 24 yanvar 1897-ci ildə yaranan "New York Sun"a hesabat verdi. O hesabatında "Bu zirvənin Şimali Amerikada ən yüksək zirvə olduğuna şübhə etmirik və 20,000 fut (6,100 m) hündürlüyündə olduğunu təxmin edirik" cümləsi ilə diqqət çəkdi. Buna qədər Kanadanın Yukon ərazisindəki Loqan dağının qitənin ən yüksək nöqtəsi olduğuna inanılırdı. Sonradan hesabları üçün tərənnüm edilsə də, Dikkey, digər kəşfiyyatçı tərəflərin də dağın 20,000 fut (6,100 m) hündürlüyündə olduğunu təxmin etdiyini etiraf etdi.[17]

Hava stansiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaponiya Alp Klubu 1990-cı ildə Denali zirvəsi yaxınlığında, 18,733 fut (5,710 m) yüksəklikdə bir meteoroloji stansiya quraşdırdı. 1998-ci ildə bu hava stansiyası Alyaska Fairbanks Universitetindəki Beynəlxalq Arktika Tədqiqat Mərkəzinə bağışlandı. 2002-ci ilin iyun ayında 19,000 fut (5,800 m) hündürlükdə bir hava stansiyası yerləşdirildi. Yarandığı gündən bəri, avadanlıqların illik yeniləmələri həddindən artıq hava və hündürlük şərtləri üçün qurulmuş xüsusi alət ilə aparılır. Bu hava stansiyası dünyanın üçüncü ən yüksək hava stansiyasıdır.[18]

Hava stansiyası1 dekabr 2003-cü ildə temperaturu −75.5 °F (−59.7 °C) olaraq qeyd etdi. 29 Noyabr 2003-cü ildə temperatur −74.4 °F (−59.1 °C), küləyin sürəti saatda 29.6 kilometr kimi qeyd alındı.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ http://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=271.
  2. ↑ https://peakvisor.com/peak/denali.html.
  3. ↑ Jones, Daniel. Peter Roach; James Hartmann; Jane Setter (redaktorlar ). English Pronouncing Dictionary. Cambridge: Cambridge University Press. 2003 [1917]. ISBN 3-12-539683-2.
  4. ↑ Denali // Oxford Dictionaries. December 22, 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: December 17, 2015.
  5. ↑ Mr. Wyden, from the Committee on Energy and Natural Resources. "Senate Report 113-93 – Designation of Denali in the State of Alaska". U.S. Government Publishing Office. September 10, 2013. 2018-06-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-16. The State of Alaska changed the name of the mountain to Denali in 1975, although the U.S. Board on Geographic Names has continued to use the name Mount McKinley. Today most Alaskans refer to Mount McKinley as Denali.
  6. ↑ "Denali Name Change" (PDF) (Press-reliz). U.S. Department of the Interior. August 28, 2015. September 5, 2015 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2015.
  7. ↑ Campbell, Jon. "Old Name Officially Returns to Nation's Highest Peak". U.S. Board of 6Geographic Names (U.S. Geological Survey). August 30, 2015. June 5, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: May 16, 2016.
  8. ↑ Martinson, Erica. "McKinley no more: America's tallest peak to be renamed Denali". Alaska Dispatch News. August 30, 2015. March 3, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2015. The name "Denali" is derived from the Koyukon name and is based on a verb theme meaning "high" or "tall," according to linguist James Kari of the Alaska Native Language Center at the University of Alaska Fairbanks, in the book "Shem Pete’s Alaska." It doesn't mean "the great one," as is commonly believed, Kari wrote.
  9. ↑ Dictionary of Alaska Place Names (PDF). United States Department of the Interior. 1976. səh. 610. ISBN 0944780024.[ölü keçid].
  10. ↑ Berton, Pierre. Klondike: The Last Great Gold Rush 1896–1899 (revised). 1990 [1972]. səh. 84. ISBN 0-14-011759-8. OCLC 19392422.
  11. ↑ Norris, Frank. "Crown Jewel of the North: An Administrative History of Denali National Park and Preserve, Vol. 1" (PDF). National Park Service. səh. 1. 2009-09-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2020-03-10.
  12. ↑ Senator Ron Wyden. "Senate Report 113-93, Designation of Denali in the State of Alaska". US Government Publishing Office. September 10, 2013. June 12, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 31, 2015.
  13. ↑ Monmonier, Mark. Drawing the Line: Tales of Maps and Cartocontroversy. Henry Holt and Company. 1995. səh. 67. ISBN 0-8050-2581-2. 2022-03-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-22.
  14. ↑ Richardson, Jeff. "Denali to be restored as name of North America's tallest mountain". Fairbanks Daily News-Miner. August 30, 2015. January 3, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 30, 2015.
  15. ↑ (Press-reliz).
  16. ↑ "President Obama OKs renaming of Mount McKinley to Denali". Alaska Dispatch News. August 30, 2015. March 3, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 30, 2015.
  17. ↑ Sherwonit, Bill. Denali: A Literary Anthology. Seattle: The Mountaineers Books. October 1, 2000. səh. 9. ISBN 0-89886-710-X. March 20, 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: March 11, 2020. See, particularly, chapter 4 (pp. 52–61): "Discoveries in Alaska" Arxivləşdirilib 2022-03-19 at the Wayback Machine, 1897, by William A. Dickey.
  18. ↑ "Japanese install probe on tallest US peak". The Japan Times. July 17, 2006. November 3, 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-01-24.