Hıdase SES

Bu məqalənin mətnini Azərbaycan dilinə uyğunlaşdırmaq lazımdır. Məqalədə cümlə quruluşlarındakı yanlışlıqları və orfoqrafik səhvləri düzəltdikdən sonra {{Azərbaycanca deyil}} şablonunu silməyi unutmayın.

Böyük Efiopiya Dirçəliş Su bəndi (amh. ሕዳሴ, Hıdase — Dirçəliş; ing. Grand Ethiopian Renaissance Dam) – Nil çayının sağ qolu olan Mavi Nil çayının üzərində yerləşən, Sudanla sərhədə yaxın Efiopiyanın Benişanqul-Gumuz bölgəsində quraşdırılmış gücü 5150 MVatt olan böyük su-elektrik stansiyası. Layihə hal-hazırda tikilməkdədir.^[1]

Hıdase SES
Əsas xüsusiyyətləri
Elektrik enerjisi gücü	5,150 MW
Yerləşməsi
11°12′51″ şm. e. 35°05′35″ ş. u.HGYO
Ölkə	Efiopiya
Hıdase SES
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Layihə ilə bağlı aparılan geniş təbliğat səbəbindən, müxtəlif ingilisdilli nəşrlərdə "X Layihəsi" (Project X) və "Minilliyin Rezervuarı" adları istifadə olunur. İnternetdə GERDP (Böyük Efiopiya Dirçəliş Bəndi (Grand Ethiopian Renaissance Dam) ifadəsinin qısaltması) adı da geniş yayılmışdır.

Böyük Efiopiya Dirçəliş Su bəndi (GERDP) təxminən 5 milyard ABŞ dollarına başa gəldiyi təxmin edilir ki, bu da 2016-cı ildə Efiopiyanın ümumi daxili məhsul təxminən 7%-ni təşkil edirdi. Mavi Nil çayı ilə bağlı layihələr üçün beynəlxalq maliyyənin olmaması uzun müddətdir Misirin Nil su payı üzərində ehtimal olunan hegemonluğu saxlamaq üçün^[2][3] davamlı kampaniyası ilə izah olunurdu. Efiopiya GERD-nin istiqraz satışı şəklində daxili fond toplamaq və işçilərini gəlirlərinin bir hissəsini töhfə verməyə inandırmaqla izdihamlı maliyyələşdirmə ilə məcbur oldu. Fond toplamada daxili uğura baxmayaraq, Efiopiyadakı siyasi mühitə görə efiopiyalıların şübhə ilə qarşılandı.^[4][5] Çin hökuməti hidroenergetika infrastrukturuna əhəmiyyətli miqdarda beynəlxalq maliyyə ayırır. Müxalifət, bənd üçün maliyyə yığma prosesinə qarşı açıq etiraz göstərir.^[6]

Dizayn 2011–2019-cu illər arasında bir neçə dəfə dəyişmişdir. Bu, bəndin parametrlərinə təsir etdi.^[7]

Böyük Efiopiya Dirçəliş Anbarı layihəsi bir neçə komponentdən ibarətdir:

• 145 m hündürlüyündə silindirlə sıxılmış beton bəndi
• 50 m hündürlüyündə beton üzlü qaya doldurucu yəhər bəndi^[8]
• su tullantıları və dib çıxışları sistemi
• 2 elektrik stansiyası
• bir 280 km tək dövrəli 400 KV elektrik verilişi xətti
• Mavi Nil üzərində 2 körpü və 240 km yol

Əsas bəndin sıfır səviyyəsi 500 masl yüksəklikdədir, təxminən Mavi Nil çayının yatağının səviyyəsinə uyğundur. İki elektrik stansiyasının çıxışları yer səviyyəsindən aşağıdadır, buna görə də bəndin ümumi hündürlüyü 185 m bəndin verilən hündürlüyündən bir qədər yüksəkdir.

Layihədə üç su axınları var, birinci təxminən 18.000 kubmetr beton istifadə edilib. Bu su axınları birlikdə 30,200 m³/san üçün nəzərdə tutulub ki, bu da ehtimal olunan maksimum daşqın hadisəsidir. Çay Sudan ərazisinə girməzdən əvvəl üç su tökmə yolundan bütün suları Mavi Nilə axıdılacaq.^[9]

Tamamlandıqda, Böyük Efiopiya Dirçəliş Su bəndi 5150 MVt gücü və 74 milyard kubmetr su anbarı ilə Afrikanın ən böyük hidroenergetika obyekti olacaq. Anbar Efiopiyanın elektrik istehsalını iki dəfə artıracaq. Bununla belə, Böyük Efiopiya Dirçəliş Su bəndi su anbarının ilkin doldurulması və uzunmüddətli istismarının Sudan və Misirə bir sıra imkanlar və risklər gətirərək, bəndin aşağı axarında Mavi Nil axınının xüsusiyyətlərini əhəmiyyətli dərəcədə dəyişdirəcəyi gözlənilir.^[7][10][11]

GERD-in əsas podratçısı İtaliyanın "Webuild" şirkətidir (keçmiş Salini Impregilo), o, eyni zamanda Gilgel Gibe II, Gilgel Gibe III və Tana Beles su-elektrik stansiyası bəndlərinin əsas podratçısı kimi fəaliyyət göstərmişdir. Simegne Bekele^[12] 2011-ci ildə tikintinin başlanmasından 26 iyul 2018-ci ildə vəfatına qədər GERD-in layihə rəhbəri olub. Həmin ilin oktyabrında onu Kifle Horo əvəz etdi. Bənd üçün 10 milyon m³ beton tələb olunurdu, bunun üçün hökumət yalnız yerli istehsaldan istifadə etməyi öhdəsinə götürdü.^[1]

2012-ci ilin martında Salini Tratos Cavi SPA İtalyan şirkətini bənd üçün aşağı və yüksəkgərginlikli kabel tədarükü üçün müqavilə ilə təltif etdi. Alstom şirkəti layihənin birinci mərhələsi üçün 250 milyon avro dəyərində səkkiz Francis turbin təmin edib.^{[13][14][15][16][17]}

2012-ci ildə Misir, Sudan, Efiopiya və digər müstəqil qurumlardan olan ekspertlərdən ibarət Beynəlxalq Ekspertlər Şurası, əsasən, mühəndislik və qismən təsirlə bağlı məsələləri müzakirə etmək üçün yaradılmışdır. Bu Şura Efiopiyaya və bəndin tikintisini həyata keçirən əsas podratçıya təklif edilən bir sıra mühəndislik dəyişiklikləri ilə yekunlaşdı.^[18] Daşqınların ölçüsü və onlara qarşı konstruktiv reaksiya ilə məşğul olan iki əsas mühəndis sualından biri:

• Qaya yəhəri bəndinin yaxınlığında yerləşən qəza axınları çayın mümkün olan ən böyük daşqını nəzərə almaq üçün kənarın uzunluğunu 300 m-dən 1200 m-ə qədər artırır.
• Şuranın ikinci əsas tövsiyəsi dərhal həllini tapmadı. Bu tövsiyə qeyri-sabit zirzəmiyə görə sürüşən bənd təhlükəsinin qarşısını almaq üçün əsas qaya zirzəmisi ilə kontekstdə bəndin struktur bütövlüyü ilə bağlı idi.^[18] Şura tərəfindən iddia edilmişdir ki, ilkin struktur tədqiqatları qaya zirzəmisində (qneys) çatlar və sürüşmə təbəqələri kimi xüsusi şərtlər nəzərə alınmadan, yalnız ümumi süxur kütləsini nəzərə alır.

Komissiya, GERD-in məhv olması nəticəsində onlarla kub kilometr suyun axması kimi dağıdıcı nəticənin nə mümkün, nə də yüksək ehtimallı olduğunu vurğulamadı, lakin, təhlükəsizlik baxımından bu cür fəlakətlərin qarşısını almaq əmsalının yetərli səviyyədə olmaya biləcəyini qeyd etdi. Daha sonra bəlli oldu ki, bəndin altında yerləşən təməl qat (qneys) gözlənildiyindən tamamilə fərqlidir və yeraltı qranit qatının qazıntı işləri zamanı üzə çıxması geoloji tədqiqatlarla uyğun gəlmədi. Bu gözlənilməz tapıntılar mühəndislik prosesində dəyişikliklərə səbəb oldu: əvvəlcədən planlaşdırılandan daha dərin qazıntı və işlərin aparılması zərurəti ortaya çıxdı. Bu proses daha çox vaxt və resurs tələb etdi, eyni zamanda əlavə beton materialının istifadəsini labüd etdi.^{[10][18][19][20][21]}

Son illərdə bəndə mümkün hava hücumu təhlükəsi ilə əlaqədar Efiopiya hökuməti Rusiyadan Pantsir-S1 hava hücumundan müdafiə sistemi də daxil olmaqla bir neçə hava hücumundan müdafiə sistemi və İsraildən, o cümlədən SPYDER-MR orta mənzilli hava hücumundan müdafiə sistemi alıb. Bənddə quraşdırılmış hava hücumundan müdafiə sistemi. Misir İsrail və Efiopiya arasında satışın qarşısını almağa çalışdı, lakin İsrail bu tələbi ignor etdi.^{[22][23][24][25][26][27]}

Efiopiyada bəndlər barədə ictimai məsləhətləşmələr ölkənin siyasi iqlimindən təsirlənir. Efiopiya xalqı və hökuməti bu layihəni maliyyələşdirir ki, bu da təkcə Efiopiyaya deyil, həm də Sudana və Misirə xidmət edəcək. Bu iki ölkə su təchizatı üçün Nil çayına əsaslanır, baxmayaraq ki, çayın 85%-i Efiopiyada axır. Məhz bu siyasi vəziyyətə görə hidroenerji bəndləri ilə bağlı məsələlərə heç bir qrup aktiv şəkildə müdaxilə etmir və ictimaiyyət arasında bu vəziyyətin riskləri ilə bağlı narahatlıqlar qaldırılmır. Böyük bəndlərin həyata keçirilməsi zamanı "ictimai məsləhətləşmələr son dərəcə məhdud və qeyri-kafi" şəkildə təşkil edilmişdir. 2011-ci ilin iyun ayında Efiopiyalı jurnalist Reyot Alemu Böyük Minilliyin Bəndi ilə bağlı suallar qaldırdıqdan sonra həbs edilmişdir.

Misir qonşularını öz tərəfinə çəkməyə çalışır və Somalidə hərbi baza əldə etməyi bacarmışdır. Efiopiya isə Somalilend (dövlət statusuna malik olmayan tərəf) ilə razılaşma memorandumu imzalayaraq, ona Ədən körfəzdə liman və dəniz qüvvələri üçün çıxış təmin etməyi öhdəsinə götürmüşdür. Bu isə 1964-cü ildə müstəmləkə sərhədlərini təsdiqləyən Afrika Xartiyasının pozulması anlamına gəlir və bölgəni ciddi diplomatik böhrana sürükləmişdir. Somalilend hələ də rəsmi olaraq Somali Respublikasının bir hissəsi kimi tanınır, baxmayaraq ki, Mogadişodakı mərkəzi hökumət 1991-ci ildən bəri Somalilanddə baş verənlərə çox az nəzarət edir. Efiopiyanın Somalilandı tanımaq qarşılığında, onun 20 kilometrlik sahil xəttini icarəyə götürmək təklifi onsuz da bölünmüş bölgədə vəziyyəti daha da gərginləşdirir. Davam edən Sudanın vətəndaş müharibəsində Misir, Eritreya, Cənubi Sudan və Somali General Əl-Burhanı dəstəkləyir, Efiopiya və BƏƏ isə onun rəqibi Hemedtiyə dəstək verir.

Misir, həmçinin, əsasən Ərəb dəstəyinə güvənə bilər. O, Ərəb Liqası vasitəsilə Efiopiyanı GERD tərəfindən yaradılan su anbarının doldurulmasını təxirə salmağa çağıran bəyanat qəbul etməyə müvəffəq olmuşdur. Efiopiya isə bu təzyiqlərə məhəl qoymayaraq bəndin tikintisini davam etdirir.^{[6][28][29][30][31][32]}

Misir və Sudan hazırda çayın suyunun 90 faizini müstəmləkə dövründəki razılaşmalara əsasən alır, Uqanda, Ruanda, Tanzaniya, Keniya və Efiopiya daxil olmaqla çayın yuxarı axar ölkələr on ildən çox davam edən danışıqlarda yeni saziş üçün çığırır. 26 may 2010-cu il tarixli Misirin diplomatik mənbəsindən verilən məlumatda ölkənin məyusluğuna işarə edilir. Sudan prezidenti Ömər əl-Bəşir misirlilərə Mavi Nildəki su obyektlərini məhv etmək üçün Efiopiyaya göndərilə biləcək Misir komandolarını yerləşdirmək üçün Kostidə^[33] kiçik aviabaza tikməyə razılıq verib.^[34] Efiopiyadan başlayan Mavi Nil Misirdən keçərək Aralıq dənizinə gedən axının təxminən 85 faizini təşkil edir. 2010-cu ildə Misir ABŞ-ın özəl təhlükəsizlik firması Stratfor-un daxili e-poçtlarına görə, Nil çayındakı paylarını qorumaq üçün Sudanla Efiopiyaya qarşı hərbi əməliyyatların aparılmasını müzakirə edib.^[34]

Ərəb dünyasında Səudiyyə Ərəbistanı Misirin GERD ilə bağlı mövqeyini dəstəkləyib, BƏƏ isə balanslı mövqeyə malikdir. 2022-ci ilin mart ayında BƏƏ də həll tapmaq üçün Misir, Sudan və Efiopiya arasında gizli danışıqlara vasitəçilik etdi. Oman və Bəhreyn Krallığı da Misirin və Sudanın GERD ilə bağlı mövqeyini dəstəkləyib.^[35][36] Digər hövzə ölkələrindən dəstək almaq üçün Efiopiya GERD-dən əldə edilən elektrik enerjisini Keniyaya, Tanzaniyaya və Cənubi Sudana satmaq üçün müqavilələr bağladı. Əddis-Əbəbə Ruandaya, Somali və Burundiyə də elektrik enerjisi verməyi planlaşdırırdı. 2023-cü ildə hətta Sudanın faktiki lideri Əbdül Fateh Əl-Burhanda GERD məsələsində Efiopiya ilə "uyumlu və razılaşdığını" söylədi, lakin ölkədə davam edən zorakılıq bu öhdəliyi dayandırdı.^[36][37][38] GERD-nin Efiopiyanın elektrik enerjisi istehsalını iki dəfə artıracağı gözlənilir ki, bu da ona digər inkişaf gündəmlərini həyata keçirməyə imkan verir. GERD başa çatdıqdan sonra Sudan öz hidroenergetika potensialını artıra bilər və ölkə suvarma sahəsini genişləndirə biləcək ki, bu da 2060-cı ilə qədər ümumi daxili məhsulun 66 milyard funt-sterlinqə qədər artmasına kömək edə bilər. Bununla belə, GERD-nin tikintisi zamanı Sudanın hidroenerji istehsalının azalması və suvarma təchizatının etibarlılığı ilə məşğul olmalıdırlar. Misir Mavi Nildən illik su ayırmasını itirəcək, bu da Misirdə iqtisadi böhrana səbəb olan elektrik çatışmazlığına və məhsul çatışmazlığına səbəb ola bilər. Bununla belə, bəzi tədqiqatların göstərdiyi kimi, Misir Efiopiya ilə əməkdaşlıq edərsə və suvarma sxemini uyğunlaşdırarsa, GERD-dən də faydalana bilər.

Bəndin siyasəti dolu və genişdir və bənd nəhayət tamamlandıqdan sonra uzun müddət davam edəcək.^{[35][36][37][38][39][40][41]}