Kitabxanaların tarixi

Eramızdan əvvəl VII əsr Aşurbanipal Kitabxanası

Kitabxanaların tarixi çox qədim zamanlara gedib çıxır və yazının icadından qısa müddət sonra yaranmışdır. İnsanlar yazılı mətnləri qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək üçün məkanlar yaratmağa ehtiyac duyduqda kitabxanalar formalaşmağa başladı. Kitabxanalar sivilizasiyaların inkişafında və biliklərin yayılmasında həlledici rol oynamışdır. Kitabxanaların tarixi sənədlər kolleksiyalarını təşkil etmək üçün ilk cəhdlərdən başlayır[1][2][3][4].

Qədim kitabxanalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Məbədlər və saraylar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Aşşurbanipal Kitabxanasından Gilqameş dastanından fraqment olan gil lövhə

İlk kitabxanalar qədim sivilizasiyalarda meydana gəldi. Bu kitabxanalar daha çox dini və inzibati məqsədlər üçün istifadə olunurdu və məbədlərdə, saraylarda saxlanılan yazılı materiallardan ibarət idi[5].

Qədim Mesopotamiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mesopotamiya sivilizasiyasında eramızdan əvvəl 2500-cü illərdə gil lövhələr üzərində yazılar vardı. Ən məşhur qədim kitabxanalardan biri, Ninova şəhərində yerləşən və Assuriyalı hökmdar Aşşurbanipalın (e.ə. VII əsr) yaratdığı kitabxanadır. Bu kitabxana minlərlə gil lövhədən ibarət idi və müxtəlif mövzularda yazılmış əsərlər saxlanılırdı[6][7].

Qədim Misir

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Misirdə kitabxanalar məbədlərdə və saraylarda qurulurdu. Məşhur Misir kitabxanalarından biri, e.ə. 1300-cü illərdə yazılmış "Ölü Kitabı" kimi dini mətnlərin saxlandığı məkanlardır. Bu kitabxanalar daha çox dini biliklərin qorunmasına xidmət edirdi[8].

Qədim Yunanıstan

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bəzi arxeoloji dəlillərə əsaslanan İsgəndəriyyə kitabxanasının təsviri

Yunanıstanda kitabxanalar daha çox fəlsəfə, elm və tarix sahəsindəki əsərlərin qorunması üçün qurulurdu. Ən məşhur qədim kitabxanalardan biri İsgəndəriyyə kitabxanasıdır. Bu kitabxana e.ə. III əsrdə yaradılmış və qədim dünyanın ən böyük kitabxanası hesab edilirdi. İsgəndəriyyə kitabxanasında elm adamları və alimlər işləyirdi və orada yüz minlərlə mətn saxlanılırdı[9].

Orta Əsrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Monastırlar və müsəlman dünyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Orta əsrlərdə kitabxanalar əsasən dini mərkəzlərdə yerləşirdi və mətnlər əlyazma şəklində saxlanırdı. Orta əsrlər dövründə xristian monastırları Avropada əsas bilik mərkəzləri idi. Monastırlarda dini mətnlər, incillər və digər yazılı əsərlər qorunurdu. Xüsusilə Benedikt monastırlarında mətnlərin köçürülməsi ənənəsi ilə kitablar çoxaldılırdı[10] .

VII əsrdən etibarən İslam dünyasında elmi və fəlsəfi biliklərin inkişafı ilə kitabxanalar böyük rol oynamağa başladı. Xüsusilə Bağdad şəhərindəki məşhur "Hikmət Evi" (Bayt al-Hikma) kitabxanası qədim yunan, hind və fars əsərlərinin saxlandığı, tərcümə edildiyi və tədqiq edildiyi bir mərkəz olmuşdur. Müsəlman alimlər qədim bilikləri tərcümə etməklə yanaşı, öz elmi kəşflərini də bu kitabxanalarda toplamışdılar[11].

İntibah və eramızdan sonra dövrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kitabxanalar intibah dövründə və sonrakı əsrlərdə daha da inkişaf etdi. Çap maşınının ixtirası ilə kitabların sayı sürətlə artmağa başladı[12].

İntibah dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu dövrdə antik dövrün bilikləri yenidən kəşf edildi və Avropada kitabxanalar elmi, fəlsəfi və tarixi biliklərin yayıldığı mərkəzlərə çevrildi. İtaliyada Florensiyadakı Medici ailəsinin kitabxanası[13], Avropanın bilik mərkəzlərindən biri kimi tanınırdı.

Universitet kitabxanaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XII əsrdən etibarən Avropada universitetlər yaranmağa başlayanda kitabxanalar bu universitetlərin ayrılmaz hissəsi oldu. Oksford, Kembric və Sorbon kimi universitetlərdə bilik mərkəzləri kimi kitabxanalar mühüm yer tuturdu[14].

Müasir kitabxanalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir dövrdə kitabxanalar daha geniş ictimaiyyət üçün açıq olmuş və əsasən təhsil və bilik yayılması məqsədi daşımışdır. Kitabxanalar artıq təkcə elmi və dini mətnləri deyil, eyni zamanda ədəbiyyat, sənət, tarix və mədəniyyətlə bağlı materialları da əhatə edirdi[15].

Efesdə yerləşən Kelsus Kitabxanasının qalıqları

Milli və dövlət kitabxanaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XVIII-XIX əsrlərdə kitabxanalar dövlət səviyyəsində qurulmağa başladı. British Library (Britaniya Kitabxanası), Library of Congress (ABŞ Konqres Kitabxanası) və Fransız Milli Kitabxanası bu dövrdə qurulmuş milli kitabxanaların nümunələridir.

İctimai kitabxanalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XIX əsrdə kitabxanaların ictimai xarakter daşıması geniş yayıldı. ABŞ-da Endryu Karnegi kimi sənayeçilər ictimai kitabxanaların qurulmasına böyük maliyyə dəstəyi vermişdi. Bu kitabxanalar insanlar üçün açıq olub, təhsil və bilik əldə etməyi asanlaşdırmaq üçün yaradıldı[16].

Rəqəmsal dövr və elektron kitabxanalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

XXI əsrdə rəqəmsallaşma ilə birlikdə kitabxanalar yeni forma aldı. Kitablar və mətnlər elektron resurslar şəklində onlayn mövcuddur və rəqəmsal kitabxanalar geniş yayılmışdır. Bu, informasiyanın sürətli yayılmasını və bilik əldə etməyi daha da əlçatan etdi[17].

Rəqəmsal Kitabxanalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müasir rəqəmsal kitabxanalar, dünyanın istənilən nöqtəsindən milyonlarla mətnə və mənbəyə çıxışı təmin edir. Google Books, Project Gutenberg və Europeana kimi rəqəmsal platformalar milyonlarla kitabı onlayn olaraq oxuculara təqdim edir[17][18][19].

Kitabxanaların tarixi insan sivilizasiyasının bilik toplamaq və yaymaq arzusunu əks etdirir. Qədim dövrlərdən müasir rəqəmsal dövrə qədər kitabxanalar biliklərin toplanması və ötürülməsi üçün əsas mərkəzlər olmuşdur. Onların rolu və əhəmiyyəti, texnologiyanın inkişafı ilə dəyişsə də, kitabxanalar hələ də mədəniyyət və təhsilin ayrılmaz hissəsi olaraq qalır[20].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Krasner-Khait, Barbara. "Survivor: The History of the Library". History Magazine. 2001. 17 October 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2012.
  2. ↑ Maclay, Kathleen. "Clay cuneiform tablets from ancient Mesopotamia to be placed online". University of California, Berkeley. 6 May 2003. 17 November 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 March 2012.
  3. ↑ Crawford, Sidnie White; Wassen, Cecilia. The Dead Sea Scrolls at Qumran and the Concept of a Library (ingilis). BRILL. 2015-10-14. ISBN 978-90-04-30506-9. 2024-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  4. ↑ Viganò, Lorenzo; Pardee, Dennis. "Literary Sources for the History of Palestine and Syria: The Ebla Tablets". The Biblical Archaeologist. 47 (1). 1984: 6–16. doi:10.2307/3209872. ISSN 0006-0895. 2024-09-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  5. ↑ Wellisch, Hans H. "Ebla: The World's Oldest Library". The Journal of Library History (1974-1987). 16 (3). 1981: 488–500. ISSN 0275-3650. 2021-04-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  6. ↑ Renfrew, Colin (2008) Prehistory The Making of the Human Mind, New York: Modern Library.
  7. ↑ Roberts, John Morris. A Short History of the World. Oxford University Press. 1997. səh. 35. ISBN 9780195115048. İstifadə tarixi: 7 March 2012.
  8. ↑ "'Assurbanipal Library Phase 1', British Museum One". Britishmuseum.org. 17 November 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 21 June 2013.
  9. ↑ "Epic of Creation," in Dalley, Stephanie. Myths from Mesopotamia. Oxford, 1989; pp. 233–81
  10. ↑ Phillips, Heather A., "The Great Library of Alexandria?" Arxiv surəti 18 aprel 2012 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 18 aprel 2012 at the Wayback Machine. Library Philosophy and Practice, August 2010
  11. ↑ Van De Mieroop, Marc (2007). A History of the Ancient Near East ca. 3000–323 BC. Oxford, UK: Blackwell Publishing. p. 263
  12. ↑ Weitemeyer, M. (1956). Archive and library technique in ancient Mesopotamia. Libri: International Journal of Libraries, 6(3). 217–238.
  13. ↑ Mukherjee, A. K. (1966). Librarianship: Its Philosophy and History. Asia Publishing House. p. 86
  14. ↑ Rajabi, Parviz. 1381. The Lost Millenia, Vol 3, Toos Publication, ISBN 964-315-573-0
  15. ↑ "Persepolis Fortification Archive". 2016-09-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  16. ↑ Stein, Gil J. "Persepolis Fortification Tablets" (PDF). 2023-02-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2024-10-15.
  17. ↑ 1 2 Al-Nadim. Mohammad Reza Tajadod (redaktor). Al Fehrest (fars). Tehran: Asatir Publications. 1381.
  18. ↑ Abu Rayhan Al Birouni, The Chronology of the Ancient Nations, Translated and edited by Eduard Sachau, 2004 reprint: Kessinger Publishing, ISBN 0-7661-8908-2
  19. ↑ Homayoun Farrokh, Rokn Aldin, The History of Books and Libraries in Iran, Honar va Mardom Magazine, 1347
  20. ↑ Cosmos: A Personal Voyage, Sagan, C 1980, "Episode 1: The Shores of the Cosmic Ocean" Arxiv surəti 21 noyabr 2023 tarixindən Wayback Machine saytında

Ədəbiiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Black, Alistair. A New History of the English Public Library: Social and Intellectual Contexts, 1850–1914, London and New York: Leicester University Press (1996); The Public Library in Britain 1914–2000 (2000)
  • Goedeken, Edward A. 2019. "The Literature of American Library History, 2016–2017." Information & Culture 54 (3): 342–80.
  • Goedeken, Edward A. 2018. "The Literature of American Library History, 2014-2015." Information & Culture 53 (1): 85–120.
  • Goedeken, Edward A. 2016. "The Literature of American Library History, 2012-2013." Information & Culture 51 (2): 268–98.
  • Goedeken, Edward A. 2013. "The Literature of American Library History, 2010-2011." Information & Culture 48 (4): 506–36.
  • Goedeken, Edward A. 2011. "The Literature of American Library History, 2008-2009." Libraries & the Cultural Record 46 (4): 412–41.
  • Goedeken, Edward A. 2009. "The Literature of American Library History, 2006-2007." Libraries & the Cultural Record 44 (4): 434–70.
  • Goedeken, Edward A. 2008. "The Literature of American Library History, 2003-2005." Libraries & the Cultural Record 43 (4): 440–80
  • Goedeken, Edward A. 2004. "The Literature of American Library History, 2001-2002." Libraries & Culture 39 (2): 175–211.
  • Goedeken, Edward A. 2002. "The Literature of American Library History, 1999-2000." Libraries & Culture 37 (2): 138–74.
  • Goedeken, Edward A. 2000. "The Literature of American Library History, 1997-1998." Libraries & Culture 35 (2): 311–53.
  • Goedeken, Edward A. 1998. "The Literature of American Library History, 1995-1996." Libraries & Culture 33, (4): 407–45.
  • Goedeken, Edward A. 1996. "The Literature of American Library History, 1993-1994." Libraries & Culture 31: 603–44.
  • Harris, Michael H. History of Libraries of the Western World (4th). Scarecrow Press. 1999. ISBN 978-0-8108-7715-3.
  • Harris, Michael H. ed. (1971) Reader in American Library History online edition Arxiv surəti 24 iyun 2019 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 24 iyun 2019 at the Wayback Machine; articles by scholars
  • Hoare, Peter, ed. (3 vol. 2006) The Cambridge History of Libraries in Britain and Ireland, 2072 pages
  • Hobson, Anthony. Great Libraries, Littlehampton Book Services (1970), surveys 27 famous European libraries (and 5 American ones) in 300pp.
  • Kelly, Thomas Forest. The Role of the Scroll: An Illustrated Introduction to Scrolls in the Middle Ages (New York: Norton, 2019) 272 pp. $30.00
  • Krause, Louise Beerstecher, Reading List on Library Buildings, Boston: Boston Book Company, 1898, 2014-10-14 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2024-10-15
  • Krummel, Donald William. 1999. Fiat lux, fiat latebra: a celebration of historical library functions. Champaign, Ill: Publications Office, Graduate School of Library and Information Science, University of Illinois at Urbana-Champaign.
  • Lerner, Fred. (2nd ed. 2009) The Story of Libraries: From the Invention of Writing to the Computer Age, London, Bloomsbury
  • Martin, Lowell A. (1998) Enrichment: A History of the Public Library in the United States in the Twentieth Century, Scarecow Press
  • Murray, Stuart A.P. (2009) The Library: An Illustrated History, Skyhorse Publishing, New York, New York
  • Ovenden, Richard [VNV]. Burning the Books: A History of Knowledge Under Attack. 2020.Ovenden, Richard [VNV].
  • Pettegree, Andrew; der Weduwen, Arthur. The Library: A Fragile History. London: Profile Books. 2021. ISBN 9781788163422.
  • Staikos, Konstantinos, The History of the Library in Western Civilization, translated by Timothy Cullen, New Castle, Del.: Oak Knoll Press, 2004–2013 (six volumes).
  • Stam, David H. International Dictionary of Library Histories. Taylor & Francis. 2001. ISBN 9781579582449., 1100pp; covers 122 major libraries in Europe, 59 in U.S., and 44 others, plus 47 thematic essays
  • Wedgeworth, Robert; və b., redaktorlar World Encyclopedia of Library and Information Services (3rd). American Library Association. 1993. ISBN 9780838906095.
  • Wiegand, Wayne A.; Donald G. Davis, Jr. Encyclopedia of Library History. Taylor & Francis. 1994. ISBN 9780824057879.; covers 60 major libraries

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]