Lak

Laklar (lak. лак, гъази-гъумучи[21]) — Şimali Qafqazda yaşayan xalq. Laklar tarixən Mərkəzi Dağlıq Dağıstan ərazisində yayılmışlar. Lakların etnik-mədəni ərazisi Lakiya adlanır.

Laklar
Лак
Ümumi sayı
200 000
Yaşadığı ərazilər
Rusiya Rusiya: 178 630 (2010)[1][2][3]

Türkmənistan: 4 400 (2019) [5]
Özbəkistan: 3 700 (2019)[6]
Tacikistan: 2 500 (2019) [7]
Azərbaycan: 1 600 (2019) [8]
Ukrayna: 900 (2019) [9]
Qazaxıstan: 700 (2019) [10]
Türkiyə 400 (2019) [11]
Gürcüstan: 426 (1989)[12]
Qırğızıstan: 325 (1989)[13]
Suriya: 300[14]
Belarus: 120 (1989)[15]
Latviya: 45 (1989)[16]
Estoniya: 43 (1989)[17]
Moldova: 35 (1989)[18]
Ermənistan: 23 (1989)[19]
Litva: 19 (1989)[20]

Dili

Lak dili

Dini

Sünni, İslam

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Endomin

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Lakların Dağıstanda yerləşmə ərazisi
Dağıstan bölgəsinin sxematik xəritəsi, (1895)

«Lak sözü lakların öz-özlərini adlandırmasıdır. «Ju lak buru» — biz laklarıq; «ju lakral xalk buru» — biz lak xalqıyıq; «lakssa» — lak, laklar; «lakkuçu» — lak kişi, laklı; «lakku maz» — lak dili; «lakku bilayət» — Lak ölkəsi; «Lakkuy» — Lakiya; «lakral rayon» — lak rayonu; «lakral kıanu» — lak yeri; «lak naççaxıluq» — lak dövləti. Laklar "lak" adını etnonim və toponim kimi istifadə edirlər. Lak dilində «lak» sözü «laxsaa» (yüksək)[22] və «laq» (qala) sözlərinə yaxındır.[23]

Ekzomin

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Lakları digər xalqlar müxtəlif adlarla adlandırırlar. Avarlar laklara tumal[24], qumeq[25]; darginlər — vuluquni, vuleqi, suluquni[26]; ləzgilər — yaxular, yaxulşu[27]; qumuqlar — qazıqumuqlar; çeçenlər — qıazıumki; ruslar — laklar, qazıqumuxlar adlandırırlar.

İnqilaba qədərki Rusiyada bu xalq «qazıqumuq», XIX əsrin 60-cı illərindən etibarən isə «laklar» adlanmağa başlanılırlar.

Sayları

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dağıstanın rayonları və şəhərləri üzrə Lakların payı
inzibati rayon və şəhər dairəsi RF subyektləri % LAKLAR
Kuli rayonu Dağıstan 10, 886 nəf (97,4%)
Lak rayonu Dağıstan 11, 580 nəf (95,2%)
Novolak rayonu Dağıstan 13, 852 nəf (48,5%)
Aquşa rayonu Dağıstan 1, 720 nəf. (3,2%)
Qızılyar rayonu Dağıstan 2, 361 nəf (3,5%)
Qızılyurd rayonu Dağıstan 908 nəf (1,5%)
Rutul rayonu Dağıstan 865 nəf (3,7%)
Tarumovka rayonu Dağıstan 523 nəf (1,6%)
Qarabudaqkənd rayonu Dağıstan 658 nəf(0,9%)
Xasavyurd rayonu Dağıstan 322 nəf (0,2%)
Babayurd rayonu Dağıstan 351 nəf (0,8)
Dahadayev rayonu Dağıstan 300 nəf (0,8%)
Dərbənd rayonu Dağıstan 193 nəf (0,2%)
şəhər Kaspiysk Dağıstan 14, 269 nəf (14,3%)
şəhər Maxaçqala Dağıstan 86, 089 nəf. (12,4%)
şəhər Yujno-Suxokumsk Dağıstan 923 nəf (9,2%)
şəhər Buynaksk Dağıstan 4, 263 nəf (6,8%)
şəhər Qızılyurd Dağıstan 1, 760 nəf (5,3%)
şəhər Qızılyar Dağıstan 1, 753 nəf (3,6%)
şəhər Xasavyurd Dağıstan 4, 362 nəf (3,3%)
şəhər İzberbaş Dağıstan 1, 402 nəf (2,5%)
Ümum respublikada: Dağıstan 161, 300 nəf (5,6%)

Dil

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Lak dili

Lakların ana dili lak dilidir. Lak dili Qafqaz dillərinin Nax-Dağıstan dilləri qrupuna daxildir. Beş əsas şivəyə bölünür: qumuq (Qumuq və onun ətrafında olan kəndlər), visxin, vixlin (Vixlı aulu və Lak rayonunun şimal-şərq ərazilərindəki kəndlər), aştikul və balxar (Balxar aulu və Sulikana, Kuli aulları). XV əsrdən ərəb əlifbasından istifadə edirdilər. 1928-ci ildə əlifbaları latın, 1938-ci ildə isə kiril əlifbası ilə əvəzlənmişdir[28]. Laklar arasında rus dili də yayılmışdır. Lak dilinə dair ən erkən məlumatlar (sözlərin siyahısı və bəzi qrammatik məlumatlar) 18-ci əsrin sonu - 19-cu əsrin əvvəllərinə Yohann Quldenştedt və Yulius Klaprota aiddir.

Din

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Laklar islam dininin sünni qolunda etiqat edirlər (Şafi məzhəbi)[29]. Qumuq cümə məscidi 777—778-ci illərdə laklar tərəfindən inşa edilmişdir[30]. arixçi Aleksandr Komarov (1869) yazırdı: «laklar, əsasəndə Qumuq kəndinin sakinləri, Dağıstan qəbilələri arasında ilk islamı qəbul edənlər olmuşdur… Əbu-Muslim özü də Qumuqa gələrək burada məscid inşa etdirdi. Bu məscidin kitabəsində öz əksini tapmışdır». Qumuqun şamxalları müsəlman adlarını XIII əsrin sonlarından istifadə etməyə başlayırlar. XIV əsr Qumuq Qazi mərkəzi oldu və Qazi-Qumuq adı verildi.

Sovet İttifaqı Qəhrəmanı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ikinci dünya müharibəsi

•Əhmədxan Sultan , iki dəfə Sovet İttifaqı Qəhrəmanı

•Makayev Saxay

•Buganov Hacı

•Suleymanov Rizvan

•Suleymanov Yakov

•Həsən Kəmalov

•Huseyn Kuşayev


Kosmos

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 5 6 "Всероссийская перепись населения 2010 года". 2018-09-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-12-24.
  2. ↑ "Правительство РД. Население Дагестана. Лакцы". 2021-08-11 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  3. ↑ "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". 2020-05-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  4. ↑ "Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года". 2020-05-01 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  5. ↑ "Turkmenistan - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2017-10-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  6. ↑ "Uzbekistan - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  7. ↑ "Tajikistan - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2016-08-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  8. ↑ "Azerbaijan - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  9. ↑ "Ukrain - People Groups. Lak // Joshua Projekt. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2014-02-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  10. ↑ "Kazakhstan - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2018-06-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  11. ↑ "Turkey - People Groups. Lak // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission". 2019-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  12. ↑ "Перепись в Грузии 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  13. ↑ "Перепись в Киргизии 1989 года". 2017-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2019-09-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  15. ↑ "Перепись в Белоруссии 1989 года". 2017-03-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  16. ↑ "Перепись в Латвии 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  17. ↑ "Перепись в Эстонии 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  18. ↑ "Перепись в Молдавии 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  19. ↑ "Перепись в Армении 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  20. ↑ "Перепись в Литве 1989 года". 2012-01-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  21. ↑ "Русско-Лакский словарь". 2020-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  22. ↑ С. М. Хайдаков. Лакско-Русский словарь. Москва, 1962.
  23. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-06-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  24. ↑ Русско-Аварский разговорник. «Языки народов Дагестана». Выпуск 1. Махачкала 2007.
  25. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2021-01-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  26. ↑ "Arxivlənmiş surət" (PDF). 2017-10-19 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2019-10-06.
  27. ↑ Абдулмуталибов Н. Ш., Гаджимирзоев Ш. М. Русско-Лезгинский разговорник. «Языки народов Дагестана». Выпуск 1. Махачкала 2007. — 232 с.
  28. ↑ Л. И. Жирков. Лакский язык. — М., 1955;
  29. ↑ П.И. Пучков. "РАЗДЕЛ II. РОССИЙСКИЙ ОПЫТ. СОВРЕМЕННЫЕ РЕАЛИИ" (PDF). www.isras.ru. 2012-02-03 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2012-01-04.
  30. ↑ Л. И. Лавров. Этнография Кавказа. Ленинград, 1982, с. 101.