Timqad

Timqad (ərəb. تيمقاد‎ ) — Əlcəzairdə, Aures dağlarında yerləşən qədim Roma şəhəri idi. Şəhər təxminən 100-cü illərdə imperator Trayan tərəfindən qurulmuşdur. Şəhərin tam adı Colonia Marciana Ulpia Traiana Thamugadi idi. Trayan şəhərə bu adı anası Marcia, böyük bacısı Ulpia Marciana və atası Marcus Ulpius Traianusun xatirəsinə vermişdi.

Timqad
تمقاد الرومانية
35°29′03″ şm. e. 6°28′07″ ş. u.HGYO
Yer Batna vilayəti, Əlcəzair
Region Məğrib
Tip Yaşayış məntəqaəsi
Tarix
Əsası qoyulub 100
Tərk edilib 7-ci əsr
Yer qeydləri
Məxsusluq Roma İmperiyası
Rəsmi adı: Timgad
TipiMədəni
Kriteriyaii, iii, iv
ÖlkəƏlcəzair Əlcəzair
Timqad xəritədə
Timqad
Timqad
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müasir Əlcəzairdə, Batna şəhərindən təxminən 35 km şərqdə yerləşən xarabalıqlar Roma şəhər planlaşdırmasında istifadə edilən ən yaxşı mövcud nümunələrdən birini təmsil etməsi ilə diqqət çəkir. Timqad 1982-ci ildə UNESCO tərəfindən Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Timqadın köhnə adı olan Marciana Traiana Thamugadi'nin birinci hissəsi - Marciana Traiana - roma dilindədir və qurucusu imperator Trayan və bacısı Marciananın adını ifadə edir.[1] Adın ikinci hissəsi - Thamugadi "zirvə" mənasını veriri və şəhərin qurulduğu yerin bərbərcə adıdır.[2]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şəhər imperator Trayan tərəfindən, təxminən 100-cü illər ətrafında hərbi koloniya kimi qurulmuşdur. Əvvəlcə yaxınlıqdakı Aures dağlarında məskunlaşan bərbərlərə qarşı bir baza kimi xidmət etmək üçün nəzərdə tutulmuşdu. Şəhərdə ilk əvvəllər əsasən Roma veteranları məskunlaşdı və daha sonra 10000-dən çox roma, Afrika və bərbər mənşəli sakinlər ilə genişləndi. Onların əksəriyyəti əvvəllər Romanı görməmiş və İtaliyadan minlərlə kilometr məsafədə olsa da, Trayanın Roma mədəniyyətinə və şəxsiyyətinə sıx bir sərmayə qoymuşdular.[3]

Şəhərdə ilk bir neçə yüz il ərzində dinc vəziyyət mövcud idi və III əsrdən başlayaraq xristian fəaliyyətinin mərkəzinə, 4 əsrdə isə Donatist bir mərkəzə çevrilmişdi.

V əsrdə, şəhər tənəzzülə uğramadan əvvəl Vandallar tərəfindən ələ keçirildi. 535-ci ildə Bizans generalı Süleyman Vandal müharibəsi zamanı şəhəri işğal etmək üçün gəldiyi zaman buranı boş tapdı. Şəhər VII əsrdə bərbərlər tərəfindən zəbt edilməzdən əvvəlki qısa müddətdə ilk növbədə xristian bir şəhər olaraq mövcud idi. Xristianlıq dönəmində Timqad yepiskop Optatın Donatizm hərəkatının bir hissəsi olduqda, 4 əsrin sonlarında bir yeparxiyaya çevrildi. Optatdan sonra şəhərin iki yepiskopu Qaudent (Donatist) və Faustin (Katolik) olmuşdur.[4]

Timqad V əsrin sonlarında Aures dağlıları tərəfindən məhv edildi. Bizans dövründə aparılan bərpa işləri ilə 539-cu ildə Roma abidələrindən çıxarılan bloklardan yenidən istifadə edilərək cənubda bir qala yikildi və qala tərəfindən müdafiə olunan şəhərdəki bəzi fəaliyyətlər canlandı. Ərəb işğalı Tamqidin eramızın 8-ci əsrindən sonra yaşayışını dayandırdığı son dağıntılara səbəb oldu.[5]

Eramızdan əvvəl VII əsrdən sonra saytda yeni yaşayış yerləri qurulmadığı üçün şəhər qismən təxminən bir metr dərinliyə qədər qum altında qalmışdır. Böyük Səhranın xarabalıqlar üzərindəki təcavüzü, şəhərin bu qədər yaxşı qorunmasının başlıca səbəbi idi.

Şimali Afrikanı gəzən Şotlandiya tədqiqatçısı Ceyms Brus 1265-ci il dekabrın 12-də şəhər xarabalığına çatdı. O ehtimal ki, əsrlər boyu bu ərazini ziyarət edən ilk avropalı idi və şəhəri "kiçik, amma eleqant binalarla dolu bir şəhər" kimi təsvir etdi. 1790-cı ildə o Timqadda tapdıqlarını təsvir etdiyi Nil mənbəyini kəşf etmək üçün səyahətlər kitabını nəşr etdi. Kitab Böyük Britaniyada etiqadsızlıqla qarşılandı. 1875-ci ildə İngiltərənin Əlcəzairdəki konsulu Robert Lambert Pleyfeyr Brusun hesabından ilham alaraq ərazini ziyarət etdi. 1877-ci ildə Pleyfeyr Timqadı Əlcəzairdə və Tunisdə Brsusun izi ilə səyahətlər kitabında daha ətraflı təsvir etdi. Pleyfeyrin sözlərinə görə, "Bu təpələr saysız-hesabsız ən maraqlı meqalit qalıqları ilə örtülmüşdür".[6] Fransız kolonistləri 1881-ci ildə əraziyə nəzarəti ələ keçirdilər, araşdırmalara başladılar və ərazi 1960-cı ilə qədər qorundu. Bu dövrdə sahə sistemli şəkildə qazılmışdır.[7]

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Timqadım[ölü keçid] dağıntılarının görünüşü

Altı yolun kəsişməsində yerləşən şəhər divarlarla əhatə olunmuş, lakin istehkam sistemi qurulmamışdır. Əvvəlcə təxminən 15000 nəfər əhali üçün hazırlanan şəhər tez bir zamanda orijinal spesifikasiyasını üstün tutdu və düzbucaqlı şəbəkənin kənarında daha rahat şəkildə tərtib edildi.

Yarandığı dövrdə şəhəri əhatə edən ərazi dəniz səviyyəsindən təxminən 1000 metr yüksəklikdə yerləşən məhsuldar əkinçilik sahəsi idi.

Divarın qərbində 12 metr yüksəkliyində olan və 1900-cü ildə qismən bərpa edilmiş Trayan tağı adı verilən yüksək zəfər tağı yerləşir. Tağ əsasən qum daşından ibarətdir və üç tağlıdır. Tağ həmçinin Timqad tağı olaraq da tanınır.

3500 yerlik teatr yaxşı vəziyyətdədir və müasir istehsal üçün istifadə olunur. Digər əsas binalar arasında dörd term, bir kitabxana və bir bazilika var.

Kapitolin Məbədi Yupiterə həsr olunmuşdur və Romadakı Panteon ilə təxminən eyni ölçülərə malikdir. Kapitolun yaxınlığında VII əsrə aid kvadrat kilsə var. Ziyarətgahlardan birində ilahə Afrikaya həsr olunmuş ikonoqrafiya göstərilmişdir.[8] Şəhərin cənub-şərqində şəhərin sonrakı günlərində inşa edilmiş böyük bir Bizans qalası yerləşir.

Kitabxana

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Timqaddakı Kitabxana, Roma xalqına Yuli Quintian Flavi Roqatial tərəfindən 400.000 sestert (antik Roma sikkəsi) dəyəri ilə hədiyyə edildi.[9] Bu xeyriyyəçi haqqında heç bir əlavə məlumat verilmədiyi üçün kitabxananın inşasının dəqiq tarixi bəlli deyil. Qalan arxeoloji dəlillərə əsaslanaraq, alimlər tərəfindən onun 3-cü əsrin sonu və ya bəlkə də 4-cü əsrə aid olması təklif edilmişdir.[9] Kitabxana eni 77 fut (23.47 metr), uzunluğu 81 metr (24.69 metr) olan düzbucaqlı sahədə yerləşir. İki ikitərəfli düzbucaqlı otaqlarla əhatə olunmuş geniş bir yarım dairəvi otaqdan ibarətdir. Efesdəki kitabxanada tapılan əlavə sübutlara əsaslanaraq, çox güman ki, yanları, arxaları və qapıları ilə tamamlanmış ola bilən divarlar boyunca taxta rəflər yerləşirdi.[9]

Otağın mərkəzində kitab şkaflarının, eyni zamanda bir oxu masasının da ola biləcəyi düşünülür.[9] Timgaddakı Kitabxananın memarlığı xüsusilə diqqətəlayiq olmasa da, bu Roma şəhərində yüksək inkişaf etmiş bir kitabxana sisteminin mövcudluğunu və kitabın yüksək səviyyədə olmasını göstərən kitabxananın kəşfi tarixi əhəmiyyət daşıyır. Kitabxananın saxlandığı kolleksiyanın həcminə dair heç bir sübut olmasa da, 3000 kitabın yerləşə biləcəyi təxmin edilir.[9]

Ümumdünya iris

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Timqad 1982-ci ildə UNESCO tərəfindən Ümumdünya irsi siyahısına daxil edilmişdir.

Qalereya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Timqadın dağıntıları, 24 fevral 1928

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Haddadou, Mohand Akli. Dictionnaire toponymique et historique de l'Algérie: comportant les principales localités, ainsi qu'un glossaire des mots arabes et berbères entrant dans la composition des noms de lieux (fransız). Tizi Ouzou: Achab. 2012. 529. ISBN 9789947972250. 2022-05-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-01.
  2. ↑ Gascou, Jacques. "La politique municipale de l'empire romain en Afrique proconsulaire de Trajan à Septime-Sévère". Publications de l'École française de Rome. 8 (1): 97–100. 2022-09-22 tarixində arxivləşdirilib.
  3. ↑ "Buried in Sand for a Millennium: Africa's Roman Ghost City". Messy Nessy Chic (ingilis). 2020-01-15. 2022-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-07.
  4. ↑ Maureen A. Tilley, The Bible in Christian North Africa: The Donatist World (Fortress Press,1997)p135 Arxivləşdirilib 2017-09-02 at the Wayback Machine.
  5. ↑ UNESCO World Heritage Centre. "Timgad". unesco.org. 2022-08-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-01.
  6. ↑ Playfair, R. Lambert (Robert Lambert). Travels in the footsteps of Bruce in Algeria and Tunis : illustrated by facsimiles of his original drawings. Getty Research Institute. London : C. Kegan Paul. 1877.
  7. ↑ Montoya, Rubén: The Sahara buried this ancient Roman city—preserving it for centuries Arxivləşdirilib 2019-08-21 at the Wayback Machine at National Geographic, 30 July 2019.
  8. ↑ Akerraz, Aomar. L'Africa romana : mobilità delle persone e dei popoli, dinamiche migratorie, emigrazioni ed immigrazioni nelle province occidentali dell'Impero romano : atti del XVI Convegno di studio, Rabat, 15-19 dicembre (1st). Roma: Carocci. 2006. ISBN 8843039903. OCLC 79861941.
  9. ↑ 1 2 3 4 5 Pfeiffer, H. (1931). The Roman Library at Timgad. Memoirs of the American Academy in Rome, 9, 157-165.