Müəllif hüquqlarının tənqidi

Əqli mülkiyyət
Əlaqəli mövzular
Yuxarı kateqoriyalar:
Mülkiyyət və Mülkiyyət hüququ
Kopimi simvolu — Kopimi fəlsəfəsinin və hərəkətinin simvoludur. Kopimi hərəkatı (adətən "copy me" (məni kopyala) ifadəsindən yaranıb) informasiya azadlığına və kopiyalama hüququna vurğu edir. Bu simvol bir üçbucaq şəklindədir və içərisində "K" hərfi yerləşdirilib. Bu hərəkat İsveçdə aktiv olan Kopimism Kilsəsi tərəfindən dəstəklənir. Onlar kopyalama aktını müqəddəs bir fəaliyyət kimi qəbul edirlər. Kopimism ideyasına görə, informasiya yayılmalı və məhdudlaşdırılmamalıdır, yəni kopiyalama informasiya mübadiləsinin ən təbii yolu kimi qəbul edilir. Simvolu istifadə edərək məlumatların azad yayılmasına dəstək göstərmək ideyası simvolik olaraq ifadə olunur.[1]

Müəllif hüquqlarının tənqidi (ing. Criticism of copyright) — müəllif hüquqları qanunlarının və onların cəmiyyət, yaradıcılıq və iqtisadiyyat üzərindəki təsirinin müzakirəsini əhatə edir. Müəllif hüquqları əsərlərin qorunması və müəlliflərin yaradıcılığının təşviq edilməsi məqsədini daşısa da, bəzi tənqidçilər bu sistemin müəyyən çatışmazlıqlar və problemlər yaratdığını irəli sürürlər.[2]

Əsas tənqidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Müddətin çox uzun olması
    • Müəllif hüquqları adətən müəllifin ölümündən sonra bir neçə onillik (çox vaxt 70 il) davam edir. Tənqidçilər iddia edirlər ki, bu müddət çox uzundur və yaradıcılığı məhdudlaşdırır. Onlar hesab edirlər ki, müəllif hüquqlarının çox uzun müddət qüvvədə qalması əsərlərin ictimai mülkiyyətə keçməsini gecikdirir və cəmiyyətin həmin əsərlərdən azad şəkildə istifadə etməsinə mane olur.[3]
  2. İctimai mülkiyyətin məhdudlaşdırılması
    • Müəllif hüquqlarının çox uzun müddət qorunması mədəniyyətə və ictimai mülkiyyətə mənfi təsir göstərə bilər. İctimai mülkiyyətə keçmiş əsərlər bütün cəmiyyətə aid olur və onlardan sərbəst şəkildə istifadə etmək mümkündür. Müəllif hüquqları ilə qorunan əsərlərin istifadəsi isə məhdudlaşdırılır, bu da yaradıcılığın inkişafını ləngidə bilər.
  3. İnnovasiyaya maneələr
    • Müəllif hüquqları bəzən innovasiya və yeni yaradıcılıq prosesinə maneə ola bilər. Bu tənqid müəllif hüquqlarının çox sərt tətbiq olunduğu hallara yönəldilir. Belə ki, yeni əsərlər və texnologiyalar üzərində çalışan şəxslər mövcud müəllif hüquqları ilə qorunan əsərlərdən istifadə edə bilmədikləri üçün, inkişaf və yeniliklər yaratmaqda çətinliklərlə üzləşirlər.[4]
  4. Korporativ nəzarət və inhisarlar
    • Böyük korporasiyalar çox vaxt müəllif hüquqlarından inhisarçı güc kimi istifadə edirlər. Onlar əqli mülkiyyət hüquqlarını əldə edərək bu hüquqlar üzərində nəzarət qururlar və bu da bazarda rəqabəti məhdudlaşdırır. Məsələn, böyük film və musiqi şirkətləri çox sayda müəllif hüququ əldə edir və bu hüquqlardan öz kommersiya maraqları üçün istifadə edir, kiçik yaradıcılara və müstəqil sənətkarlara isə bazara daxil olmaq çətin olur.
  5. Tənha işlər probleminin dərinləşməsi
    • Tənha işlər (orphan works) məsələsi müəllif hüquqları sistemindəki başqa bir tənqidi nöqtədir. Müəllif hüquqları ilə qorunan, lakin hüquq sahiblərinin müəyyən edilə bilmədiyi əsərlər çox vaxt istifadəsiz qalır. Hüquq sahiblərinin kim olduğunu bilmədikləri üçün tədqiqatçılar, muzeylər və ya mədəniyyət müəssisələri bu əsərləri sərbəst istifadə edə bilmirlər.
  6. Ədalətsiz paylanma
    • Müəllif hüquqları sisteminin gəlirləri bərabər şəkildə bölüşdürməməsi də tənqid mövzularından biridir. Adətən böyük yaradıcılara və korporasiyalara böyük məbləğdə gəlirlər təmin olunur, lakin kiçik müəlliflər və müstəqil yaradıcılıqla məşğul olan şəxslər nisbətən daha az fayda görürlər. Nəticədə, müəllif hüquqları iqtisadi bərabərsizliyi artıran bir mexanizmə çevrilir.[5]
  7. Rəqəmsal əsrlə uyğunluq problemləri
    • Müəllif hüquqları qanunları ənənəvi yaradıcılıq formaları üçün hazırlanıb, lakin internet və rəqəmsal texnologiyalar bu sistemin çərçivəsində problemlər yaradır. İnternetdəki müəllif hüquqlarının tətbiqi və nəzarəti çətinləşib, bu da piratçılıq kimi halların artmasına səbəb olur. Bununla yanaşı, rəqəmsal platformalar müəllif hüquqları ilə qorunan əsərlərin istifadəsi və paylaşılmasında yeni suallar doğurur.

Müəllif hüquqlarını dəstəkləyən arqumentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Yaradıcılığı təşviq etmək
    • Müəllif hüquqları müəlliflərə öz əsərlərindən maddi mənfəət əldə etmək imkanı verir və yaradıcılıq prosesini təşviq edir. Tənqidçilərə cavab olaraq müəllif hüquqları tərəfdarları bildirir ki, yaradıcılara əsərlərindən gəlir əldə etmək hüququ verilməlidir ki, onlar yeni əsərlər yaratsınlar.
  2. Müəlliflərin hüquqlarının qorunmas
    • Müəllif hüquqları müəlliflərin yaradıcılıqlarını kopyalamaqdan və sui-istifadədən qoruyur. Bu hüquqlar müəlliflərin əsərlərinin qanunsuz istifadəsinin qarşısını almağa və onlara maddi qazanc əldə etməyə kömək edir.[6]
  3. İnvestisiya və tədqiqatların qorunması
    • Müəllif hüquqları ilə qorunan əsərlər çox vaxt böyük maliyyə və tədqiqat xərcləri ilə yaradılır. Müəllif hüquqları sistemi bu investisiyaların və tədqiqatların qorunmasına kömək edir, belə ki, yaradıcılığa qoyulan sərmayələrdən gəlir əldə etmək mümkündür.[7]

Müəllif hüquqlarının tənqidi sistemin bəzi hallarda yaradıcılığı məhdudlaşdırdığını, inhisarçılıq yaratdığını və mədəni irsə çıxışa mane olduğunu vurğulayır.[8] Bununla belə, müəllif hüquqlarının yaradıcılıq prosesini və innovasiyanı dəstəklədiyini düşünənlər də var. Balanslı bir yanaşma tələb olunur ki, həm müəlliflərin hüquqları qorunsun, həm də ictimaiyyətin mədəniyyətə sərbəst çıxışı təmin edilsin.[9]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Swedish "Pirates'" Call for IP Reform Spurs Global Interest". Intellectual Property Watch (ingilis). 2006-09-04. September 3, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-03.
  2. ↑ Larry Lessig. "Larry Lessig says the law is strangling creativity". ted.com. 2007-03-01. October 21, 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-02-26.
  3. ↑ Kinsella, Stephan Against Intellectual Property Arxiv surəti 8 oktyabr 2022 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib oktyabr 8, 2022, at the Wayback Machine (2008) Ludwig von Mises Institute.
  4. ↑ Heald, Paul J. Property Rights and the Efficient Exploitation of Copyrighted Works: An Empirical Analysis of Public Domain and Copyrighted Fiction Best Sellers. 2nd Annual Conference on Empirical Legal Studies (ingilis). 2007-01-09. doi:10.2139/ssrn.955954. SSRN 955954. 2024-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-16.
  5. ↑ Litman, Jessica. "Real Copyright Reform". Iowa Law Review (ingilis). 96 (1). 2010-01-14. SSRN 1474929.
  6. ↑ Boyle, James. The Public Domain. 2008. January 24, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 22, 2018.
  7. ↑ Green, Stuart P. When Stealing Isn't Stealing Arxiv surəti 30 yanvar 2018 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib yanvar 30, 2018, at the Wayback Machine (2012) The New York Times
  8. ↑ "Google Books is 'highly transformative,' appeals court confirms in fair use ruling". Fortune (ingilis). September 4, 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2018-09-03.
  9. ↑ Fleischer, Rasmus. "The Future of Copyright". CATO Unbound. June 2008. August 13, 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 13, 2017. “We conclude that the snippet function does not give searchers access to effectively competing substitutes. Snippet view, at best and after a large commitment of manpower, produces discontinuous, tiny fragments, amounting in the aggregate to no more than 16% of a book. This does not threaten the rights holders with any significant harm to the value of their copyrights or diminish their harvest of copyright revenue,” wrote the court.