Mənəvi hüquqlar

Əqli mülkiyyət
Əlaqəli mövzular
Yuxarı kateqoriyalar:
Mülkiyyət və Mülkiyyət hüququ

Mənəvi hüquqlar (ing. Moral rights) — müəllif və ya yaradıcı şəxsin əsərlə bağlı şəxsi hüquqlarını qoruyan əqli mülkiyyət hüquqlarının[1] bir hissəsidir. Bu hüquqlar müəllifin əsərinin mənəvi və şəxsi dəyərlərini qorumağa xidmət edir və müəllifin əsəri üzərində xüsusi hüquqları olduğu anlamını verir, bu hüquqlar adətən müəllif hüququndan ayrıdır və əsərin kommersiya istismarı ilə birbaşa əlaqəli deyil.[2]

Mənəvi hüquqlar müəllifin əsərin yaradılması ilə bağlı[3] şəxsi münasibətini və əsər üzərində şəxsiyyətini qorumaq üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu hüquqlar adətən müəllifin icazəsi olmadan əsərin dəyişdirilməsi,[4] təhrif edilməsi və ya müəllifin adına zərər gətirə biləcək hər hansı bir fəaliyyətin qarşısını alır.[5]

Əsas mənəvi hüquqlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. Müəllif hüququ (ing. Right of Attribution) — müəllif əsərinin müəllifi kimi tanınma haqqına malikdir. Bu, o deməkdir ki, müəllif əsərinin yayımlandığı və ya göstərildiyi zaman öz adının qeyd edilməsini tələb edə bilər. Bu hüquq, həmçinin müəllifin əsərinin başqa bir şəxsin adı altında təqdim edilməsinin qarşısını alır.[6]
  2. Dəyişdirilməyə qarşı hüquq (ing. Right of Integrity) — müəllif əsərinin icazəsi olmadan təhrif edilməməsi, dəyişdirilməməsi və ya başqa bir şəkildə zədələnməməsi haqqına malikdir. Əsərin təhrif edilməsi və ya yanlış təqdim edilməsi müəllifin reputasiyasına zərər verə bilər. Bu hüquq müəllifin əsərinin orijinal formasını qorumağa imkan verir.[7]
  3. Yayımlama hüququ (ing. Right of Disclosure) — müəllif öz əsərinin nə zaman və necə yayımlanacağına qərar vermək hüququna malikdir. Müəllif əsəri üzərində tam nəzarət saxlayaraq, əsərin hələ yayımlanmamışsa, onu yayımlamaqdan imtina edə bilər.
  4. Əsərdən imtina etmək hüququ (ing. Right to Withdraw or Repudiate) — müəllif müəyyən şəraitlərdə öz əsəri ilə bağlı əlaqələri rəsmən kəsə bilər, xüsusilə də əgər əsərin yayımlanmış versiyası onun orijinal niyyətini təhrif edirsə.[8]

Əsas xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Müddət — mənəvi hüquqlar adətən müəllifin həyatı boyunca və bəzi hallarda müəllifin ölümündən sonra müəyyən müddət ərzində də davam edir. Məsələn, bir çox ölkədə mənəvi hüquqlar müəllifin ölümündən sonra da müəyyən illər (adətən 50-70 il) qorunur.[9]
  • Transfer olunmazlıq — mənəvi hüquqlar adətən köçürülə bilmir və ya satıla bilmir. Yəni, müəllif əsərinin kommersiya hüquqlarını (məsələn, yayım hüququnu) başqasına sata bilər, lakin mənəvi hüquqlar adətən müəllifdə qalır. Bəzi ölkələrdə müəllif mənəvi hüquqlarından könüllü şəkildə imtina edə bilər, lakin bu hüquqlar köçürülə bilməz.[10]
  • Əsas sahələr — mənəvi hüquqlar xüsusi olaraq bədii, ədəbi və musiqi əsərlərində, həmçinin filmlərdə,[11] şəkillərdə və digər yaradıcı işlərdə tətbiq olunur.

Hüquqi çərçivə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mənəvi hüquqlar bir çox ölkədə əqli mülkiyyət qanunları ilə tənzimlənir. Məsələn, Fransa mənəvi hüquqlar sahəsində qabaqcıl ölkələrdən biridir və onların qorunması çox yüksək səviyyədədir. ABŞ-da mənəvi hüquqlar əsasən müəllif hüquqları haqqında qanunla qorunsa da, Fransa və bəzi Avropa ölkələrinə nisbətən daha məhdud səviyyədədir. Berne Konvensiyası (1886) — beynəlxalq müqavilə mənəvi hüquqları əhatə edir və bir çox ölkələrdə bu hüquqların tanınmasını təmin edir.[12]

Mənəvi hüquqlar müəlliflərin öz yaradıcılıqları üzərində şəxsi və mənəvi nəzarətlərini təmin edən əhəmiyyətli hüquqlardır. Bu hüquqlar müəllifin əsərlə bağlı şəxsi əlaqəsini və cəmiyyət qarşısında öz yaradıcılığını necə təqdim etmək istədiyini qorumağa imkan verir. Mənəvi hüquqlar müəllifin özünü və yaradıcılığını qorumaq üçün əsas vasitə kimi xidmət edir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "moral, adj.". OED Online. September 2011. Oxford University Press. 25 October 2011.
  2. ↑ [1] Arxiv surəti 24 fevral 2021 tarixindən Wayback Machine saytında, Berne Convention for the Protection of Literary and Artistic Works, September 9, 1886, art. 6bis, S. Treaty Doc. No. 27, 99th Cong., 2d Sess. 41 (1986).
  3. ↑ Sundara Rajan, Mira T. Copyright and Creative Freedom: A Study of Post-Socialist Law Reform. Routledge Studies in International Law. Taylor & Francis. 2006. 41–42. ISBN 978-0-20396-776-8.
  4. ↑ Kwall, Roberta Rosenthal. The Soul of Creativity: Forging a Moral Rights Law for the United States. Stanford University Press. 2010. ISBN 978-0-80475-643-3.
  5. ↑ Rigamonti, Cyrill P. "Deconstructing Moral Rights". Harvard International Law Journal. 47 (2). Summer 2006: 353–412.
  6. ↑ Copyright Act Arxiv surəti 2 fevral 2012 tarixindən Wayback Machine saytında (R.S.C., 1985, c. C-42)
  7. ↑ "Countries". 2013-08-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-16.
  8. ↑ Gassaway, Laura. "Copyright and moral rights". Information Outlook. 6 (12). December 2002: 40. (Copyright Corner)
  9. ↑ "fairregister | fairkom". www.fairkom.eu. 2024-10-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-16.
  10. ↑ "Moral Rights Basics". cyber.harvard.edu. Harvard University. 2021-11-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-13.
  11. ↑ Branch, Legislative Services. "Consolidated federal laws of Canada, Copyright Act". laws-lois.justice.gc.ca. April 27, 2023. September 17, 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 16, 2024.
  12. ↑ Hoppe-Jänisch, Daniel, IP Assignment Clauses in International Employment Contracts, London: Lexology, 19 May 2015, səh. 9, İstifadə tarixi: 3 August 2015, European copyright systems provide for a stronger connection between the copyright and the author of the protected work. This makes sense if one considers that even though the German Urheberrecht or the French droit d'auteur are often translated as copyright, the literal translation is author's right. It comprises not only proprietary rights but also moral rights. In many European jurisdictions, only the proprietary rights are assignable; in others, copyrights, including the proprietary rights, cannot be assigned at all but authors may only grant others a license to exploit the protected work. Moral rights are usually not assignable and can be waived only to a limited extent.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]