MiQ-25

MiQ-25, (rus. МиГ-25) (NATO kod adı: Foxbat Foksbet — «qanadlı»^[2]) - SSRİ istehsalı olan biryerli, yüksək hündürlükdə və yüksək sürətlə uça bilən qırıcı təyyarəsi. MiQ-25 proyekti 60-cı illərdə Mikoyan-Quryeviç Konstruktor Bürosu tərəfindən yüksək sürətli və yüksək hündürlükdə uça bilən Amerikan bombardman (XB-70 "Valkyrie") və kəşfiyyat (SR-71 “Blackbird”) təyyarələrinə qarşı müdafiə məqsədi ilə başlanmış, nəticədə Sovet ordusunda MiQ-25, səsdən 3 dəfə sürətli təyyarə kimi effektiv qırıcı-kəşfiyyatçı rolunu oynamışdır. Güclü radar və dörd ədəd hava-hava roketlərilə təchiz olunmuş təyyarə bir müddət NATO üçün çox böyük təşviş yaratsa da, 1976-cı ildə Sovet pilotu Leytenant Viktor Belenkonun idarə etdiyi MiQ-25 ilə Yaponiyaya qaçması Qərb ölkələrinə bu təyyarəni analiz etməyə və sirrlərini öyrənməyə imkan vermişdir. İlk prototipi 1964-cü il mart ayının 6-sı uçmuşdur. İstismar müddəti hələ də davam edir. İstehsal miqdarı təqribən 1200-dür.

MiQ-25
МиГ-25
Tipi	Döyüş-kəşfiyyat
Hazırlayan	MiG
İstehsalçı	SSRİ
İlk uçuş	6 mart 1964-cü il
İstismara verilmə tarixi	1970
İstimarının bitmə tarixi	davam edir
Status	Bəzi ölkələrdə məhdud sayda istifadə edilir
İstismarçılar	Sovet Hərbi Hava Qüvvələri Hindistan Hərbi Hava Qüvvələri
İstehsal ili	1964–1984
Buraxılış sayı	1186[1]
Variantları	MiQ-31
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Təyyarənin hissələrinin çoxu əl ilə və olduqca kobud şəkildə qaynaq olunmuşdur. Ucuz və asan istehsal olunması üçün amerikan dizaynlarının əksinə olaraq boltların başları təyyarənin aerodinamik dizaynına təsir edə bilməyəcəyi düşünülən yerlərdə gövdəyə bastırılmamışdır. Təyyarənin elektronika sistemlərinin çox hissəsi vakuum diodlarından (lampalı dövrədən) ibarətdir. Bu seçimin üç əsas avantajı var: Vakuum diodlu sistemlər yüksək sürətin nəticəsi olaraq yüksək temperatura dayanmaqla bərabər, tranzistor bazalı müasir sistemlərdən fərqli olaraq hava soyutması tələb etmir; Vakuum diodların istehsalı olduqca asan və ucuz olduğu üçün elektronika sistemlərin təmiri bazalarda sürətli və sərfəli şəkildə həyata keçirilir; Vakuum diodlu sistemlərə nüvə partlayışı nəticəsində yaranan dağıdıcı elektromaqnit dalğaları təsir etmir. Yenə də vakuum diodlu sistemlərin istifadə olunması sayəsində təyyarənin Smerch-A (NATO kodu:Foxfire) radarı 600 Kilowatt kimi qorxunc bir gücə malikdir. MiG-25 haqqında tez-tez deyilənlərə görə MiG-25-lərin olduğu hava bazalarının ətrafında çox güclü təyyarənin Smerch-A radarının yaydığı mikrodalğa şüalarına görə yanaraq ölmüş yüzlərlə dovşan aşkarlanmışdır. Bu səbəbdən təyyarənin radarının müəyyən hündürlüyə qalxmadan əvvəl işə salınması qadağan olunmuşdur. Heyrətləndirici sürətinin əvəzinə MiG-25-in uçuş mənzili sadəcə 1200 km-dir. Və elə buna görə də məşhur qaçırılma zamanı-1976-cı ildə Yaponiyaya qaçan Viktor Belenko-nun idarə etdiyi MiG-25-in yanacağı enişdən az sonra qurtarmışdı. Viktor Belenkonun qaçması ilə bəlkə də ən çox qorunan sənaye sirrinin açılmasının şokunu yaşayan Mikoyan Gurevich Dizayn Bürosu MiG-25-in sirliliyini qorumaq məqsədilə təyyarənin təməl dizaynı üzərində yenidən işləmiş və təyyarəyə daha güclü (və qənaətcil) motorlar və daha da qabaqcıl radar və elektronika sistemlərinin əlavə edildiyi MiG-25PD Foxbat-E versiyasını hazırlamışdır. Əvvəllər istifadəyə verilən 370 ədəd MiG-25P pillə-pillə bu standartlara yüksəldilmişdir. Əl-Cəzair, Bolqarıstan, Hindistan, Suriya, İraq və Liviya-ya ixrac olunmuşdur. SSRİ-nin dağılmasında sonra Rusiya və Azərbaycan tərəfindən istifadə olunmağa davam edilən MiG-25 hələ də bu iki ölkənin arsenalında məhdud sayda da olsa istifadə olunur.

6 sentyabr 1976-cı ildə təyyar SSRİ HHQ təyyarəçisi Viktor Belenko tərəfindən Yaponiyanın Xakodate şəhərindəki aeroporta qaçırıldı. Bu hadisədən sonra bu tip təyyarələr xaric ölkəyə çatmayacaq həcmdə yanacaqla doldurulmağa başlandı.^[3]. Bütün təyyarələr modifikasiya edildi və bort avadanlıqları təkmilləşdirildi.

Təyyarənin kostruksiyasının NATO mütəxəssisləri tərəfindən öyrənilərək istifadə ediməsi fikri öz təsdiqini tapmır. Belə ki, analoji F-15 təyyarəsi 1976-cı ildə istifadəyə buraxılıb, onun sınaq uçuşu isə 1972-ci ildə həyata keçirilib.

Təyyarənin özü sonradan SSRİ tərəfinə qaytarıldı, ancaq sökülmüş vəziyyətdə, hissələrlə.

Maraqlısı burasındadır ki, MiQ-25 ilk döyüş təcrübəsini hələ SSRİ-nin bazalarında xidmətə girməmişdən əvvəl 1971-ci ildə Misir Hərbi Hava Qüvvələrinin tərkibində qazanmışdır. SSRİ tərəfindən müvəqqəti olaraq Misir Hərbi Hava Qüvvələrinə xidmətə verilən 4 Foxbata Misirin bayraq və emblemləri yapışdırılmışdır, ancaq yalnız Sovet pilotları tərəfindən iki il bu ölkədə xidmət keçmişlər. Bu müddət ərzində iki-iki qruplar halında 20 dəfə İsrailin hava sahəsinə təcavüz edən təyyarələrin, uçuşların zamanı və müddətinin İsrailin kəşfiyyat idarələri tərəfindən bilinməsinə baxmayaraq heç bir maneəyə rast gəlməmişdi. 1973-cü ildə bu təyyarələrdən biri Mach 3.2 (səsdən 3.2 dəfə sürətli) sürətinə çataraq bütün versiyalarının sürət rekordunu qırmışdı, ancaq təyyarənin motorları bu təzyiqə davam gətirməyərək yanmışdır.

I Körfəz müharibəsinin ilk günündə ABŞ Hərbi Dəniz Qüvvələrinə aid olan F/A-18 Hornet döyüş təyyarəsi İraq Hərbi Hava Qüvvələrinə aid olan MiQ-25PD tərəfindən vurulub salınmışdır. Yenə I Körfəz savaşı ərəfəsində İraq Hava Qüvvətlərinə malik 1 MiQ-25 düz 8 Amerikan F-15 təyyarəsinin arasından sivişərək F-15-lər tərəfindən qorunmaqda olan, radarları çaşdıran (jammer) EF-111 Raven təyyarəsinə hücum etmişdir. Hücum nəticəsində EF-111-ə ziyan dəymədi, ancaq bölgədən uzaqlaşmağa məcbur oldu. EF-111 təyyarəsinin dəstəyindən məhrum qalan F-15-lərdən biri də İraqın Zenit Raket Komplekslərinin mərmiləri ilə vurulmuşdur. Yenə eyni müharibə ərəfəsində 2 MiQ-25 Foxbat 4 ədəd F-15 Eagle təyyarəsinə təcavüz etmiş və nəticəsində Amerikan təyyarələrinin atdığı 10 ədəd raketin hamısından da yüksək sürətləri sayəsində qaçmağı bacarmışlar. Müharibə dövründə 2 MiQ-25 Amerikan HHM-ləri tərəfindən məhv edilmişdir.

1997-ci ildə Hindistan HHQ-nə aid olan bir MiQ-25 Pakistan üzərində 20.000 metr hündürlükdə, təxminən səsdən 3 dəfə sürətli uçarkən Pakistan HHQ tərəfindən aşkarlanmışdır. O dövrlərdə Pakistan HHQ-nin bu təyyarələrə qarşı silahı olmadığı üçün bu uçuşun təcavüz/şou məqsədli olduğunu bəyan etdi.

23 dekabr 2002-ci ildə İraq HHQ-sinə aid olan MiG-25 bu ölkənin səmasında kəşfiyyat aparan amerikan MQ-1 Predator pilotsuz uçan aparatını vurmuşdur. Tarixdə ilk dəfə pilotlu və pilotsuz uçan vasitələr arasında baş verən bu İtdavasında (Dogfight) Predator tərəfindən atılan Stinger raketləri MiG-25-ə dəyməmişdi.

2003-cü ildə başlayan İraq müharibəsi dövründə heç bir aktivlik göstərməyən, İraq HHQ-nə aid olan digər təyyarələr kimi MiG-25-lərin də çoxu yerdə və ya yeraltı sığınacaqlarda məhv edilmişdir. Eyni ildə Amerikan qüvvətləri tərəfindən hava bazasının yanında bastırılmış vəziyyətdə 2 MiG-25 ələ keçirilmiş və bu təyyarələr araşdırma üçün ABŞ-yə göndərilmişdir. Araşdırılması qurtaran təyyarələrdən biri indi Ohayo ştatının Dayton şəhərindəki ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin muzeyində sərgilənir.

• 1960-1970-ci illər - Misir tərəfindən İsrailə qarşı kəşfiyyat məqsədi ilə.
• 1981-1982-ci illər - Suriya tərəfindən İsrailə qarşı.
• İran-İraq müharibəsi - İraq tərəfindən.
• 1991-ci il NATO-nun İraq əməliyyatı - İraq tərəfindən.
• Qarabağ müharibəsi - Azərbaycan tərəfindən.

Rusiya Hərbi Hava Qüvvələrində MiQ-25P təyyarələri yeni MiQ-31 təyyarələri ilə əvəz ediliblər. İstismarda 30 kəşfiyyatçı MiQ-25P qalır.

• Əlcəzair: 2016-cı ilin sonuna olan məlumata görə, 13 ədəd MiQ-25 aktiv istifadə olunur.
• Suriya: 2016-cı ilin sonuna olan məlumata görə, 11 ədəd MiQ-25 istifadə olunur.^[4][5]

• Əlcəzair
• Azərbaycan: Silahlanmadan çıxarılmış və MiQ-29 döyüş təyyarələri ilə əvəz edilmişdir.
• Ermənistan: Ermənistanın Gümrü bazasında 1 ədəd MiQ-25 hələ də xidmətdədir.
• Belarus:
• Bolqarıstan:1982-ci ildə üç kəşfiyyat və bir təlim təyyarəsi olaraq xidmətə qəbul edilmişdirlər. 1984-cü ildə kəşfiyyat təyyarələrindən biri düşmüş, 1991-ci ildə SSRİ dağılanda bütün MiQ-25 Rusiyaya geriyə göndərilmiş və onlar MiQ-23 qırıcı-bombardımançı təyyarələri ilə dəyişdirilmişdirlər.
• Qazaxıstan
• İraq^[6]
• Rusiya: 2013-cü ildə silahlanmadan çıxarılmışdır.^[7]
• Gürcüstan
• Hindistan: 2006-cı ildə silahlanmadan çıxarılmışdır.^[8]
• Türkmənistan
• Ukrayna: 1996-cı ildə silahlanmadan çıxarılmışdır.^[9]

Ümumi

• Ekipaj: Bir nəfər
• Uzunluq: 19.75 m
• Qanad məsafəsi: 14.01 m
• Hündürlük: 6.10 m
• Qanad səhəsi: 61.40 m²
• Ağırlıq (boş): 20,000 kq
• Ağırlıq (yüklü): 36,720 kq
• Mühərrik: 2× Tumanski R-15B-300 reaktiv
• Güc, forsajsız: 73.5 kN (hər mühərrik)
• Güc, forsajla: 100.1 kN (hər mühərrik)
• Maksimum sürət: Mak 2.83, 3,000 km/s (13,000 m yüksəklikdə)
• Uçuş məsafəsi: 1,730 km
• Maksimum uçuş hündürlüyü: 25,700 m (4 raketlə)
• Qanad yükü: 598 kq/m²
• Yüksəkliyə qalxma müddəti: 20,000 m-ə 8.9 dəq.

Silahlar

• 2 radar-yönləndirməli R-40R (AA-6 'Acrid') hava-hava roketi
• 2 infraqırmızı-yönləndirməli R-40T roketi

Naviqasiya

• RP-25 Smerç radarı

Qeyd: Maksimum sürəti məlum deyil. Bunu sınaqdan keçirməyə şərait olmayıb.

Vikianbarda MiQ-25 ilə əlaqəli mediafayllar var.

• GlobalSecurity.org səhifəsi
• MiQ-25-in tarixi
• SR-71 ilə müqayisə
• MiQ-25 aeroportda

Silahlarla əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.