Naxçıvan məhəlli hökuməti və ya Naxçıvan yerli hökuməti — Birinci Dünya müharibəsinin son dövründə, Rusiyada inqilablar nəticəsində mərkəzi hakimiyyət böhranının yarandığı və ermənilərin azərbaycanlılara kütləvi hücumlarının yaşandığı dövrdə Naxçıvan qəzasında yerli azərbaycanlılar tərəfindən formalaşdırılmış hökumət. Hökumət 1918-1919-cu illərdə mövcud olmuşdur.
| Yerli idarəetmə orqanı | |
| Naxçıvan məhəlli höküməti | |
|---|---|
| Naxçıvan məhəlli höküməti (rusca:Нахичеванское уездное правительство) və ya Naxçıvan yerli höküməti (rusca:Нахичеванское местное правительство) | |
|
|
Osmanlı imperiyasının İrəvan quberniyasının cənubunda öz hakimiyyətini təsis etməsndən qısa müddət sonra Osmanlı zabiti Sürəyya bəy Naxçıvan qəzasının rəhbəri təyin edildi. Batum müqaviləsinə əsasən bu bölgələr Osmanlı imperiyasına birləşdirildikdən sonra Sürəyya bəy Xaliq Turqut bəy tərəfindən əvəz edildi. Turqut bəydən onu bu vəzifədə əvəz edən Əli Şəfiq bəy Mudros müqaviləsi ilə Osmanlı ordusunun bölgədən ayrılmasına qədər Naxçıvanın rəisi vəzifəsini iicra etdi.[1]
1918-ci ilin noyabrında Osmanlı ordusunun bölgədən evakuasiyasının başladılmasından sonra Osmanlı ordusunun IX bölməsinin rəhbəri Şevki Paşa yerli azərbaycanlı elitlərdən biri olan Mirzə Nəsrullah bəy Əmirovu yerli hökumətin rəhbəri təyin etmək barədə qərar verdi.[2] Dekabr hadisələrindən sonra Naxçıvan hökuməti Araz Türk Respublikası ilə üstüörtülü mübahisə içində olan Naxçıvan xanları ilə birlikdə tədricən bütün hakimiyyəti öz əllərinə cəmləşdirdi.[3] Dekabr ayının sonlarında Mirzə Nəsrullah bəy Hacı Mehdi Bağırov ilə əvəz edildi.[4]
4 yanvar 1919-cu ildə Naxçıvan hökuməti Naxçıvan Milli Şurasının formalaşdırılmasın a başladı. Şuraya Şərur-Naxçıvan bölgəsinin hər birindən 5 nümayəndə daxil idi. 17 yanvarda şuraya olan seçkilər sonlandırıldı. Milli Şuraya rəhbərliyi keçmiş Araz Türk Cümhuriyyətinə rəhbərlik etmiş Əmir bəy Zamanbəyzadə edirdi. Şuraya başqa şəxslər ilə birlikdə Hacı Mehdi Bağırov və Cəfərqulu xan Naxçıvanski, Araz Türk Cümhuriyyətinin maliyyə naziri, Əlincəçaydan Qənbərəli bəy Bənəniyarlı da daxil idi.[5]
Lakin Milli Şuranın fəaliyyətini uzun müddət aparmaq mümkün olmadı. Köhnə Naxçıvan xanları ailəsinin intiriqaları nəticəsində şura fəaliyyətini şübhə altına düşdü. Naxçıvan silahlılarının komandanı, Naxçıvan və İrəvan xanları nəslindən gələn, Kəlbəli xan Naxçıvanskinin qohumu Kərim xan İrəvanski öz vəzifəsindən istefa verdi. Bu da silahlılar arasında etirazların və narahatlığın ortaya çıxmasına yol açdı. Bundan başqa, guya şərurluların naxçıvanlı silahlıları öz torpaqlarında görmək istəməməkləri və onlardan oradan ayrılmağı tələb etdikləri barədə şayiə yayılmağa başladı. Bu şayiə naxçıvanlı silahlılar arasında gərginliyin daha da artmasına yol açdı. Nəticədə Milli Şuranın baş katibi Əmir bəy və Şərur silahlılarının komandanı, nüfuzlu Məşədi Əliəsgər ağa Həmzəzadə həbs edildi. Beləliklə də, əslində bu vəziyyətdə Kərim xan və Kəlbəli xan real hakimiyyəti öz əllərinə götürmüş oldular. Bir müddətdən sonra Məşədi Əliəsgər ağa və Əmir bəy azad edildilər. 24 yanvarda Milli Şuranın iclasında Hacı Mehdi Bağırov qarışıqlıq salmaqda ittiham edildi və həbs edildi.[6]
Beləliklə, bundan sonra Naxçıvanda Milli Şuranın 25 yanvarda buraxılmasından sonra xan hakimiyyəti formalaşmış oldu. Hökumətin rəhbəri Cəfərqulu xan Naxçıvanski oldu. Onun müavini isə Abbasqulu bəy Tahirov idi. Silahlıların komandanı Kərim xan İrəvanski, onun müavini Kəlbəli xan Naxçıvanski, xarici işlər naziri Bəhram xan Naxçıvanski oldu. Mənbələrdə Naxçıvan Türk Hökuməti kimi xatırlanan hökumətin ilk iclası 1919-cu il yanvarın 25-də oldu.[7]
Ermənilərin irəliləməsinin qarşısını ala bilməməsi və hökumətinin bir çox nazirlərinin qaçması Araz Cümhuriyyətinin nüfuzunun azalmasına səbəb oldu. Müharibə naziri İbrahim bəy Cahangiroğlunun Qarsa getməsi Araz Cümhuriyyəti faktiki olaraq mövcudluğuna son qoydu. Bundan sonra Naxçıvan qəza hökuməti hərbi yardım xahişi ilə İrana üz tutdu və Ermənistan hakimiyyəti ilə danışıqların hazırlığına başladı.[8]
İran iki erməni və iki müsəlmandan ibarət nümayəndə heyətini Naxçıvana göndərərək azərbaycanlılar və ermənilər arasında vasitəçilik etməyə çalışdı. Nümayəndələr 23 dekabrda Naxçıvana gəldilər və Osmanlı zabitləri Xəlil bəy ilə Veysəl bəyin xatirələrinə görə 25 dekabrda İrəvana getdilər. Eyni zamanda Naxçıvan qəza hökuməti Cəfərqulu xan Naxçıvanskinin rəhbərliyi altında Dəmirçi-Quşçuya nümayəndə heyəti göndərərək polkovnik Doluxanova atəşkəs təklifi etdi. Lakin heyət həbs edildi və Doluxanov Noraşen ilə Yengicə kəndlərinə yeni erməni hücumu başladıldı. Lakin bu dəfə ermənilər yaxşı təlim görmüş və təşkil edilmiş azərbaycanlı silahlı dəstə ilə qarşılaşdılar. Bu dəstəyə polkovnik Kəlbəli xan Naxçıvanski və Məşədi Əliəsgər ağa komandanlıq edirdi. İki gün davam edən döyüşlərdən sonra ermənilər məğlub olub geri çəkilməyə məcbur oldular. Ermənilər eyni zamanda əvvəlcə ələ keçirdikləri Şərurun kəndlərindən və Qurd Qapısı keçidindən də çıxarıldılar. Erməni dəstələri Dəvəlidə, azərbaycanlı dəstə isə Arazdəyən də yerləşdi. Dekabrın 28-də Kəlbəli xan öz dəstəsi ilə Naxçıvana qayıtdı. Şərurdakı uğursuzluqdan sonra Doluxanov Vedibasar üzərində nəzarəti bərqərar etmək üçün növbəti cəhd etdi, lakin bu dəfə vedililər hücumu dəf edə bildilər.[8][9]
Daha sonralar bölgədə Antanta qüvvələrinin yardımı ilə erməni hakimiyyətinin yaradılması üçün edilən cəhdlər naxçıvanlıların üsyanına yol açdı. Erməni qüvvələr ilə toqquşmada naxçıvanlı qüvvələr qalib gəldilər. Eyni zamanda amerikalıların Şərur-Naxçıvanda neytral bölgə yaratmaq cəhdləri də uğursuz oldu və naxçıvanlılar bu layihəni də qəbul etmədilər.[8][9]