Niue

Niue (ing. Niue [ˈnjuːeɪ], niue Niuē-fekai) — Sakit okeanında yerləşən ada dövlətidir. Yeni Zelandiyadan 2,400 km şimal-şərqdə yerləşir. Quru sahəsi 260 kv.km-dir. 2016-cı ilin noyabrına olan məlumata əsasən, əksəriyyəti Polineziyada olmaqla təqribən 1,612 nəfər əhalisi var.

Niue
Niuē Fekai
Bayraq[d] Gerb[d]
Himn: Ko e Iki he Lagi
Rəsmi dilləri	ingilis dili
Paytaxt	Alofi
• Əhali	1.933 nəf. (2022)[1]
ÜDM (AQP)
• Ümumi	$7.6 milyon dollar
Valyuta	Yeni Zelandiya dolları
İnternet domeni	.nu
ISO kodu	NU
Telefon kodu	+683
Saat qurşaqları	UTC−11:00
Nəqliyyatın yönü	sol[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Niuenin paytaxtı Alofi kəndidir. Niue əhalisi Yeni Zelandiya vətəndaşı sayılır. Ölkənin başçısı kral III Çarlzdır. Niue əhalisinin 95%-i Yeni Zelandiyada yaşayır və təqribən 70%-i Niue dilində danışır.

Niue BMT üzvü deyil.

Hal-hazırda Niuenin rəsmi sənədlərdə istifadə olunan tam adı - Niue fekaidir. O, iki hissədən ibarətdir: niue sözü niu (kokos palması) isimindən yaranıb və "kokos palması budur" kimi tərcümə olunur.Fekai isə "adamyeyən" kimi tərcümə olunur. Lakin adada kannibalizm mövcud deyildi.

Bununla belə, Niuenin ən qədim adı Nuku-tu-taha olmuşdur. Bu ad yerli əfsanələrə görə adanın Huanaki adlı kəşfçisi tərəfindən verilmişdir və onu Niue dilindən “tənha duran ada” kimi tərcümə etmək olar. Niue adasının digər tarixi adları - meyvəsiz ada kimi tərcümə olunan Motu-te-fua, Fakahoa-motu, Nuku-tuluea olmuşdur. Bütün bu adlar istifadədən çıxıb və onlara yalnız Niue əfsanələrində və mahnılarında rast gəlmək olar.

Niuenin bir digər tarixi adı Savicdir (ing. Savage Island). Bu ad adanı ilk dəfə kəşf etmiş məşhur ingilis dəniz səyyahı Ceyms Kukun adıyla bağlıdır. İngilis dilindən bu ad "vəhşilər adası" kimi tərcümə olunur. Bu, ingilis səyyahının yerli əhali tərəfindən düşmənçiliklə qarşılanması ilə əlaqədardır.

Əsas məqalə: Niue tarixi

Tarixçilərin fikirincə Niue adasında bizim eradan əvvəl birinci minilliyin son yüzilliklərində Tonqa adaları, Samoa adaları, Kuk arxipelaqının şimal qrupunda yerləşən Pukapukadan gələn polineziyalılar məskunlaşmışdır ^[2]. Bu halda iki düşmən tayfanın uzaq keçmişində eyni adada mövcudluq Niuedə məskunlaşmanın iki mərhələdə baş verdiyini güman etməyə əsas verir: məskunlaşmanın ilk mərhəsində ilk olaraq Motu tayfasının insanları Niueyə köçüb gəlmişlər və güman ki,bu tayfa Samoa adalarından üzüb gəlmişdir.Ehtimal ki, Tafiti tayfasının insanları daha sonra Niuedə məskunlaşmışlar. Bununla belə Niuenin yazılı tarixinin başlanğıcı yalnız XVIII əsr ortasına təsadüf edir.

Adanı ilk kəşf edən avropalı 1774-cü ildə ingilis dəniz səyyahı Ceyms Kuk olmuşdur. Düşmən yerlilərlə xoşagəlməz görüşünə görə səyahətçi adanı ing. Savige Island (azərb. Vəhşilər adası‎) adlandırdı.

Niue uzun müddət ərzində avropalıların görüş dairəsindən kənarda qalırdı. Yalnız 1830-cu ildə London missioner cəmiyyətinin üzvü Con Vilyams adaya gəldi və beləliklə Niue tarixində missioner dövrü başlandı. Samoada hazırlıq keçmiş Peniamina missionerinin yerli sakinlərin xristianlaşdırılmasında əhəmiyyətli rolu oldu. Artıq təxminən XIX əsrin ortalarında niuelilərə xristianlığı qəbul etdirmişdilər. 21 aprel 1900-cü ildə Niuedə Britaniya hakimiyyəti qurulmuş və imperiyanın protektoratına çevrilmişdi. 1901-ci ildə Niue Yeni Zelandiya tərəfindən zəbt edildi və ada inzibati olaraq Kuk adalarına tabe edildi. 1974-cü ilə qədər Yeni Zelandiyadan asılı olan Niueni Yeni Zelandiyanın səlahiyyətli nümayəndəsi idarə edirdi. 19 oktyabr 1974-cü ildə Niuedə Yeni Zelandiya ilə münasibətlərin yeni formasını təyin edən konstitusiya qəbul edildi. Ona əsasən Niuenin daxili siyasəti müstəqil oldu və qanunverici hakimiyyət Niue Qanunverici məclisinin tabeliyinə keçdi (niue Fono Ekepule). Eyni zamanda Niue sakinləri üçün Yeni Zelandiya vətəndaşlığı saxlanıldı.

Niuenin dövlət təhsili (yaranması) ekvatorun və Oğlağın (Dağ keçisinin) Tropikinin arasında Polineziyada Sakit okeanda yerləşdirilmiş eyni adlı qaldırılmış mərcan mərcan adasından və üç sualtı rifindən ibarətdir. Niue adası Tonqa adalarından təxminən 480 km şərqdə yerləşir, Rarotonqa adasından qərbə 930 km-da, Kuyun Adalarının əsas adası və təxminən Oklenddən şimal-şərqə 2400 km-da, Yeni Zelandiyanın [4] ən böyük şəhəri. Ən yaxın arxipelaqi — eyni adlı dövlətə aid olan və Niue adasından qərbə yerləşdirilmişlər (Dostluqların) və şimal-qərbə və aid olan Samoaya uzanan Samoanın arxipelaqının Tonqanın adalarıdır və Amerikaya Samoanın (Şərqinə ). Niue ümumi ərazisi 261,46 km² təşkil edir, nə dünyada onun ən böyük tək qaldırılmış mərcan adasıyla edir. Adanın ən yüksək nöqtəsi, Mutalaun yaşayış məntəqəsinin yaxınlığındakı 68 m-ə çatan adsız yüksəklikdir.

Niue adası 13 inzibati dairəyə bölünmüşdür. Bu inzibati dairələrin mərkəzləri eyni adları daşıyan kəndlərdir.^[3].

№	Dairənin adı	İngilis dilindəki adı	Sahə, km²	Əhali (2006)	Sıxlıq, insan/km²
1	Avatele	Avatele	13,99	164	11,72
2	Alofi	Alofi	46,48	581	12,50
3	Vayea	Vaiea	5,4	59	10,93
4	Lakepa	Lakepa	21,58	72	3,34
5	Liku	Liku	41,64	62	1,49
6	Makefu	Makefu	17,13	62	3,62
7	Mutalau	Mutalau	26,31	85	3,23
8	Namukulu	Namukulu	1,48	14	9,46
9	Tamakautoqa	Tamakautoga	11,93	157	13,16
10	Toi	Toi	4,77	31	6,50
11	Tuapa	Tuapa	12,54	120	9,57
12	Hakupu	Hakupu	48,04	162	3,37
13	Hikutavake	Hikutavake	10,17	56	5,51
	Cəmi		261,46	1625	6,22

Niuedə balıqçılıq adanın sahillərində məhdud olan balıq resurslarıyla əlaqədar çox güclü inkişaf etməmişdir. Sahilin sərt meyilli olmasına görə okeana çıxışın çətin olması,təbii körfəzlərin və laqunların olmaması balıqçılıq fəaliyyətinə mane olan səbəblərdən biridir.

Əhalisi 114 min nəfərdir.

Niue dili
Azərbaycanca	Niuecə
Salam!	Fakaalofa atu! (tək adama)
Hələlik!	E, koe! (tək adama)
Mənim adım Şamildir.	Ko Shamil e higoa haaku.
İndi saat neçədir?	Kua ta e matahola fiha he mogo nei?
İndi doqquzun yarısıdır.	Kua hafa he mole e matahola hiva.
Bura gəl.	Omai taha ki fale.

Dini etiqadlarına görə xristiandırlar.

Niuenin təhsil sistemi Yeni Zelandiya modelinə əsaslanır və əsasən oxşar tədris planına malikdir^[4]. Orta təhsil 5 yaşdan 14 yaşa qədər uşaqlar üçün icbaridir ^[4]. Ölkədə əhalinin savadlılıq səviyyəsi çox yüksəkdir: Niue hökumətinin məlumatlarına əsasən ölkə əhalisinin 99 %-i savadlıdır^[4]. Əhalinin azalmasına görə 1989-cu ildən başlayaraq bütün ibtidai məktəblər Alofidə cəmləşməyə başladı. Niuedə Alofi kənarında yerləşmiş yalnız bir orta məktəb mövcuddur. Niuedə Cənubi Sakit okean Universitetinin filialı mövcuddur. Bu, orta məktəbi bitirdikdən sonra ali təhsil almaq üçün ölkədə olan yeganə ali təhsil müəssisəsidir. Niuelilərin əhəmiyyətli hissəsi xaricdə, məsələn: Yeni Zelandiyada, Avstraliyada, Ficidə təhsil alır ^[4].

Ölkədəki 2 xəstəxananın 2-si də paytaxt Adolfda yerləşir.

Pis nəqliyyat əlaqəsi Okeaniya bölgəsi və bütün dünya ölkələriylə ticarət əlaqələrinin, həmçinin turizmin inkişafına əhəmiyyətli dərəcədə maneələr törədir. Sahilboyu adalar Niuenin 13 kəndindən keçən 64 kilometr yol boyunca davam edir. Adanın mərkəzindən həmçinin iki əsas yol keçir. Bu yolların ümumi uzunluğu təxminən 230 kilometr təşkil edir. Yolların əksəriyyəti bərk örtüyə malikdirlər və çox yüksək səviyyədə yol xidmətləri tərəfindən dəstəklənirlər.^[5]. Adada təbii liman yoxdur. Bununla belə Alofi qəsəbəsində kiçik gəmilərin yan ala bildiyi liman var.^[5]. Hannan Beynəlxalq aeroportu 1970-ci ildə tikilmiş, 1994-cü ildə Boinq-737 təyyarərinin enə bilməsi üçün eniş zolağı genişləndirilmişdi ^[5]. Adayla müntəzəm hava əlaqəsi Yeni Zelandiya aviaşirkəti "Air New Zealand tərəfindən təmin olunur. Adada ictimai nəqliyyat yoxdur ^[5]. Sakinlərin əksəriyyəti şəxsi maşınlardan istifadə edir.

Qanunverici hakimiyyətin ən səlahiyyətli orqanı 20 deputatdan ibarət olan birpalatalı Niue Qanunverici Məclisidir. Məclisin on dörd üzvü Niuenin 14 vilayətinin hər birində yerləşən bir seçki məntəqəsindən seçilir. Məclisin digər altı üzvü Niue Konstitusiyasının qanununa əsasən seçilir.^[6] Deputatlıq müddəti - 3 ildir. Məclisin birinci iclasında deputatlar spiker seçir. Niue parlamentinin klerki hökumət xidməti nümayəndəsidir. Əgər spiker postuna uyğun şəxs yoxdursa, onda məclis iclaslarının keçirilməsi üçün lazım olan bütün funksiyalar klerkə həvalə olunur.^[7]

Niuenin ölkədə silahlı qüvvələri yoxdur.Ölkənin silahlı qüvvələri Yeni Zelandiya habelə,Böyük Britaniya tərəfindən qarşılanır.