Oksford Universitetinin Nizami Gəncəvi Mərkəzi

Nizami Gəncəvi adına Azərbaycanşünaslıq və Qafqazşünaslıq Mərkəzi (ing. The Nizami Ganjavi Programme for the study of languages and cultures of Azerbaijan and the Caucasus) 2013-cü ildə Oksford Universiteti nəzdində yaradılmışdır^[1]. Mərkəz Azərbaycanın zəngin tarixi-mədəni irsinin öyrənilməsi və beynəlxalq elmi ictimaiyyətə tanıtmaq məqsədilə Böyük Britaniyada Oksford Universitetinin nəzdində yaradılmış ilk elmi-tədqiqat ocağıdır.

Azərbaycanın beynəlxalq arenada siyasi nüfuzunu nəzərə alaraq, onun tarixi həqiqətləri və zəngin mədəniyyətini beynəlxalq elmi cəmiyyətə çatdırılması və tanıtması böyük elmi və siyasi əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan 2013-cü ildə M.V.Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin Bakı filialının rektoru, AMEA-nın müxbir üzvü, professor Nərgiz Paşayevanın Oksford Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunun, Müqəddəs Endrüs və Nyu-York Universitetinin professoru Robert Hoylandla birgə təşəbbüsünün nəticəsi olaraq Qərb dünyasının ən nüfuzlu tədris ocağı olan Oksford Universiteti nəzdində Nizami Gəncəvi adına Azərbaycanşünaslıq və Qafqazşünaslıq Mərkəzinin yaradılması təqdirəlayiqdir. Mərkəz Azərbaycanın zəngin tarixi-mədəni irsinin öyrənilməsi və beynəlxalq elmi ictimaiyyətə tanıtmaq məqsədilə Böyük Britaniyada Oksford Universitetinin nəzdində yaradılmış ilk elmi-tədqiqat ocağıdır.

Qeyd edək ki, İngiltərə  alimlərini Mərkəzin məhz Nizami Gəncəvinin adını daşımağına razı olduqlarında və onun türkmənşəli, Azərbaycan şairi olmasına inandırmaqda Nərgiz xanım Paşayevanın əvəzolunmaz rolu var. Onun qeyd etdiyi kimi:

“...Nizami əslən Gəncədən idi, Azərbaycan əsilli idi, əsərlərində türk izləri nümayiş etdirilir. Biz dərk edirik ki, Nizami böyük islam mədəniyyətinin şəxsiyyətidir... O, Şərqin dahi mütəfəkkiridir. Bununla yanaşı, o, dünya mədəniyyətinin görkəmli nümayəndəsidir. Azərbaycan alimlərinin tədqiq etdiyi Nizaminin qiymətli əsərləri Oksfordda yayılmalıdır”.[2] Nərgiz Paşayeva

Azərbaycan Respublikası baş nazirinin müavini, Azərbaycanın Xalq yazıçısı, professor Elçin Əfəndiyev bu mərkəzin yaradılmasını Azərbaycan ədəbiyyatı və mədəniyyətinə verilmiş ən yüksək qiymət kimi səciyyələndirib. AMEA-nın prezidenti, akadeik Akif Əlizadə isə bu mərkəzin yaradılmasını zamanın tələbi kimi qiymətləndirib və bildirib ki, dünyada istər Azərbaycanın, istərsə də Azərbaycan ədəbiyyatının tanıtması üçün məhz bu mərkəz böyük rol oynayacaq.

Oksford Universitetinin rəsmi internet səhifəsində göstərildiyi kimi Nizami Gəncəvi Programının əsas məqsədi mühum strateji əhəmiyyət kəsb edən və mədəni cəhətdən təkrarolunmaz Qafqazın qədim və eyni zamanda zəngin tarixinin öyrənilməsindəki boşluğu doldurmaq və siyasətdən azad obyektiv şəkildə araşdırmaqdır. Programın xronoloji və coğrafi çərçivələrinə gəldikdə isə qeyd edək ki, araşdırmanın əsas obyekti müasir Azərbaycan ərazisi və tarixi və həmçinin əvvəlki dövrlərdə onunla sıx əlaqədə olan qonşu dövlətlərin 1864-cü ilə qədərki tarixi olacaq.

Nizami Gəncəvi Programının əsas vəzifələri aşağıdakılardır:

• Azərbaycan Albaniyasının qədim paytaxtı və Qafqazda ilk müsəlman qarnizonlarından biri olan Bərdə şəhərində arxeoloji qazıntıların aparılması;
• Azərbaycan və Qafqaz tarixinə aid rus və Azərbaycan dillərində yazılmış mühüm əsərlərin ingilis dilinə tərcüməsi və ictimaiyyətə tanıtması
• Oksford Universitetinin və kənardan dəvət olunmuş alimlərin iştirakı ilə mühazirə və seminarların təşkili;
• Azərbaycanın və Qafqazın qədim dilləri və mədəniyyətin öyrənilməsinə yönəlmiş tədqiqatların, seminarların və xüsusi mühazirələrin nəticələrini işıqlandırmaq və beynəlxalq elmi ictimaiyyətə çatdırmaq məqsədi güdən saytın yaradılması və işlədilməsi;
• Şərqşünaslıq, tarix və arxeologiya istiqamətləri üzrə elmi araşdırmaların maliyyələşdirilməsi.^[3]

Təkcə Azərbaycanın orta əsrlər tarixinin ingilisdilli tarixşünaslığın materiallarının təhlili göstərir ki, Azərbaycanın elmi-mədəni irsinin dünya elm ictimaiyyətinə düzgün təqdim olunmasında bu Mərkəzin rolu əvəzsizdir. İngilisdilli tədqiqatçıların əksəriyyəti nəinki Azərbaycanda türkləşmə prosesinin məhz XI əsrdə Səlcuqluların bura gəlməsi ilə başlanmasını iddia edirlər, hətta ümumiyyətlə, türklərin Azərbaycan ərazisinə kənardan gəlmiş bir ünsür olduğunu vurğulayırlar. Bundan əlavə, ingilisdilli araşdırmaçıların əsərlərinin əksəriyyətində Azərbaycan İranın tərkib “hissə”si, “Şimali-Qərbi İran” kimi təqdim olunub. Bu da ingilisdilli tarixşünaslıqda Azərbaycanın qədim dövlətçilik tarixinin və zəngin mədəniyyətinin inkarı deməkdir. Bu səbəbdən ingilisdilli tədqiqatçıların əsərlərində Azərbaycan hərhansı ictimai-siyasi hadisələrin subyekti yox, məhz passiv obyekti kimi təqdim edilir. Bəlkə də məhz bu səbəbdən ingilisdilli tarixşünaslığın materiallarında əsasən Azərbaycanın siyasi hadisələri işıqlandırılıb, sosial-iqtisadi və xüsusilə də etnomədəni məsələləri isə ayrıca bir tədqiqat obyekti kimi öyrənilməmişdir. Bu hala təkcə orta əsrlər tarixinin tədqiqində rastlanmır. Misal kimi təəssüflə qeyd etməliyik ki, indiyə kimi nəinki Oksford Universitetində, həmçinin bütün Qərbdə dahi Azərbaycan şairi, nəinki Azərbaycan ədəbiyyatının, islam mədəniyyətinin ən görkəmli nümayəndəsi olan Nizami Gəncəvi fars şairi kimi tanınır. Qeyd edək ki, yuxarıda göstərilən mövcud yanlışlıqların əksəriyyətinin səbəbi Qərb tədqi- qatçılarının milli kimliliyindən doğan subyektiv münasibətləri və siyasi baxışları, ingilisdilli tədqiqatların mənbəşünaslıq və tarixşünaslıq bazasının məhdudluğundadır. Faktiki olaraq, ingilisdilli tədqiqatçıların Azərbaycanın orta əsrlər dövrünü əhatə edən heç bir sanballı, fundamental əsərləri yoxdur. Yalnız elmi məqalələr istisna təşkil edir. Bu fakt bir neçə səbəblər ilə izah oluna bilər.

• Birincisi, Vətən tədqiqatçılarımızın elmi araşdırmalarının nəticələri yalnız dövlətimizin müstəqillik əldə etməsi nəticəsində son bir neçə onilliklər ərzində beynəlxalq elmi cəmiyyətə məlum oldu.
• İkincisi, həm ingilisdilli tədqiqatçıların Azərbaycan dilini bilməmələri, həm də Vətən tədqiqatçılarının göstərilən dövrü əhatə edən monoqrafiyalarının və elmi məqalələrinin ingilis dilində azsaylı olması və yaxud da heç olmamasıdır.
• Bütün bunları nəzərə alaraq xüsusi qeyd etməliyik ki, Mərkəz tərəfindən həyata keçirilən Azərbaycan mədəniyyəti və tarixinə aid rus və azərbaycandilli əsərlərin, əsasən də “Albaniya tarixi” və Yevgeni Bertelsin “Nizami – böyük Azərbaycan şairi” əsərinin ilk dəfə ingilis dilinə tərcüməsi və məhz Oksfordda yerləşən dünyanın ən böyük nəşriyyatında çapı starteji əhəmiyyət daşıyır, çünki professor Nərgiz Paşayevanın qeyd etdiyi kimi, Azərbaycan alimlərinin, şərqşünaslarının, türkoloqlarının dəyərli əsərləri var: “Bu əsərlər Oksford Universitetində tədris edilən kitablardan – almanların, ingilislərin, fransızların yazdıqları kitablardan elmi tutumuna görə az əhəmiyyətli deyildir”. Nərgiz Paşayeva həmçinin vurğuladı ki, belə bir Mərkəzin yaradılmasında əsas məqsədlərdən biri sovet dövründə beynəlxalq aləmdə özünü yetərincə anlatmayan, büruzə verməyən və sübut etməyən Azərbaycanın elmini tanıtmaqdır:

“Bu boşluğun obyektiv səbəbləri o idi ki, sovet dönəmində heç bir ictimai-humanitar elm sistemi senzuradan azad şəkildə fəaliyyət göstərə bilməzdi. Ümumiyyətlə, tarix, şərqşünaslıq, ədəbiyyatşünaslıq kimi elmlər həmişə təzyiq altında idi və elmi kitablar, əsərlər rus dilindən savayı heç bir Avropa dillərinə yüksək səviyyədə tərcümə edilməyib”. Nərgiz Paşayeva

Oksford Universiteti nəzdində Nizami Gəncəvi adına Azərbaycanşünaslıq və Qafqazşünaslıq Mərkəzinin yaradılması Azərbaycan dili, tarixi, mədəniyyəti ilə yanaşı, gələcək nəsillərin elmi potensialının zənginləşdiril məsi baxımından xüsusi önəm daşıyır.

Mərkəz Oksford Universitetində Azərbaycandan və həmçinin digər ölkələrdən müxtəlif ixtisas sahələri üzrə tələbə və akademik proqramlarını həyata keçirməyi nəzərdə tutur. 2015-2020-ci illəri əhatə edən tədris və elmi proqramına əsasən yaxın 5 ildə professor Nərgiz Paşayevanın yaratdığı " Elmə və Təhsilə Dəstək Fondunun" maliyyə vəsaiti ilə Azərbaycan mədəniyyəti və tarixinin araşdırılması ilə məşğul olacaq 3 doktorant, 3 magistrant yetişdirməyi, Azərbaycan alimlərinin Oksford Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində elmi tədqiqatlarının dəstəklənməsi, Bərdə şəhərində arxeoloji qazıntıların aparılması nəzərdə tutulub. Nizami Gəncəvi Proqramının ilk iki alimindən biri olan C.Vayt məhz Nizaminin “Xəmsə” əsərinin tədqiqi ilə əsaslı məşğul olur. 

Nizami Gəncəvi adına Azərbaycanşünaslıq və Qafqazşünaslıq Mərkəzində Nərgiz Paşayeva və Robert Hoylandla yanaşı Edmund Hertziq və Poul Vordsvort kimi görkəmli alimlər çalışır.

Artıq 6 iyun 2015-ci ildə Oxford Universitetində Nizami Gəncəvi Programı çərçivəsində Robert Hoylandç Nargiz Paşayeva, İrina Şingiray, Ceyms Hovard-Conston, Lalə Əliyeva, Rayan Linç, Nik Evans, Con Latam və b. kimi tanınmış alimlərin iştirakı ilə “Qədimdən erkən İslama qədər Şərqi Qafqaz” adlı ilk beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdir. “Transxəzər əlaqələri (400-1200-ci illər)” adlı ikinci beynalxalq konfrans isə 11 iyun 2016-ci ildə keçirilmişdir.^[4][5]

• Nizami Gəncəvi

1. ↑ "Наргиз Пашаева: Подписан Меморандум о намерениях по созданию в Оксфордском университете Научного Центра Азербайджана и Кавказоведения имени Низами Гянджеви". 2023-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-27.
2. ↑ "На официальном сайте Оксфордского университета презентован Научный центр Азербайджана и Кавказоведения имени Низами Гянджеви". 2021-04-15 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-24.
3. ↑ "Our Mission". 2017-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-24.
4. ↑ "News and Events". 2017-02-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-24.
5. ↑ "Состоялась международная научная конференция Научного центра Низами Гянджеви Оксфордского университета (ФОТО-ВИДЕО)". 2021-02-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-27.