Paul Krutzen

Paul Krutzen (Paul Josef Crutzen)[9] (Holland 3 dekabr 1933 il[10][11], Amsterdam[12] — 28 yanvar 2021 il[13], Mayns[14][15]) — Hollandiyalı kimyaçı, atmosfer üzrə kimya mütəxəssisi, "Atmosfer kimyasındaki tədqiqatlarına görə, xüsusən də ozonun əmələ gəlməsi və parçalanması ilə əlaqədar" Nobel mükafatı laureatı. O, əsasən stratosfer və troposferin kimyası, biogeokimyəvi dövrlərdə və iqlimin formalaşmasında rolu ilə maraqlanırdı. Maks Plank Cəmiyyətinin Kimya İnstitutunun direktoru idi ([[Mayns|Mayns, Almaniya)]]. KNAW üzvü, Leopoldina, ABŞ Milli Elmlər Akademiyası və Rusiya Elmlər Akademiyası, London Kral Cəmiyyəti, Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti və s. 2001-ci ildə ISI (Elmi İnformasiya İnstitutu) Paul Krutzeni son on ildə geoelmlərdə dünyanın ən çox istinad edilən alimi kimi siyahıya almışdı[16]. Paul Krutzen, qlobal istiləşməni tədqiq edən ən məşhur alimlərdən biri oldu və dünyanı bu fenomenə cəlb etdi. O, həm də nüvə qışı nəzəriyyəsinin — qlobal nüvə müharibəsi zamanı Yer kürəsinin iqliminin ehtimal olunan vəziyyətinin müəllifidir. O, geomühəndisliyin — iqlimin xassələrini dəyişdirmək, onun zərərli dəyişikliklərini yavaşlatmaq və ya qarşısını almaq üçün təbiətə aktiv müdaxilə konsepsiyasının fəal tərəfdarı idi. Xüsusilə, Paul Krutzen, günəş radiasiyasını əks etdirmək üçün müxtəlif aerozol hissəciklərinin (ilk növbədə kükürd dioksid) yerin stratosferinə kütləvi şəkildə buraxılması ideyasını dəstəkləmişdi[17]. 2000-ci ildə Paul Crutzen Eugene Stormer ilə birlikdə müasir geoloji dövrü təsvir etmək üçün "Antroposen" terminini təklif etdi[18]. Paul Krutzen, 1970-ci ildə azot oksidinin kimyəvi birləşmələrinin Yeri Günəşdən gələn ultrabənövşəyi radiasiyadan qoruyan stratosferik ozonun məhvini sürətləndirdiyini nümayiş etdirdiyinə görə 1995-ci ildə Kimya üzrə Nobel mükafatı almışdır.[19] O, mükafatı kimyaçılar Mario Molina (Meksika) və Şervud Rouland (ABŞ) ilə bölüşüb. "İnsanlığa xəbərdarlıq" (1992ildə) imzalanıb[20].

Paul Krutzen
nid. Paul Jozef Crutzen
Doğum tarixi 3 dekabr 1933(1933-12-03)[2][3][…]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 28 yanvar 2021(2021-01-28)[4] (87 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahələri meteorologiya, Ozon təbəqəsi[1]
İş yerləri
Təhsili
Üzvlüyü
Mükafatları Commander of the Order of the Netherlands Lion Almaniya Federativ Respublikasının "Xidmətlərə görə" ordeninin böyük zabit xaçı Kimya üzrə "Nobel" mükafatı
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bioqrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Paul Krutzen 1963-cü ildə fəlsəfə üzrə PhD dərəcəsini və 1968-ci ildə meteorologiya üzrə Fəlsəfi lisenziya dərəcəsini aldı. O, 1973-cü ildə Stokholm Universitetində meteorologiya üzrə fəlsəfə doktoru dərəcəsinidə almışdır (rəhbərləri Con Houghton və R. P. Wayne, hər ikisi Oksforddan).[21] 1954-cü ildə P. Krutzen Amsterdamda işləməyə başlayıb. 1956–1958-ci illərdə hərbi xidmətdə olub. 1958–1959-cu illərdə İsveçdə işləyib. 1959–1974-cü illərdə elmi işlərini Stokholm Universitetinin Meteorologiya Departamentində davam etdirərək işləyib. 1969–1971-ci illərdə doktorluqdan sonrakı araşdırmaları Oksfordda və St Cross Kollecində davam etdirib. 1974–1980-ci illərdə P. Krutzen ABŞ-ın Kolorado ştatının Boulder şəhərində işləyib. 1976–1981-ci illərdə həm də eyni zamanda Kolorado Dövlət Universitetinin Atmosfer Elmləri Departamentinin dosenti olub. 1980–2000-ci illərdə Maks-Plank Cəmiyyətinin əvvəl üzvü, sonra əməkdar işçisi, Çikaqo Universitetinin Geofizika Elmləri Departamentinin professoru və 1992–2008-ci illərdə Skripps Okeanoqrafiya İnstitutunun professoru (o zaman fəxri professor) və 1997–2000-ci illərdə. Utrext Universitetinin professoru olub(o zaman Emeritus)[17]. 2004-cü ildən Paul Krutzen Beynəlxalq Tətbiqi Sistemlərin Təhlili İnstitutu (Avstriya) ilə əməkdaşlıq etmişdi[22]. 1993–1997-ci illərdə IMAU-nun (Utrextdə Dəniz və Atmosfer Tədqiqatları İnstitutu,) məsləhət şurasının üzvü, 1993–1998-ci illərdə. BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının eksperti, 1993-cü ildən Volvo Ətraf Mükafatının məsləhət şurasının üzvü, 1994-cü ildən isə Belçika Lemetra Mükafatı komitəsinin üzvü olmuşdur[23]. Atmosfer Kimyası Jurnalının keçmiş redaktoru, sonradan redaksiya heyətinin üzvü, eyni zamanda Tellus, İqlim dinamikası, Ətraf Mühit Elmləri və Texnologiyaları, Qlobal Dəyişiklik üçün Təsirlərin Azaldılması və Uyğunlaşma Strategiyaları, 1993–1999-cu illərdə "ELM" jurnallarının redaktoru işləmişdi[24].

Akademik üzvlükləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Amerika Geofizika İttifaqı (1986il),
  • Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyası (xarici fəxri üzv, 1986il), Avropa Akademiyası (təsisçi üzv, 1988il),
  • Hollandiya Kral Elmlər və İncəsənət Akademiyası (müxbir üzv, 1990il),
  • İsveç Kral Mühəndislik Akademiyası (1991il),
  • Leopoldina (1991, 2014-cü ildən — fəxri üzv),
  • ABŞ Milli Elmlər Akademiyası (xarici üzv, 1994il),
  • Papa Elmlər Akademiyası (1996il),
  • Avropa İncəsənət, Elmlər və Humanitar Elmlər Akademiyası (Paris, həqiqi üzv, 1996il),
  • Amerika Meteorologiya Cəmiyyəti (fəxri üzv, 1997 il),
  • Linsian Akademiyası (1997 il),
  • Rusiya Elmlər Akademiyası (xarici üzv, 1999 il),
  • İsveç Meteorologiya Cəmiyyəti (fəxri üzv, 2000il),
  • Avropa Yer Elmləri İttifaqı (fəxri üzv, 2004il),
  • London Kral Cəmiyyəti (xarici üzv, 2006il),
  • Amerika Fəlsəfə Cəmiyyəti (xarici üzv, 2007il)[17],
  • Avropa Elmlər və İncəsənət Akademiyası (Avstriya, fəxri üzv, 2008il),
  • Emdendəki Təbii Tədqiqatlar Cəmiyyəti (Almaniya, fəxri üzv, 2011il),
  • Hollandiya Kralı Kimya Cəmiyyəti (fəxri üzv, 2017il)[10].
  • Mayns Universitetində fəxri professor (1993il)[10],
  • Pekin Universitetində Ətraf Mühit Elmləri Kolleci (2004il),
  • Tongji Universitetində (2005il)[25].
  • Liege Universiteti (1997il),
  • Tel-Əviv Universiteti (1997il),
  • Çili Universiteti (1997il),
  • Afina Universiteti (1998il)[18].

Evli və iki uşaq atası idi.

Təltif və mükafatları[26]

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • 1984 — Rolex-Discover İlin Alimi
  • 1985 — Amerika Fizika Cəmiyyəti Leo Szilard Mükafatı İctimai Maraq üçün Fizika Mükafatı
  • 1989 — Tayler Mükafatı
  • 1991 — Volvo Ətraf Mükafatı
  • 1994 — Ətraf Mühit Mükafatı (Almaniya Ətraf Mühit Fondu)
  • 1994 — Maks Plank Mükafatı
  • 1995 — Kimya üzrə Nobel Mükafatı
  • 1995 — BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının "Ozon qatının mühafizəsində görkəmli töhfəsinə görə" Qlobal Ozon Mükafatı
  • 1996 — BMT-nin Ətraf Mühit Proqramının Qlobal 500 Şərəf lövhəsinə daxil edilmişdir
  • 1996 — Hollandiya Aslanı ordeni, komandor
  • 1996 — Almaniya Federativ Respublikasının "Xidmətlərə görə" ordeni
  • 2003 — Afina Akademiyasının Qızıl medalı
  • 2019 — Rusiya Elmlər Akademiyasının ali mükafatı olan M. V. Lomonosov adına böyük qızıl medal[27]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Crutzen, Paul J. // Çex Milli Hakimiyyət Məlumat bazası.
  2. ↑ Paul Crutzen // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  3. ↑ Paul Crutzen // Munzinger Personen (alm.).
  4. ↑ The Max Planck Institute for Chemistry mourns the loss of its former director and Nobel Laureate Paul J. Crutzen. Max Planck Institute for Chemistry, 2021.
  5. ↑ 1 2 3 4 Nobelprijswinnaar scheikunde Paul Crutzen overleden (nid.).
  6. ↑ 1 2 https://www.lincei.it/it/content/crutzen-paul-josef.
  7. ↑ 1 2 NNDB (ing.). 2002.
  8. ↑ 1 2 https://nos.nl/artikel/2366382-nobelprijswinnaar-scheikunde-paul-crutzen-overleden.html.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2024-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-16.
  10. ↑ Paul Crutzen // Brockhaus Enzyklopädie (нем.) / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag
  11. ↑ Paul Crutzen // Munzinger Personen (нем.)
  12. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-16.
  13. ↑ The Max Planck Institute for Chemistry mourns the loss of its former director and Nobel Laureate Paul J. Crutzen — Max Planck Institute for Chemistry, 2021.
  14. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-09-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-16.
  15. ↑ Крутцен (Crutzen) Пауль Йозеф / И. Е. Лубнина // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004–2017.
  16. ↑ Paul Crutzen Nobel Laureate Paul Crutzen passed away. Дата обращения: 28 января 2021. Архивировано 28 января 2021 года.
  17. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: Awards and Honors. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  18. ↑ Möt Paul Crutzen — Hela livet i hetluften | Forskning & Framsteg. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано 18 сентября 2017 года.
  19. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: The Anthropocene. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 29 октября 2017 года.
  20. ↑ Paul Crutzen (англ.). Encyclopædia Britannica.
  21. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: CV Paul Crutzen. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  22. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: CV Paul Crutzen. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  23. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: CV Paul Crutzen. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  24. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: CV Paul Crutzen. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  25. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: Honorary Doctoral Degrees. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  26. ↑ Max-Planck-Institut für Chemie: Awards and Honors. Дата обращения: 28 октября 2017. Архивировано из оригинала 28 октября 2017 года.
  27. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-09-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-02-16.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]