Qara dağlar (Qafqaz)

Qara dağların iri silsilələrindən biri Qayalı silsiləsi.

Qara dağlar (rus. Черныя Горы, Черныя горы) — Qafqazdakı dağların tarixi adıdır, oronim Böyük Qafqaz dağ sisteminin şimal yamacı boyunca uzanan dağ silsilələrini əhatə edir. Bunlar əsasən Qafqaz silsiləsinin şimalına paralel olaraq, Kuban çayının mənsəbindən Sulak çayına qədər uzanan dağ silsilələri (qısa silsilələr), yaylalar, təpələr zənciri və ayrılmış zirvələrdir.

Elmi və publisistik ədəbiyyatda oronimlərin yayılma sərhədləri haqqında dəqiq fikir yoxdur. Rusiya imperiyası dövrünün oroqrafik sistematikasında Qara dağlar Böyük Qafqazın üç iri silsiləsi - Qayalı, Pastbiş və Lesisti kimi başa düşülürdü. Sovet dövründə Qara Dağlara yalnız iki oroqrafik vahid - Pastbiş və Lesisti silsilələri aid edildi, Qara dağların sərhədləri qərbdə və xüsusən şərqdə qısalırdı. Bir sıra sovet və müasir tədqiqatçılar, eləcə də yerli əhali, ümumiyyətlə Qara dağlar adından yalnız Meşə silsiləsi üçün istifadə edir (bu xüsusən Çeçenistandakı Qara dağlar hissəsinə aiddir).

Bu gün "Qara dağlar" tarixi adının lokalizasiyası Rusiya əraziləri: Krasnodar diyarı, Adıge, Qaraçay-Çerkesiya, Stavropol, Kabarda-Balkariya, Şimali Osetiya, İnquşetiya, Çeçenistan və Dağıstan boyunca uzanan bir sıra silsilələri əhatə edir. Qara dağların sərhədlərinin fərqli anlaşılması səbəbindən bir çox qaynaq fərqli morfometrik xüsusiyyətlərini göstərə bilər.

Adı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qara dağların zirvələri, meşə sərhədi ilə məhdudlaşaraq, qar xəttinin və ya yüksək alp çəmənliklərinin səviyyəsinə çatmır. Bu ad qədim dövrlərdən bəri Qara dağları əhatə edən sıx yarpaqlı meşələrdən, dağlara qaranlıq rəng verən sıx meşəli silsilələrin tünd rəngindən yaranmışdır. "Rusiya imperatorluğunun Coğrafi-Statistik Lüğətin" də (1863-1885) Qara dağlar silsiləsi üçün aşağıdakı etimologiya verilir: "... və adını bütün uzunluğu boyunca qalın, çatılması çətin bir lusomla örtülmüş olması səbəbi ilə almışdır."[1][2][3][4][5] Çeçenistanda Qara dağların təsviri və adlarının mənşəyinin eyni versiyasında (XIX əsrin II yarısı):[6]

Şalaja çayının dərin və təlatümlü yatağının sağında və Valerikin solunda, orduların ölkənin dərinliklərinə keçməsinə maneə yaradan yüksək sıx meşələr başlanır.

— "Qafqaz toplusu", 1888 г.[7]
— «Терцы», 1888 г.[8]

"Rusiya imperatorluğunun Coğrafi və Statistik Lüğətin" də hər iki sözü böyük hərflə yazılmış Qara Dağlar üçün başqa bir ad "Qara Meşə" termini lüğətdə verilmişdir.[6] "Brokkhaus və Yefron Ensiklopedik Lüğətin"də (1890-1907), dağların adı başqa cür verilmişdir - birinci hissə böyük hərflə, ikinci hissə isə kiçik hərflə - Qara dağlar.[1][9][10] Rus coğrafiyaşünası Nikolay Dinnikin ESBE məqaləsində "Terek vilayətin"də Qara dağlar Baş silsilənin adı ilə paralel olaraq qeyd edilmişdir.[9] Bəzən oronim Qara dağlar üçün Çernoqoriya[11] və Karataunun[7][8] eyni mənalı adlarına rast gəlmək olar.

Qara dağlarda yaşayan xalqların bəzi dillərində adı: İnquşlar arasında Arqaş (inquş Аргӏаш ['ar.ʁaʃ] — "alçaq dağların silsiləsi"), Çeçenlər arasında Arts ((çeç. арц [arc] — "meşəli dağ" kimi adlandırılır.[12][13]

Rusiya imperatorluğu dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rusiya imperiyası dövründə Qara dağların sərhədi anlayışı Pastbiş və Lesisti silsilələrinin müasir müstəqil oroqrafik vahidlərini əhatə edirdi (imperiya dövründə oronimlərdən istifadə edilmirdi) və ehtimal ki, ümumiyyətlə, əsas Qafqaz silsiləsinin şimalındakı Kuban çayının mənsəbindən Sulak çayına qədər uzanan bütün dağları əhatə edirdi. "Rusiya imperatorluğunun Coğrafi və Statistik lüğəti" nə görə, Qara dağlar "sanki Baş Qafqazın dağətəyini meydana gətirən ikinci dərəcəli silsilədir, ondan 30-80 verst məsafədədir və Qara dağların ən yüksək zirvələri Kabarda da yerləşir.[6]

"Brokhaus və Yefronun Ensiklopedik lüğətin"də onların relyefinin ən çox Kuban bölgəsinin Batalpaşinski dairəsində (Krasnodar ərazisinin müasir hissəsi, Qaraçay-Çerkesiya, Stavropol ərazisi) nəzərə çarodığını göstərən "Qara dağlar" məqaləsi var idi. Terek bölgəsinə müəllif (Stavropol ərazilərinin müasir hissəsi, Kabarda-Balkariya, Şimali Osetiya, İnquşetiya, Çeçenistan və Dağıstan), Ardon çayı hövzəsindəki ən yüksək zirvələri aid edir.[10] Eyni ensiklopediyada rus coğrafiyaşünası V. M. Masalskinin "Qafqaz silsiləsi" məqaləsində Qara dağların relyefi daha ətraflı təsvir edilmişdir: Baş Qafqaz silsiləsindən şimalda 17-60 məsafədə keçdikləri bildirilmişdir (müəllif Urux çayı[1] hövzəsini dağların ən yüksək nöqtələrinin hövzələrinə əlavə edib). Nikolay Dinnikin "Terek vilayəti" adlı məqaləsində, Kion-xok və Kariu-koxa əlavə olaraq, Mat-xox 9 855 fut, Sərdar-xox və Bermatut əhəmiyyətli zirvələr olaraq əlavə edilmişdi.[9]

Sovet dövrü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet dövründə Böyük Qafqaz sisteminin şimal silsilələri üç oronimik vahidə - Skalisti, Pastbiş və Lesisti silsilələrinə bölündü. Nədənsə, Qara dağlar yalnız iki silsilə kimi- Skalisti silsiləsi istisna olmaqla, Pastbiş və Lesisti kimi başa düşülməyə başlandı. BSE-nin ilk nəşri (1926-1947) Qara dağların "iki silsilədən ibarət olduğunu bildirir: Cənub (Pastbiş silsiləsi) ... və Şimal - Lesisto silsiləsi ...". Silsilələrin ən yüksək nöqtələri göstərildi: Pastbiş üçün Fethus dağı (1744 m) və Lesist üçün Lısaya dağı (1035 m -ə qədər). Həm də BSE-nin ilk nəşrinin "Qara dağlar" məqaləsində, bilinməyən bir səbəbdən, Çeçen Muxtar Vilayətindəki Qara dağlar anlayışı, Şimaldakı Qara dağların qalan hissəsindən nə ilə fərqləndikləri izah edilmədən ayrıca seçilmişdir.[14]

BSE-nin ikinci nəşrində (1950-1958) Qara dağlar adı hələ də Pastbiş və Lesisti silsilələrini əhatə edirdi, yalnız Pastbiş üçün Qara dağlara qismən daxil edildiyinə dair aydınlıq gətirilirdi. İkinci nəşrdə oronimlərin Maykop şəhəri meridianından Arqun çayının vadisinə qədər qərb və şərqdəki sərhədləri indi göstərilirdi. Dağların yüksəklikləri haqqında məlumatlar ortaya çıxdı: 500-1500 m və ən yüksək nöqtəsi Cinal silsiləsi (1542 m) verilmişdi.[15] Qara dağların eyni sərhədləri "Qısa Coğrafi Ensiklopediyasında" da (1960-1966) verilmişdir.[16] BSE-nin üçüncü nəşrində (1969-1978) Qara dağlar Skalisti silsiləsinin şimalındakı silsilələr adlanırdı, lakin Qara dağların sərhədləri bir az fərqli şəkildə tərtib edilərək qərbdə Belaya çayı, şərqdə Arqun çayı olaraq göstərilmişdir. Dağların hündürlüyü 1500 m-ə qədər göstərilmişdir.[3]

Oronimlərin bölünməsi zamanı yaranan bəzi qarışıqlıqları bir şəkildə izah etməyə çalışan "Coğrafi Ensiklopedik Lüğıti" (1989), "çəmənliklərin üstünlük təşkil etdiyi bölgələrdə Qara dağlara Pastbiş silsiləsi deyilir" ənənəvi formulasiyasına məlumatlar əlavə etdi.[17] Qara dağları Lesisti silsiləsi ilə göstərən bir sıra müəlliflər, bu adların xüsusən İnquşetiya və Çeçenistandakı Qara dağların bölmələri üçün xarakterik olduğunu deyirlər (məsələn, "Çeçen-İnquş MSSR" əsərinin[2] müəllifləri 1971, V.V.Aqibalova 1988[11]). Əslində Sovet dövründə Qara dağlar Şimali Qafqazın dağətəyi zonasına aid edilmişdi.[18][19]

Müasir dövr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hal-hazırda, elmi və publisistik ədəbiyyatda, sovet dövrünün nəşrlərini təkrarlayan tədqiqatçılar Qara dağlara Pastbiş və Lesisti silsilələrini daxil edirlər (məsələn, "Böyük Qafqaz silsilələri və iqlimə təsiri" əsərinin müəllifləri 2001[4]). Bəzən, bəzi sovet əsərlərində olduğu kimi, Qara dağlar da yalnız Lesisti kimi başa düşülə bilər, bu xüsusilə Çeçenistan Respublikasındakı Qara dağlar hissəsinə xasdır (məsələn, Z.M.Baqalova, Q.Z.Ançabadze [5]). Ancaq getdikcə daha çox istinadlı nəşrlər bu köhnə oronimləri sıradan çıxarır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 ЭСБЕ Т. XIIIA, 1894
  2. ↑ 1 2 Рыжиков В. В., Гребенщиков П. А., Зоев С. О., 1971
  3. ↑ 1 2 3-е изд. БСЭ Т. 29, 1978
  4. ↑ 1 2 Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г. и др., 2001
  5. ↑ 1 2 Анчабадзе, 2001
  6. ↑ 1 2 3 Географическо-статистический словарь Российской империи, 1885
  7. ↑ 1 2 Кавказский сборник, 1888
  8. ↑ 1 2 Терцы, 1888
  9. ↑ 1 2 3 ЭСБЕ Т. XXXIII, 1901
  10. ↑ 1 2 ЭСБЕ Т. XXXVIIIA, 1903
  11. ↑ 1 2 Агибалова В. В., 1988
  12. ↑ "Перевод текста арц - Переводчик Говзалла" (rus). dosh.govzalla.com. İstifadə tarixi: 2018-06-23.
  13. ↑ Ахмадов Ш. Б., 2002
  14. ↑ 1-е изд. БСЭ Т. 61, 1934
  15. ↑ 2-е изд. БСЭ Т. 47, 1957
  16. ↑ Краткая географическая энциклопедия Т. 4, 1964
  17. ↑ Географический энциклопедический словарь, 1989
  18. ↑ Виноградов В. Б., Зоев С. О. и др., 1969
  19. ↑ Бокова В. Ф., Виноградов В. Б. и др., 1980

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Агибалова В. В. На Ассу через Армхи (Туристские маршруты Солнечной долины) (15000 nüs.). Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во. Ред. Т. Ф. Мальчевская. 1988. ISBN 5-7666-0011-9.
  • Анчабадзе, Георгий Зурабович. Вайнахи. Тбилиси. Ред. Н. В. Гелашвили. 2001.
  • Ахмадов, Шарпудин Бачуевич. Чечня и Ингушетия в XVIII — начале XIX века. (Очерки социально-экономического развития и общественно-политического устройства Чечни и Ингушетии в XVIII — начале XIX века). Монография (PDF) (Академия наук Чеченской Республики. Чеченский государственный университет. НИИ гуманитарных наук Чеченской Республики). Элиста: АПП «Джангар». Научн ред Яндаров, Андарбек Дудаевич, рецензент Ибрагимов, Муса Муслиевич. 2002. ISBN 5-94587-072-3.
  • Бокова В. Ф., Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич, Наум Абрамович, Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) (Издание 2-е 15000 nüs.). Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во. Под общ. ред. В. В. Рыжикова. 1980.
  • Виноградов В. Б., Зоев С. О., Пономарёва И. З., Рашкевич Н. А., Рыжиков В. В., Сагайдачный Ю. М., Смирнова М. Н., Щербаков Н. Г. Краткий физико- и экономико-географический очерк // По Чечено-Ингушетии (путеводитель) (Издание 1-е 15000 nüs.). Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во. Под общ. ред. В. В. Рыжикова. 1969.
  • Деятельность Слепцова в 1850-51 годах = Дѣятельность Слѣпцова въ 1850 и 1851 годахъ // Терцы. Сборник исторических, бытовых и географическо-статистических сведений о Терском казачьем войске. Владикавказ: Тип. областного правления Терской области. Сост Войсковой старшина А. Ржевуский. 1888 [Терцы. Сборникъ историческихъ, бытовыхъ и географическо-статистическихъ свѣдѣній о Терскомъ казачьемъ войскѣ]. 72–144.
  • Ефремов Ю. В., Ильичёв Ю. Г., Панов В. Д., Панова С. В., Погорелов А. В., Шереметьев В. М. Морфометрическая и морфологическая характеристика основных хребтов // Хребты Большого Кавказа и их влияние на климат (200 nüs.). Краснодар: Просвещение-Юг. Ответ. ред. Ю. В. Ефремов. 2001. ISBN 5-93491-006-X.
  • Летучий отряд в 1850 и 1851 годах = Летучій отрядъ въ 1850 и 1851 годахъ // Кавказский сборник. XII. Тифлис: Печатано в типографии Я. И. Либермана. Под ред. генерал-лейтенант Чернявский, Иван Сильвестрович. 1888 [Кавказскій сборникъ]. 345–479.
  • Рыжиков В. В., Гребенщиков П. А., Зоев С. О. Физико-географические условия // Чечено-Ингушская АССР (5000 nüs.). Грозный: Чечено-Ингушское книжное изд-во. Ред. В. Ф. Исакова. 1971. 8–116.

Lüğətlər və ensiklopediyalar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Древнетюркский словарь (Институт языкознания РАН АН СССР 6000 nüs.). Л.: Наука (издательство). Ред. и сост. В. М. Наделяев, Д. М. Насилов, Тенишев, Эдхям Рахимович, Щербак, Александр Михайлович (филолог). 1969.
  • Ингушско-русский словарь: 11142 слова (Ингушская государственный университет 5000 nüs.). Магас: Сердало. Сост.: А. С. Куркиев. 2005 [Гӏалгӏай-Эрсий дошлорг: 11142 дош]. ISBN 5-94452-054-X.
  • Ингушско-русский словарь: 24 000 слов (ГБУ ИнгНИИ гуманитарных наук им. Ч. Ахриева). Нальчик: ГП КБР РПК. Сост.: А. И. Бекова, У. Б. Дударов, Ф. М. Илиева, Л. Д. Мальсагова, Л. У. Тариева, научн. руковод. Л. У. Тариева. 2009 [Гӏалгӏай-Эрсий дошлорг: 24 000 дош]. ISBN 978-5-88195-965-4.
  • ЭСБЕ/Кавказский хребет = Кавказскій хребетъ  // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. XIIIA (Исторические журналы — Калайдович). СПб.: Брокгауз—Ефрон (издательство). Под ред. Арсеньев, Константин Константинович и Петрушевский, Фёдор Фомич. 1894. 850–854.
  • Терская область // Энциклопедический словарь [в 86 томах]. XXXIII (Термические ощущения — Томбази). СПб.: Брокгауз—Ефрон (издательство). Под ред. Арсеньев, Константин Константинович и Петрушевский, Фёдор Фомич. 1901. 82–90.
  • Чёрные горы // BSE [в 65 т. + 1 т. без номера (СССР)]. 61 (Ч — Шахт) (1-е изд 61000 nüs.). М.: Большая российская энциклопедия (издательство). Гл. ред. Шмидт, Отто Юльевич. 1934.
  • Чёрные горы // БСЭ [в 51 т. + 2 кн. предм.-алф. указ.] 47 (Цуруока — Шербот) (2-е изд 300000 nüs.). М.: Большая российская энциклопедия (издательство). Глав. ред. Введенский, Борис Алексеевич. 1957. 198.
  • Чёрные горы // БСЭ [в 30 т. (т. №24 в 2 кн.) + 1 кн. алфав.-именн. указ.] 29 (Чаган — Экс-ле-Бен) (3-е изд 632000 nüs.). М.: Большая российская энциклопедия (издательство). Гл. ред. Прохоров, Александр Михайлович. 1978. 106.
  • Чёрные горы // Географический энциклопедический словарь (2-е изд., доп 210000 nüs.). М.: Большая российская энциклопедия (издательство). Глав. ред. А. Ф. Трёшников, ред кол. Э. Б. Алаев и др. 1989. 524. ISBN 5-85270-057-6.
  • Чёрные горы // Краткая географическая энциклопедия. 4 (Союзная советская республика — Югославия) (80500 nüs.). М.: Изд-во СЭ. Глав ред. Григорьев, Андрей Александрович. 1964. 337.
  • Чёрные горы = Черныя Горы // Географическо-статистический словарь Российской Империи. V (Таарджалъ — Яя). СПб: типография «В. Безобразов и Компания». Сост. Семёнов-Тян-Шанский, Пётр Петрович. 1885 [Географическо-статистическій словарь Россійской Имперіи]. 689–690.
  • Чёрные горы = Черныя горы // Энциклопедический словарь [в 86 томах]. XXXVIIIA (Человек — Чугуевский полк). СПб.: Изд-ли: Ф. А. Брокгауз и И. А. Ефрон. Под ред. К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. 1903. 688.