Kabarda

Kabarda (kab.-çərk. Къэбэрдей) — Şimali Qafqazın mərkəzi hissəsindəki tarixi bölgə.

Kabarda
Kabarda, Kabarda knyazlığı, Kabardiya diyarı
Bayraq Gerb
Paytaxt	Nalçik
İdarəetmə forması	knyazlıq
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Müxtəlif tarixi dövrlərdə "Kabarda" adlanan ərazi həmişə eyni ərazini əhatə edə bilməzdi və tarixi əsərlərin müəllifləri tez-tez Şimali Qafqaz xəritəsindəki yerini öz tərzlərində yazırdılar. Kabarda əhalisi və sərhədləri haqqında bir çox məlumat rus salnamələrində qorunub saxlanılmışdır. Böyük Rəsm Kitabına görə (XVI əsrin sonlarından etibarən Rusiya və qonşu dövlətlərin xəritəsinin təsviri) Kabarda, Terekin sol sahilində Ardan və Qızıl çayları arasında (müasir Ardon) yerləşirdi (müasir Arqudan?).^[1]

Tarixi Kabarda ərazisində tapılan ən qədim mədəniyyət abidələri e.ə.IV minillikdə mövcud olan Maykop mədəniyyətinə aiddir.^[2] Müasir tədqiqatçılar Adıgey-Abxaz xalqlarının bu mədəniyyətin daşıyıcılarının törəmələri olduğunu təsbit etmişlər. Müvafiq olaraq, bu mədəniyyətin daşıyıcıları Şimali Qafqaz mədəniyyətlərində sonradan yaranmış — Şimali Qafqaz, Kuban və Koban mədəniyyətlərində iz buraxdılar.^[3].

I minilliyin ortalarında Çərkəzlərin çoxu Hunlar tərəfindən kənara çəkildi.

Qədim rus salnamələrində Kabardiyalılar öncə Kasoqlar, sonra isə Pyatiqorsk Çərkəzləri adlanırdı.

Kasoq adı, Osetiyalılar və Svanlar arasında Kabardalıların təyin edilməsində qorunub saxlanılmışdır. XIII–XV əsrlərdə, Mərkəzi Qafqazda meydana gələn hərəkat, müstəqil siyasi vahid olan Kabardanın meydana gəlməsi və Kabarda millətinin yaranmasının başlanğıcı ilə sona çatdı.^[4]

XVI–XVII əsrlərdə qonşu xalqların bir hissəsi Kabardiya knyazlarından asılı idilər. Köhnəlmiş idarəçilik formaları: xalq məclisləri, kişilərdən ibarət gizli yığıncaqlar davam edirdi. Adıqlar həm keçmişdə, həm də indiki zamanda, Kabardiyalıların ayrıca yaşadığı ərazidə "Kabarda" sözünün altında Çərkəzin bir hissəsi idilər. Eynilə, Şapsuqlar Şapsuqiyada, Abadzexlər Abedzexiyada və s., bütün bu ərazilər Çərkəzlərin tərkibində qaldı.^[4]

XVI əsrdə çərkəzlər və xüsusən də Kabarda Osmanlı imperatorluğunun və onun vassalı Krım xanlığının təsir dairəsinə girdi. Rusiya tarixi, XVI əsrdə Kabarda və Moskva knyazlığının Krım xanlığının üstün qüvvələri tərəfindən eyni hərbi təzyiqə məruz qaldığını göstərir. Nəticədə ortaq düşmənlə mübarizə aparmaq üçün güclərin birləşdirməsi planları var idi. Buna görə də 1561-ci ildə IV İvan Qroznı məşhur Kabarda şahzadəsi Temryuk İdarovun qızı — İdare Quaşeni ilə evləndi və Moskvada vəftiz olunduqdan sonra kraliça Mariya oldu.

İdarovların müxtəlif nəsilləri rus xidməti sistemində çalışdılar, onlara "Çerkasski" soyadı verildi. Onlar bəzi rus və polyak knyazlıq soyadlarının əsasını qoydular.

XVII əsrin əvvəllərində Kabarda İnalidovları 3 ada: Kaytukinlər(kab.-çərk. Къейтыкъуейхэ), İdarovlar (kab.-çərk. Идархэ) və Tlostanovlar (kab.-çərk. Лъэустэнейхэ) bölündülər.

XVII əsrin ortalarına qədər Kaytukinlər, İdarovları aşağı Terekə (Sunçaleyev-Çərkəz knyazlığı) və Tlostanovları Terek-Sunjaya qədər sıxışdırdı. Kaytukinlərin nəzarət etdiyi ərazi xarici mənbələrdə "Kiçik Kabarda" dan fərqli olaraq "Böyük Kabarda" (və ya "Üst Kabarda") adını aldı. Müəlliflər heç vaxt siyasi bütövlük təşkil etməyən knyazlıqlar: Talostani və Cilyaxstanı Böyük Kabardanın tərkibində qeyd edirdilər. Sovet hakimiyyətinin qurulması zamanı, Kiçik Kabardanın qalan hissəsi, 1935-ci ildə Terek Dairəsi olaraq adlandırılan Kiçik Kabarda Bölgəsi olaraq Kabarda-Balkar Muxtar Vilayətinə birləşdirildi.

XVII əsrin ikinci yarısında Böyük Kabarda, üç (daha sonra dörd) qardaşın knyazlığı arasında bölündü: Atajukinlər (kab.-çərk. Хьэтӏохъущыкъуейхэ), Misostovlar (kab.-çərk. Мысостхэ) və Cambbulatovlar (kab.-çərk. Джамботхэ), digəri XVIII əsrdə Kaytukinlər (kab.-çərk. Къейтыкъуейхэ) və Bekmurzinlər (kab.-çərk. Бэчмырзэхэ) olaraq bölündü.

1708-ci ildə Kabardalılar Krım xanlığının qoşunları üzərində Kancal döyüşündə qələbə qazandılar, bundan sonra Krımın Kabardaya basqınları sona çatdı.

XVII əsrin sonlarında Kabarda geniş əraziləri işğal etdi. Zaqafqaziyanın ən əhəmiyyətli yolları onun ərazisindən keçirdi. Rus tarixçisi V.A. Potto, "Kabardanın təsiri çox böyük idi,ətrafdakı insanların geyimlərində, silahlarında, davranışlarında və adətlərində bu öz əksini tapırdı. "Geyinmişdi …" və ya "Kabardlı kimi sürür" ifadəsi qonşu xalqların dodaqlarında ən böyük tərif olaraq səslənirdi." Onların Qafqaza təsiri çox böyük idi … ".

I Pyotrun 1722-ci il 20 mart tarixli Sultan III Əhmədə yazdığı məktubunda Rusiya Kabarda üzərində Krım protektoratını tanıdı və ona olan hər hansı iddiasından imtina edirdi. Eyni mövqe, Rusiya və Osmanlı imperatorluqlarının Kabardanı "azad" olaraq tanıdığı 1739-cu il tarixli Belqrad sülh müqaviləsi ilə təsdiqləndi.

Ancaq 1763-cü ildə Rusiya imperiyası Kabarda ərazisində Mozdok qalasının inşasına başladı. Böyük Kabardanın 1764-cü ildə İmperatoriçə II Yekaterina tərəfindən qəbul edilən səfirliyi qala tikintisinin dayandırılmasını tələb etsə də rədd edildi. Çar hökuməti Türkiyə ilə Adrianopol müqaviləsinin maddələrinə istinad edərək Çərkəz torpaqlarına olan hüquqlarını elan etdi.

1778-ci ildə Kabardiya knyazlarının narazılığı Kabarda ərazisində Rusiyanın mövcudluğuna qarşı ilk böyük üsyanda ifadə edildi. Elə həmin il üsyan Kabarda xalqını məhv edən Kabardaya böyük təzminat verən general İ.V.Yakobi tərəfindən yatırıldı.

Kabarda ərazisindəki ən böyük hərbi əməliyyatlar 1794 və 1804-cü illərdə aparılıb. İkincisi Kabardiya xalqına xüsusilə güclü zərbə vurdu. Hərbi zülm və torpağın ələ keçirilməsi, Kabarda xalqının 1810-cu ildə yenidən üsyan qaldırmasına səbəb oldu. Üsyan, general Bulqakovun yeni cəza ekspedisiyası tərəfindən yatırıldı. Eyni zamanda, 1811-ci ildə ən böyük zərbə taundan sonra demək olar ki, əhalisi tükənən Kiçik Kabardaya vuruldu. Bulqakovun cəza ekspedisiyası 200 kəndi və 9585 yaşayış evini yandırdı. 1822-ci ildə general A.P.Yermolov sonuncu dəfə üsyan qaldıran Kabardaya hücum etdi.

Vəba epidemiyalarından və əhalinin əhəmiyyətli bir hissəsinin Çeçenistana və Qərbi Çərkəzə getməsindən zəifləyən Kabarda nəhayət zəiflədi.

1825-ci ildə Kabarda nəhayət Rusiya imperatorluğunun tərkibinə daxil edildi. Lakin, Kabardalıların bir hissəsi Trans-Kuban bölgəsində "Xəjretova Kabarda" ("Qaçaq Kabarda") təşkil edərək rus qoşunlarına qarşı hərbi müqavimətini davam etdirdilər. Üsyançıların bir qismi müharibənin o zaman yalnız güc qazandığı yerlər olan Çeçenistana və Dağıstana köçdü. Qafqaz müharibəsinin son mərhələsində və rəsmi sona çatmasından sonra (1861–1867), genişmiqyaslı Çərkəz mühacirliyi dövründə yüz minlərlə çərkəz Osmanlı imperatorluğuna sürgün edildi.

Kabarda, Rusiya imperatorluğunun tərkibinə daxil edildikdən sonra Terek vilayəti Kabarda (sonradan Nalçik) rayonu adlandırılmağa başladı.

SSRİ-nin yaranması ilə Kabarda ərazisi Kabarda-Balkar Muxtar Dairəsinin, sonra Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibinə daxil oldu. 1944–1957-ci illərdə Balkar xalqına qarşı repressiyalar və deportasiya səbəbindən KB MSSR-in adı Kabardiya MSSR (və qısa olaraq Kabarda adlanırdı) olaraq dəyişdirildi.

Suverenlik paradı və SSRİ-nin dağılması zamanı Kabarda-Balkariyanı parçalamaq və Kabardanı həmçinin Adıgey xalqı ilə birlikdə — Adıgey və Çərkəzlə birləşmək ümidi ilə ayrıca respublika elan etmək cəhdləri oldu. Lakin bölünməsi məsələsi qanuniləşdirilmədi və Kabarda Kabarda-Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində qaldı (1992-ci ildən Kabarda-Balkariya Respublikası).

• Думанов Х. М. Территория и расселение кабардинцев и балкарцев в XVIII — начале XX веков
• David Rumsey Historical Map Collection. Historic Maps of Caucasus (ing.)
• ВОСТОЧНАЯ ЛИТЕРАТУРА: средневековые исторические источники Востока и Запада. КАВКАЗ
• Культурный центр Джэгуак1уэ: история адыгов