Kabarda-Balkariya

Kabarda-Balkar Respublikası (rəsmi), Kabarda-Balkariya (rus. Кабардино-Балкарская Республика, kab.-çərk. Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ, qaraç.-balk. Къабарты-Малкъар Республика) — Rusiya Federasiyası subyektlərindən biri.

Kabarda-Balkariya
Къэбэрдей-Балъкъэр Республикэ
Bayraq Gerb[d]
Bayraq Gerb[d]

43°35′ şm. e. 43°24′ ş. u.HGYO

Ölkə
İnzibati mərkəz Nalçik
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb 5 yanvar 1936
Sahəsi
  • 12.500 km²
Saat qurşağı
  • Moskva vaxtı[d]
Əhalisi
Əhalisi
  • 905.464 nəf. (2024)
Rəqəmsal identifikatorlar
ISO kodu RU-KB
Avtomobil nömrəsi 07
Rəsmi sayt
Kabarda-Balkariya xəritədə
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Şimali Qafqazda, Böyük Qafqaz sıra dağlarının şimal ətəklərində, şimalında Rusiya Federasiyası, şərqində Şimali Osetiya, cənubunda Gürcüstan, qərbində Qaraçay-Çərkəz respublikaları yer almaqdadır.

Coğrafiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Respublikanın ərazisi 12.5 min kvadrat kilometrdir .[1]

Böyük Qafqaz sıradağlarının ən yüksək təpəsi olan Elbrus dağı Qaraçay-Çərkəz Respublikası ilə hüdud təşkil edir. 5.633 metr yüksəkliyindəki Elbrus dağı ən böyük yüksəklikdir. Bu sıra dağlar 3.000 metrdən sonra buzlarla örtülüdür. Şimala doğru alçalan ərazi orta bölgədə 1000–3000 metr hündürlüyündə yaylalara, daha şimalda Terek çayı və qollarının meydana gətirdiyi geniş düzənliklərə çevrilir. Ən əhəmiyyətli çayı Terek çayıdır. Terek çayı Böyük Qafqaz sıradağlarının buzlaqları ilə bəslənməkdədir. Malkadere, Guzdelendere, Baksav-dərə, Cbeyan dərə, Çerek dərə həmişə bu buzluqlardan qidalanırlar.

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Kabardin-Balkariya əhalisi

Əhalisi: 859.939 (2010 siyahıyaalınması); 901.494  (2002 siyahıyaalınması); 759.586 (1989 siyahıyaalınması). 2002-ci ildə aparılmış rəsmi siyahıya almaya əsasən respublikanın 901.494 nəfər əhalisi var.[2]

Respublikada Balkarlı Türklər 90 mindən bir qədər artıqdır. Respublikanın paytaxtı Nalçık şəhəridir. Türklər əsasən dağlıq və vadilik bölgələr olan Çerek, Çeğen, Baksan, Malki və Terek ətrafında yaşayırlar.

Öz aralarında Mezengi, Bezingil, Hulamlı, Çezimli, Baksamlı kimi qollara ayrılan Balkarlılar müsəlman olub, Türk dil qrupunun Altay qoluna bağlıdırlar. Özlərinə Dağlı "Tavlu" da deyən Balkarlılar İkinci Dünya müharibəsində Stalinin qanlı sürgününə məruz qalmışlar, sürgün illərində minlərlə şəhid vermişlər, 1950-ci illərdə bağışlanılaraq ölkələrinə dönə bilmişlər.

Vacib statistika

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mənbə: Rusiya Federal Dövlət Statistika Xidməti Arxivləşdirilib 2008-04-12 at the Wayback Machine
Əhali (x 1000) Doğum Ölüm Təbii artım Doğum səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) Ölüm səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) Təbii artım səviyyəsi (hər 1000 nəfərə) Hər qadına düşən doğuş
1970 592 11.683 3.913 7.770 19.7 6.6 13.1
1975 634 12.315 4.717 7.598 19.4 7.4 12.0
1980 680 14.098 5.457 8.641 20.7 8.0 12.7
1985 725 15.941 5.854 10.087 22.0 8.1 13.9
1990 772 15.412 6.573 8.839 20.0 8.5 11.5 2,45
1991 788 14.952 6.995 7.957 19.0 8.9 10.1 2,35
1992 799 13.728 7.093 6.635 17.2 8.9 8.3 2,16
1993 807 11.781 7.864 3.917 14.6 9.7 4.9 1,86
1994 816 11.407 8.052 3.355 14.0 9.9 4.1 1,79
1995 828 10.844 8.236 2.608 13.1 9.9 3.2 1,67
1996 840 10.293 8.199 2.094 12.2 9.8 2.5 1,56
1997 853 10.016 7.985 2.031 11.7 9.4 2.4 1,47
1998 866 9.997 8.201 1.796 11.5 9.5 2.1 1,44
1999 875 9.221 8.292 929 10.5 9.5 1.1 1.30
2000 883 9.207 8.792 415 10.4 10.0 0.5 1,26
2001 891 8.892 8.778 114 10.0 9.9 0.1 1,19
2002 897 9.119 8.954 165 10.2 10.0 0.2 1,20
2003 896 9.294 9.202 92 10.4 10.3 0.1 1,20
2004 889 9.414 8.695 719 10.6 9.8 0.8 1,22
2005 882 8.991 9.034 - 43 10.2 10.2 −0.0 1,13
2006 875 9.308 8.764 544 10.6 10.0 0.6 1,16
2007 870 11.397 8.441 2.956 13.1 9.7 3.4 1,41
2008 866 12.052 8.095 3.957 13.9 9.3 4.6 1,49
2009 863 12.143 8.406 3.737 14.1 9.7 4.3 1,62
2010 860 12.576 8.080 4.496 14.6 9.4 5.2 1,66
2011 860 12.848 8.136 4.712 14.9 9.4 5.5 1,70
2012 859 13.786 7.709 6.077 16.0 9.0 7.0 1,83
2013 859 13.365 7.712 5.653 15.6 9.0 6.6 1,80
2014 860 13.397 7.571 5.826 15.6 8.8 6.8 1,83
2015 861 12.627 7.582 5.045 14.6 8.8 5.8 1,75
2016 863 12.191 7.386 4.805 14.1 8.5 5.6 1,73(e)
2017 865 11.092 7.391 3.701 12.8 8.5 4.3
2018 867 10.786 6.778 4.008 12.4 7.8 4.6

Etnik qruplar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Etnik
qrup 		1926 siyahıyaalınması 1939 siyahıyaalınması 1959 siyahıyaalınması 1970 siyahıyaalınması 1979 siyahıyaalınması 1989 siyahıyaalınması 2002 siyahıyaalınması 2010 siyahıyaalınması1
Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %
Kabardinlər 122.237 54.2% 152.237 42.4% 190.284 45.3% 264.675 45.0% 303.604 45.5% 364.494 48.2% 498.7022 55.3% 490.453 57.2%
Balkarlar 33.197 14.7% 40.747 11.3% 34.088 8.1% 51.356 8.7% 59.710 9.0% 70.793 9.4% 104.951 11.6% 108.577 12.7%
Ruslar 32.622 14.5% 129.067 35.9% 162.586 38.7% 218.595 37.2% 234.137 35.1% 240.750 31.9% 226.620 25.1% 193.155 22.5%
Osetinlər 3.839 1.7% 4.608 1.3% 6.442 1.5% 9.167 1.6% 9.710 1.5% 9.996 1.3% 9.845 1.1% 9.129 1.1%
Ukraynalılar 24.723 11.0% 11.142 3.1% 8.400 2.0% 10.620 1.8% 12.139 1.8% 12.826 1.7% 7.592 0.8% 4.800 0.6%
Digərləri 8.803 3.9% 21.328 5.9% 18.315 4.4% 33.790 5.7% 47.246 7.1% 55.672 7.4% 53.784 6.0% 51.556 6.0%
1 1926-cı ildəki siyahıyaalınması Kabarda-Balkariya MV və Terek rayonunun bir hissəsi olan bu əraziyə aiddir. Sonuncu ərazidə əsasən ruslar və [ukraynalılar] yaşayırdı.[3]

2 1989-cu il və 2010-cu il sayımının nəticələrinə nəzərən Kabardinlərin sayı 2002-ci ildə qeyri-adi çox görünür.

3 İdarə məlumat bazalarından qeydiyyatdan keçən 2626 nəfər etnik mənsubiyyətini elan edə bilmədi. Bu qrupdakı etnik qrupların nisbəti bəyan edilən qruplarla eyni olduğu təxmin edilir.[4]

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızıl Orda və Krım xanlıqlarının suverenliyi altında qaldıqdan sonra. XV əsrin sonlarında Krım xanlığı ilə birlikdə Osmanlılara birləşən Balkarlar 1827-ci ildə rusların suverenliyinə girdilər. 1917-ci il Oktyabr sosialist inqilabından sonra, Karaçaylarla birlikdə Şimali Qafqaz Müstəqil Respublikasında birləşdilər. 1921-ci ildə də Kabartay muxtar vilayətinə qoşuldular.

Balkarlar II Dünya müharibəsi zamanı faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etdikləri üçün 1944-cü ildə Stalin tərəfindən sürgün edildilər. Bu sürgündən (bu soyqırım zamanı xalqın böyük bir qismi aclıq və səfalətdən ölmüş, bir qismi yurdlarına geri dönə bilməmişdir. 1957-ci ildə də Xruşşov Balkarlara haqqlarını geri qaytarmışdır) sonra balkarların da yaşadığı Kabardey-Balkar Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının adından "Balkar" kəlməsi çıxarıldı. Bu bölgə 1957-ci ilə qədər Kabardin Muxtar Sovet Sosialist Respublikası olaraq adlandırıldı. Bu tarixdə balkarların dönməsinə icazə verildikdən sonra. bölgə yenidən köhnə adını aldı. Balkarlar Sovetlər İttifaqının dağılmasının ardından, eyni respublikada yaşadıqları Kabardeylərlə müxtəlif anlaşılmazlıqlar yaşadılar. Rusiya Federal Qanunlarına əsasən. parlamentdə əksəriyyətə sahib olan Kabardeylər yerli qanunlar çıxararaq. Balkar kəndlilərinin torpaqlarını əllərindən almağa çalışır, Balkarları sıxışdırır və bu səbəbdən də bölgədə gərginliklərin yaşanmasına səbəb olurlar. Kabardeylərin bucür davranışları Balkarları özlərinə müstəqil bir respublika qurmağa məcbur edir. Bununla belə, indiki vaxtda Balkarlar Kabardeylərlə birlikdə eyni respublika içində yaşayırlar.[5]

İqtisadiyyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kabardin-Balkariya inkişaf etmiş çox sahəli sənaye və yüksək intensivli kənd təsərrüfatı respublikasıdır. Sənayesi dağ-mədən əlvan metallurgiya, maşınqayırma və metal emalı, kimya, yüngül, yeyinti, tikinti materialları, ağac emalı sahələrindən ibarətdir. Əlvan metallurgiya sənayesi volfram-molibden filizi yataqları əsasında yaradılmışdır. Ən böyük müəssisə Tırnıauz dağ-metallurgiya kombinatı və Nalçik metalurgiya zavodudur. Maşınqayırma sənayesi elekrotexnika aparatları, dəzgahqayırma, cihazqayırma müəssisələrindən ibarətdir. Mərkəzləri Nalçik, Terek, Qroxladır və Maysk şəhərləridir. Kimya sənayesinin lak-boya və şin təmiri müəssisələri təşkil edir. Respublika kənd təsərrüfatının aparıcı sahələri taxılçılıq və heyvandarlıqdır. Əkin sahəsinin yarıdan çoxunda dənli bitkilər ən çox buğda və qarğıdalı beçərilir. Əkinçiliyin digər sahələrindən texniki bitkilər tərəvəz bostan bitkiləri, kartof və yem bitkiləri əkinləri üstünlük təşkil edir. Meyvəçiliyin və üzümçülüyün inkişafı üçün əlverişli şərait var. Heyvandarlığın əsas istiqaməti südlük və südlük-ətlikdir. Atçılıq, arıçılıq və baramaçılıq əhalinin qədimdən məşgul olduqları təsərrüfat sahələridir. Avtomobil nəqliyyatı, nəqliyyat növləri içərisində ən inkişaf etmiş sahəsidir. Dəmiryol nəqliyyatı inkişaf etməkdədir.

Şəhərlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Nalçik – 274.974 nəfər (2002-ci il siyahıya almasına əsasən)[6]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Kabardin-Balkar Respublikası hökumətinin rəsmi veb portalı (rusca) [ölü keçid]
  2. ↑ "Население по национальности по субъектам Российской Федерации (XLS). Проверено 4 мая 2009". 2006-11-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-16.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2013-10-21 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-15.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2018-12-25 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-03-15.
  5. ↑ "Kabardin-Balkar". 2021-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-01-30.
  6. ↑ "RussiaOutdoors - Путешествия по России". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-06-13.
Vikianbarda Kabarda-Balkariya ilə əlaqəli mediafayllar var.