Qaytaq usmiliyi

Qaytaq usmiliyi — V–XIX əsrlərdə müasir Dağıstan Respublikasının Qaytaq, Dahadayev rayonlarının bütün ərazisi və Serqoqalla, Dərbənd və Qayakənd rayonlarının bir hissəsini tutan qaytaqların və cənub qumuqların feodal dövləti.

Usmilik
Qaytaq usmiliyi
→ VI əsr — 1813
Paytaxt	Qala-Köreyş Urkarax Məcəlis Başlıkənd
Rəsmi dilləri	Qaytaq dili Qumuq dili
Dövlət dini	İslam
İdarəetmə forması	Mütləq monarxiya

Usmilik darginlərin məskunlaşdığı qaytağın şimalındakı dağətəyi əraziləri və qumuqların məskunlaşdığı sahil zonasının bir hissəsini ələ keçirirlər. Bu da onlara Dərbənd və Zaqafqaziyanı Şimali Qafqaz şəhərləri və Qara dəniz regionunun İtaliya koloniyaları ilə birləşdirən ticarət yoluna nəzarət etməyə imkan verirdi. Usmiliyin paytaxtı alınmaz bir dağda yerləşən qədim Qala-Köreyş qala şəhəri idi. XIV əsrin ikinci yarısında Usmilik Qızıl Orda tərəfdarı olduğu üçün Əmir Teymur dəhşətli hücumuna məruz qalır. Bu zərbədən yalnız XV əsrdə özünə gələ bilir.

XVI əsrin sonunda Usmiliyin iqamətgahı qaytağın düz hissəsindəki Məcəlis kəndinə köçürülür, bundan sonra Usmilin dağlıq hissəsində təsiri zəifləyir.

1813-cü ildə Qaytaq usmiliyi Rusiya İmperiyasının Qaytaq-Tabasaran dairəsinin tərkibinə daxil olur.

Qədim zamanlardan Ulluçay hövzəsinin orta hissəsində Qaytaq usmiliyi mövcud olmuşdur. Hökmdarın "usmi" titulunun mənşəyi aydın deyil: bir versiyaya görə o, ərəbcə "ismi" ("şöhrətli"), digərinə görə "qardaş" mənasını verən dargin "usi" sözündəndir. Bu titul atadan oğula yox, ailənin ağsaqqallarından birinə keçirdi və bu da tez-tez namizədlər arasında toqquşmalara səbəb olurdu.

VIII əsrdə Haydağ ərazisində Qureyşlilərin nümayəndəsi Əmir-Həmzə usmiyə çevrilir. Onun övladları daha sonra Qaytaqda hökmranlıq edir. Müsəlman hökmdarı olan Qaytaq usmiləri Səməndərə qədər torpaqlar alaraq, Xəzər xaqanlığı ilə ittifaqda olmağı Dərbəndlə eyni inanca malik olmaqdan daha sərfəli hesab edirdilər. Qonşu bütpərəst Zirigeranla vuruşan Qaytaq qaziləri onunla sərhəddə "Qüreyş qalası" mənasını verən Kala-Köreyş qalası qururlar. Qaytaq usmiliyi qonşusu Urkaraxın sahibliyi ilə X–XII əsrlərdə müharibələr aparırmışdır. Haydak Dağıstanın daxili siyasi həyatında mühüm rol oynayan ən güclü və nüfuzlu dövlətlərindən biri olur. X əsrin ikinci yarısı — XI əsrin birinci yarısının hadisələrini işıqlandıran Şirvan və Dərbənd tarixi, Dağıstanda yalnız üç ən güclü mülkdən bəhs edir: Dərbənd, Serir, Haydak. 10-cu əsrin ortalarında Səməndər hökmdarı Səlifan usmiliyin Aşağı Qaytaq kimi tanınan bir hissəsini tutur.

Məsudinin məlumatına görə, "Dağıstan" hicri 332-ci ildən (miladi 944-cü il) üç vilayət daxil idi ki, bunlardan biri Dərbənddən şimalda olan Qaytaq, paytaxtı Ənuşirvan tərəfindən qurulan Səməndər (Tərki) vilayətidir. Xəzər xaqanının iqamətgahı orada yerləşirdi. Salman ibn Rəbiə Qaytağı ələ keçirəndə xaqan öz iqamətgahını İdil şəhərinə köçürür. Səməndərin əhalisi əsasən xəzərlər, müsəlmanlar və yəhudilərdən ibarət idi. İbn Haukal yazır ki, ruslar hicri 358-ci ildə (miladi 969-cu ildə) Səməndəri ələ keçirərək, oradakı bir çox binaları və bağları dağıtmışlar^[1].

1040-cı ildə Haydaklılar əl-Bab (Dərbənd) qalasını ələ keçirərək şəhər əmirini əsir götürürlər. Təxminən 25 ildən sonra Dərbənd əmirləri yerli tayfalara qarşı apardıqları mübarizədə dəstək tapıb Haydakda sığınacaq tapırlar. Təxminən XII əsrdə usmiliydəa memarlığı Yaxın Şərq və Orta Asiya nümunələrinə bənzəyən böyük Cümə məscidi tikilmişdir. Həmin əsrdə Urkaraxın mülkü üsmiliy tərəfindən ələ keçirilir. Qaytaq usmiliyininn tarixi mərkəzi və paytaxtı usmi-darqo dargin azad cəmiyyətləri ilə əhatə olunmuş keçilməz qaya üzərində yerləşən Kala-Köreyş idi.

1239–1240-cı illərdə Monqol İmperiyası Dağıstanı işğal edir. Bu zaman iki İslam dövləti olan Qaytaq və Qazıqumuq Şamxallığı arasında daxili çəkişmə gedir^[2].

Monqollar usmiliyin də daxil olmaqla bütün düzən və dağətəyi Dağıstanı fəth etdilər. Bütün fəth edilmiş əhaliyə böyük vergilər qoyulur. İstila nəticəsində Qala-Köreyş dağıdılmış və əhəmiyyətini itirmişdir. Usmilik Qızıl Ordanın təsir dairəsində düşür. Urkarax usmiliyin paytaxtı olur^[3].

XIV əsrin əvvəllərində Qaytaq Şirvanşahlar dövləti və Qazıqumuq şamxallığı ilə sıx əlaqədə olan mühüm bir knyazlıq idi. Dağıstanda monqolların qüdrətinin zəifləməsindən sonra usmilik nəinki Ordadan asılılığını dayandırdı, üstəlik, mülklərinin şimalındakı geniş dağətəyi zolağı da özünə birləşdirir. Bu usmiliyə Dərbənd və Zaqafqaziyanı Şimali Qafqaz şəhərləri və Qara dənizdəki İtaliyanın müstəmləkə şəhərləri, habelə Saray-Batu ilə birləşdirən ticarət yoluna nəzarət etməyə imkan verir.

XIV əsrin sonunda, Teymur istilasından əvvəl usmi Sultan-Məhəmməd vəfat edir. Onun iki oğlu Sultan-Əlibəy və İlçi-Əhməd arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə başlayır. Sultan-Əlibəy qələbə qazanaraq usmiyə çevriir, İlçi-Əhməd isə Şirvana qaçmalı olur. Döyüşdə Teymurun tərəfində fərqlənmiş və bunun üçün Bahadur, yəni qəhrəman ləqəbini almışdır. Samurun şimal-qərbindəki ərazilərdə Teymurun köməyi ilə öz əmirliyini qurur^[4].

1395-ci ilin fevralında Teymurləng usmilik ərazisini işğal edir. Usmi Toxtamışla müttəfiqlik münasibətlərində idi və öz ordusu ilə Teymurləngin üzərinə yürüş etmişdi. Bu, Teymurun onun tamamilə məhv edilməsi əmrini verməsi üçün kifayət idi. Teymur Şami və İezdinin saray tarixçiləri əmrin sözün əsl mənasında yerinə yetirildiyinə şəhadət verirlər: "O, onların yan və kənarlarına elə hücum etdi ki, camaatın bir neçəsi belə qaça bilmədi və min birindən; bütün o əraziləri qarət etdi … və kəndlərini yandırdı. Fatehlər, kəndlər, sakinlər üçün əlçatan olan Qaytağın bütün ərazisində sözün həqiqi mənasında bütün canlılar məhv edildi. Dağıstana yollanan Toxtamış Qaytağın viran qaldığını eşidib təşviş içində geri çəkildi. Teymur Toxtamışın arxasınca getməyə başladı, lakin yolda Qaytaq usmiliyinin düzənliklərini xarabalığa çevirdi^[5]. Bəzi qaytaqlar Teymurun qoşunlarına qarşı Akuşa döyüşündə iştirak etmiş, bu döyüşdə dağıstanlıların birləşmiş qüvvələri məğlub olmuşdur^[6].

Teymurla döyüşdən alınan dəhşətli məğlubiyyətdən sonra Qaytaq yavaş-yavaş qüvvələrini bərpa edirdi. İqtisadiyyat tənəzzülə uğramış, əhali azalmışdı. Bundan əlavə, nəzərə almaq lazımdır ki, usmilik torpaqlarından keçən ticarət yolu öz əhəmiyyətini itirmişdi. Usmi Ullubəy Tarku daxil olmaqla, sahilboyu düzənliklərə nəzarəti geri qaytarmaq məqsədi ilə Şirvanşahlarla ittifaqa girir. Bu məqsədlə Şirvanşah Fərrux Yasara usminın bacısı ərə verilmişdir. Nəticədə usmi fəaliyyətini gücləndirməyə imkan qazanmışdır. Bununla belə, XIV əsrin sonunda ayrılan Zırıxqeran öz müstəqilliyini qoruyub saxlamış, əvvəllər usmilik tərkibində olan azad cəmiyyətlərə təsirini zəiflətmişdir^[7].

XVI əsrdə usmilər Həsən Əli, Sultan Əhməd Xan, sonra isə Xan Məhəmməd olur. Sultan Əhməd xanın rəhbərliyi altında usminin paytaxtı Urkaraxdan qumuq kəndi olan Məcəlisə köçürülür. XV əsrə qədər orta əsr mənbələrində tez-tez adı çəkilən qaytaqlar tam formalaşmış güclü xalq kimi Teymurdan dəhşətli zərbə alırlar: fars mənbələri bu xalqın hər min nəfərindən demək olar ki, birinin sağ qaldığını yazır. Təkcə müasir qaytaqlar deyil, düzənliyin türkdilli əhalisi^[8], yəni qumuqlar da qaytaqlar adlanırdı^[9]. Onların məskunlaşdıqları ərazilər xeyli azalmışdı^[10].

Usminin ölümündən sonra Sultan Əhməd xan dörd oğlu arasında uzun sürən çəkişmələr və Tarku şamxalının müdaxiləsi dövrü baş verir. Bu Qaytaq dövlətini zəiflətdir və usmilərin idarəçiliyinə təsir edir, qonşu cəmiyyətlər arasında usmilərin vəziyyətini pisləşdirir. Usmi iqamətgahını Aşağı Qaytaqa köçürdükdən sonra özünü bütün Qaytaq-Darqonun hökmdarı hesab etməkdə davam edir və əhalidən xərac tələb etməyə başlayır. Lakin cəmiyyətlərin əksəriyyəti: Muira, Qapşa, Qank, Kitaqana, İrçamun usmiyyə daxil olsalar da, feodallara vergi vermirdilər. Onlar azad, müstəqil hesab olunurdular, könüllü olaraq usmiyə dəstək verə bilirdilər. Lakin üsmi onları məcbur edə bilməzdi. Azad kəndlər arasında həm də Tərkəmdə yeganə uzden aulu olan Başlıkənd qumıq kəndi idi. Həmçinin öz qaraçı-bəylərinin idarə etdiyi Qəmri bölgəsinə daxil olan Utamış, Alxacdakənd qumuq kəndləri idi^[11]. İqamətgahın əvvəllər bəylərin hökm sürdüyü Aşağı Qaytaqa köçürülməsi ilə usmi hakimiyyəti xeyli zəifləyir. Dağlarda hökmranlıq etməyə başlayan bəylər orada usminn təsirini zəiflətməyə başladırlar. Buna baxmayaraq 1645-ci ildə dağlıq Qaytaqda usmi Rüstəm xan qardaşı oğlu Əmirxan Sultan Aşağı Qaytaqda ona qarşı çıxanda II Şah Abbasın timsalında özünə dəstək tapır.

1631–1632-ci illərdə Usmi Rüstəm xanın hakimiyyətinə iddialılar kəskinləşir. Bunlar "qardaşları Çyukuk, Ustarxan və oğlu Xan" idi. Rüstəm xana müxalifətdə "atalarının ölümündən sonra rəiyyət olaraq Qızılbaş şahın yanında olmaq" istəyən əmioğluları da var idi. Artıq qeyd edildiyi kimi, 1645-ci ildə Usmi Rüstəm xanın qardaşı oğlu Əmirxan Sultan İran şahı II Abbasın qoşunlarının köməyi ilə Rüstəm xanı dağlara itələyərək hakimiyyətini Aşağı Qaytağa qədər uzadır. Nəticədə Qaytaq iki hissəyə (Yengikəntlər və Məcalilər) bölünür, onların hökmdarları arasında mübarizə dayanmadan davam edir. Mübahisə nəticəsində gənc Yengikənt qolu, bütün böyük Məcalis qolunu məhv edir. Aydə-bək adlı sirdaşlarından biri tərəfindən xilas edilən gənc Hüseyn Xan istisna olur. Aydə-bək onu Şamxala aparır və Hüseyn xan həddin-qulluğa çatdıqdan sonra İrana gedir. Yalnız 1689-cu ildə usmi Əli-Saltanın Şah Süleyman Səfəvi xanın himayəsi üzərində qələbəsindən sonra, hətta əvvəlcə Başlını tutmağa müvəffəq olmuş, lakin sonra Əli-Sultan tərəfindən Qubaya sürgün edilmiş, burada xanlığı qurmuş və ölmüşdür. Bundan sonra Qaytaq yenidən birləşmişdir.

XIII əsrdə Qaytağa katolik missionerləri, hətta daha sonra Gürcüstan və Ermənistandan missionerlər gəlir. Qaytaqlılar həm xristianlığı, həm də İslamı qəbul edirlər. Usmilər müsəlman idilər və qonşuları ilə Qazi müharibələrində vuruşurdular. İslamı digər qaytaqlılar arasında fəal şəkildə yayırdılar. 1370-ci ildə mənbələr yepiskop Lazar Tarkinskinin katolikliyi qəbul etmiş yunan inanclı keçmiş ləzgi yepiskopu olduğunu bildirir^[12].

Qaytaq hökmdarlarının sülaləsi ləzgilərin Maza kəndindən olan qureyşli Çupanın nəslindəndir^[13][14].

Həmzə ibn Əbdülmüttəlibin sülaləsi

• Çufan ibn Sultanəli-bəy
• naməlum usmi
• R.v.m. (1064-cü ilə qədər)
• Firuz (1068-ci ilə qədər)
• Andzarnars (XI–XII)
• Xızdan (XIII)
• Ax.s.b.r. (XIII)
• Məhəmmədxan, Əmirxan və Əmirhəmzə, Monqol istilası zamanı (1239–1240)
• Sultan-Məhəmməd-ullu (XIV)
• Sultan-Əlibəy (XIV–XV)
• Məhəmmədxan (XV)
• Məhəmmədbəy (XV)
• Heydər (XVI)
• Əmirkələndər (XVI)
• Həsənəli (1574–1580)
• Sultan Əhmədxan (1580–1588)
• Xan Məhəmməd (1588–1605)
• Rüstəm xan (1605–1632/1645)
• Əmirxan 1632–1645)
• Uluq (Rüstəmxanın oğlu)
• ?, Rüstəmxanın oğlu 1660-cı ildə döyüşdə həlak olmuşdur.
• Hüseynxan Məcəliski (1689-cu ilə qədər), Rüstəmxanın nəvəsi.
• Qubalı Əhmədxan (1689–1694)
• Əlisultan (1689–1706)
• Əhməd Xan (1706/1711–1747)
• Xan Məhəmməd (1747 -?)
• Həmzət (1787-ci ilə qədər)
• Ustarxan (1787–1792)
• Əlibəy (1792–1795), Həmzətin oğlu.
• Rüstəmxan-Məmai (1795–1806), Xan-Məhəmmədin oğlu.
• Əlixan (1806–1809), Ustarxanın oğlu.
• Adilxan (1809–1822), Ustarxan oğlu

Qaytaq usmilərinin sülaləsi İslam peyğəmbəri Məhəmmədin əmisi Həmzə ibn Əbdülmüttəlibin nəslindən olması iddia edilir.