Qazi Əhməd Qumi

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. (sentyabr 2024)

Qazi Əhməd Qumi —Səfəvilər sarayında xidmət etmiş, xəttat, münşi və vəzir olmuş İran tarixçisi Qazi Əhməd Qumi (1549-təqribən 1606) dövrün Azərbaycan mədəniyyətinin araşdırılmasına yardım edə bilən, dəyərli məlumatlar verən orta əsr müəlliflərindəndir. Qazi Əhməd Qumi “Xülasət ət-təvarix”, “Gülüstani-hünər”, “Məcmə əş-şüəra” kimi məşhur əsərlərin müəllifidir.^[2]

Qazi Əhməd Qumi
Doğum tarixi	17 may 1546(1546-05-17) və ya 18 may 1546[1]
Doğum yeri	Qum, Mərkəz bəxşi[d], Qum şəhristanı, Qum ostanı, İran
Vəfat tarixi	1606[1]
Fəaliyyəti	tarixçi, xəttat
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Qazi Əhməd Qumi 1546-cı il mayın 17-də (hicri tarixi ilə 953-cü il rəbi əl-əvvəl ayının 18-də) İranın Qum şəhərində anadan olmuşdur. Qazi Əhmədin nəsli Qum şəhərindəndir. Ona görə də Qazi Əhməd “Qumi” nisbəsi daşımışdır^[3]. Qazi Əhməd Qumi ata tərəfdən ulu babaları Qumun zadəgan və nücəbalarından hesab olunurdular. Qazi Əhməd öz ulu babası Qazi Şərəfəddin Əbdülməcid Qumi haqqında yazır ki, o, 1497-ci ildə sonuncu Ağqoyunlu padşahlarının hakimiyyəti dövründəki iğtişaşlar zamanı Qum şəhərinin darvazalarını Eybə Sultanın qoşunları üçün açmaqdan imtina etdiyinə görə ailəsi ilə birlikdə öldürülmüşdür. Qazi Əhmədin ana tərəfdən babası Ağa Kəmaləddin Hüseyn öz dövrünün nüfuzlu şəxsiyyətlərindən olmuş, Qumda məşhur olan “Hüseyniyyə” adlı dərviş zaviyyəsinin əsasını qoymuşdur^[4]. Qazi Əhməd öz əsərlərində “Mir Münşi” təxəllüsü ilə tanınan atası Mir Şərəfəddin Hüseyn əl-Hüseyninin adını bir neçə dəfə çəkir. Mir Şərəfəddin 1508 -ci il iyul ayının 16-da (hicri tarixi ilə 914-cü il rəbi əl-əvvəl ayının 17-də) Qum şəhərində anadan olmuş və Herat şəhərində Şah I İsmayılın oğlu, Xorasanın naibi Sam Mirzənin dəftərxanasında münşi vəzifəsində çalışmışdır. Sonralar o Şah I Təhmasibin qardaşı Bəhram Mirzənin oğlu şahzadə Sultan İbrahim Mirzənin yanında Məşhəddə vəzir olmuşdur^[4].Qazi Əhmədin atası Şərəfəddin Hüseyni ilə incəsənətə və xəttatlığa xüsusi rəğbət bəsləyən Bəhram Mirzə və onun oğlu İbrahim Mirzə arasında sıx ülfət var idi ^[5]. Şərəfəddin Hüseyni Səfəvi hökmdarı Şah I Təhmasibin yaxşı əyanlarından biri olmuş və şah ona Mir Münşi ləqəbini vermişdir. Şah Təhmasibin sarayında xidmət etmiş Şərəfəddin Hüseyni orada məclisinevis olmuş və müxtəlif kitablar yazmaqla məşğul olmuşdur. Şərəfəddin Hüseyni 76 il ömür sürmüş və hicri 990-cı il zilqədə ayının 7-də (1582-ci il dekabrın 3-də) Qum şəhərində vəfat etmiş və orada da dəfn olunmuşdur. Qazi Əhmədin yazdığına görə, atası dilçilik, ilahiyyat, səyaq, fiqh və təbiət elmlərinə, həmçinin xəttatlıq sənətinə dərindən bələd idi. O, həmçinin şer, bəlağat və bədihə yazmaqda da mahir idi. O, həm farsca, həm də türkcə çox qəşəng, səliqəli və savadlı yazırdı^[4].

Qazi Əhməd 10 yaşında olarkən, 1556-cı ildə (hicri tarixi ilə 964-cü il) öz ailəsi ilə birlikdə Qum şəhərindən Məşhədə, şahzadə İbrahim Mirzənin sarayına köçmüş və orada səkkiz il yaşamışdır. Qazi Əhməd burada olarkən mütaliə ilə ciddi məşğul olurdu. Bu zaman o, Mazandaran valisi Əmir xanın oğlu Sultan Murad xandan təlim alır və onun istedadlı şagirdlərindən hesab olunurdu. Sultan Murad xan Qazi Əhmədin adına çoxlu qit’ə, mürəqqe və müfrədat (müxtəlif beytlər) yazmışdır ^[6]. Qazi Əhmədin yazdığına görə, “Həmin gənclik illəri” onun həyatında ən gözəl və unudulmaz günlər olmuşdur. Qazi Əhməd əsərində İbrahim Mirzəni xüsusi hörmətlə yad edir. İbrahim Mirzənin sarayında incəsənətə və poeziyaya münasibət Qazi Əhmədin bədii zövqünün təşəkkül tapmasında xüsusi rol oynamışdır. Qazi Əhməd şahzadə İbrahim Mirzənin sarayında olarkən bir çox rəssam və xəttatlarla bilavasitə tanış ola bilmişdir ^[3]. Qazi Əhməd hələ gənc ikən ölkənin bir çox şəhər və kəndlərini gəzib dolaşmışdır. İyirmi yaşında olanda onun Səfəvi hökmdarı Şah I Təhmasibin sarayında olması bildirilir. Mənbələrdən məlumdur ki, Osmanlı sultanı II Səlim 1566-cı ildə taxta çıxarkən Qazi Əhməd artıq Şah I Təhmasibin sarayında idi. Osmanlı sultanı II Səlim taxta çıxdıqdan sonra Şah I Təhmasib Qazi Əhməd Qumiyə şahın adından təbriknamə tərtib etməyi tapşırır. Bu məclisdə Qazi Əhməd və onun atası da iştirak edirdi. Şah Təhmasibin fərmanı ilə dövlət sənədlərinin üzünü köçürüb 70 nüsxədə cildləyərək ölkənin bütün bəylərbəyilərinə və valilərinə göndərilməsində Qazi Əhmədin və atası Mir Münşi Şərafəddinin böyük rolu olmuşdur. Şah Təhmasibin oğlu II İsmayılın hakimiyyəti dövründə (1576-1578) mustovfi əl-məmalik vəzifəsində olan Mirşah Qazi İsfahaninin yanında bir müddət xidmət etmişdir. Mirşah Qazi İsfahani ilə birlikdə Qazi Əhməd Qumi də 1580-ci ildə vəzifəsindən kənar edilmişdir. Həmin ildən etibarən o, Ərdoğdu Xəlifənin yanında eşikağası vəzifəsində işləmişdir. Ərdoğdu eyni zamanda maliyyə işlərinə nəzarət etməyi ona həvalə etmişdir. Qazi Əhməd br il sonra 1581-ci ildə yenidən saraya qayıdaraq Mərkəzi Maliyyə idarəsində işləmişdir. 1589-cu ilin sonlarında Qazi Əhməd Şah I Abbasın sarayında çalışmışır. Həmin il Qazi Əhməd özbək feodallarının Məşhədə hücumu və onu facianə şəkildə dağıtması haqqında ürək yanğısı ilə qəsidə yazır. Qəsidədən bir parça “Xülasət ət-təvarix” əsərində verilmişdir ^[3].

Qazi Əhməd Qumi özü haqqında “Xülasət ət-təvarix” əsərində sonuncu dəfə 1590-cı ildə məlumat vermişdir. O, Şiraz şəhərini alim və mütəfəkkirlərin məskəni kimi vəsf edərək həmin yerə yollandığını yazır. Qazi Əhməd Quminin həyat və fəaliyyətinin sonrakı dövrləri haqqında məlumat olmasa da Hans Müllerə görə, belə bir ehtimal var ki, Qazi Əhməd həyatının son illərində Hindistana getmiş və Böyük Moğol hökmdarı Cahangirin (1605-1627) sarayında yaşamışdır. “Gülüstan-i Hünər”in Tehran nüsxəsində oaln bir sıra faktlar da Qazi Əhmədin vətəni tərk edərək Hindistana getməsinin səbəbini aydınlaşdırmağa imkan verir. Qazi Əhməd yazır ki, “1007-ci ildə (1605-ci il) dövrün xəttat və alimlərindən Mir Sədrəddin paxıllıq hissi ilə ona iftira atmış, onu Məşhəddə vəzir olarkən şahın kitabxanasından kitab oğurlamaqla təqsirləndirmiş və beləliklə bu görkəmli şəxsiyyəti şahın gözündən salmışdır. Bu ağır böhtandan sonra Qazi Əhməd vəzifədən çıxarılır, sarayı tərk edərək Quma qayıdır Vəzifəsini və şöhrətini itirən Qazi Əhməd vətəni tərk edərək Hindistana getmişdir.^[7]

Qazi Əhməd Quminin adının önündəki Qazi kəlməsi onun öz dövrünün savadlı şəxsiyyətlərindən olub, müsəlman şəriət qanunlarını dərindən bildiyini göstərir. Qazi Əhmədin yazdığından aydın olur ki, məşhur Azərbaycan tarixçisi “Tarix-i aləmara-ye Abbasi” əsərinin müəllifi İsgəndər bəy Münşi hələ kiçik yaşlarında onun şagirdi olmuşdur. Qazi Əhməd Qumi “Gülüstan-i hünər” də İsgəndər bəy Münşi haqqında ətraflı məlumat verərək, onu övladı kimi xatırlayır. Onunla birlikdə səfərlərdə olmasından, dəftərxanada onun tapşırdığı işlərdən və istedadından geniş şəkildə yazmışdır. İranın müasir tədqiqatçılarından olan Süheyli Xansari də İsgəndər bəy Münşinin Səfəvi şahı “sarayının inanılmış adamları” sırasında olan Qazi Əhməd Quminin şagirdi olduğunu göstərir .^[7]

Adı mənbələrdə son dəfə hicri qəməri tarixi ilə 1015-ci, miladi tarixi ilə 1606-cı ildə qeydə alınmışdır.Bu baxımdan vəfat tarixi 1606-cı il götürülür.^[2]

Qazi Əhmədin “əsil-nəsəbinin” Qum şəhərindən olduğuna baxmayaraq o, Azərbaycan xalqına, onun dilinə və mədəniyyətinə heç də etinasız və biganə olmamışdır. Onun yazdığı əsərlərdən məlum olur ki, Qazi Əhməd Azərbaycana xüsusi rəğbət bəsləmiş və Azərbaycan (türk) dilini mükəmməl bilmişdir. Qazi Əhməd Qumi nisbəsini İranın Qum şəhərində doğulub yaşadığı üçün götürmüşdür. Tarixdə belə faktlara da təsadüf edilir ki, alim, yaxud şair başqa xalqa mənsub olsa belə, yaşadığı, yaxud anadan olduğu bir şəhəri özünə nisbə götürür^[3]. Ən məşhur əsərlərindən biri olan “Xülasət ət-təvarix” əsərini farsca yazmasına baxmayaraq, burada Azərbaycan türkcəsində çoxlu söz və istilahlara təsadüf edilir. Məsələn, çöl, yaraq, dəllək, muştuluq, quş, dəxi, yerlik və s. Əsərdə çoxlu Azərbaycan atalar sözü verilir: “İgid ölər, adı qalar” buna sadəcə bir örnəkdir. Həmin əsərində Azərbaycan türkcəsində bir neçə şeir və məktuba da təsadüf edilir. Maraqlıdır ki, Qazi Əhməd farsca və Azərbaycan türkcəsində şeirlər yazmış müəlliflər haqqında danışarkən onların farsca deyil, Azərbaycan türkcəsində olan şeirlərindən nümunə gətirir. Müəllif əsərlərində Səfəvi əmirlərindən Əliqulu xanın Osmanlı hakimi Fərhad paşaya Azərbaycan türkcəsində yazdığı məktubun mətninin olduğu kimi verir. Qazi Əhməd Qumi əsərlərində Azərbaycanda baş verən hadisələrə də xüsusi yer ayırmaqla həm Azərbaycana olan hüsn rəğbətini göstərmiş, həm də Azərbaycanın həmin dövrdə dövlətin mərkəz kimi əhəmiyyətini diqqətə çatdırmışdır^[3].

Qazi Əhməd Quminin “Xülasət ət-təvarix” adlı əsərində də I Şah İsmayıl dövründə Səfəvi yaşıl bayraqlarının olduğu qeyd edilmişdir^[8]

Qazi Əhməd Quminin ən məşhur əsərləri “Xülasət ət-təvarix” və “Gülüstan-i Hünər” hesab edilir. Lakin bu əsərlərindən savayı da əsərlər yazmış, lakin bu əsərlər daha az tədqiq olunmuşdur:“Məcmə əş-şüəra” (yaxud başqa adları ilə “Məcmə əş-şüəraye Abbasi”, “Məcmə əş-şüəra və mənaqeb əl-füzəla”, “Təzkirət əş-şüəra”, “Cəmi əl-xəyyar təzkirət əş-şüəra” və s.)“Təzkirət əs-səlatin və-l-üməra”, “Müntəxab əl-vüzəra” Qazi Əhmədin ilk əsəri “Məcmə əş-şüəra”dır. Həmin traktatın əlyazması hələlik tapılmasa da Qazi Əhmədin “Xülasət ət-təvarix” əsərində yazdığına görə, bu əsər 6 cilddən ibarət olub, Azərbaycanın, İran və Ərəbistanın alim və şairlərinin həyatı haqqında məlumat verir. Bu traktatın yazılma vaxtı bizə məlum deyildir. Hans Müllerin yazdığına görə, həmin əsərin cildlərinin birində padşahların şeirləri toplanmışdır^[9].

Hans Müller “Xülasət ət-təvarix”in Tehrandakı Kitabxaneye Milliye Malik əlyazmasına əsaslanaraq göstərir ki, bu əsərdə həm də Qazi Əhməd Quminin atasının şeirləri olmalıdır. Qazi Əhməd Quminin 1597-ci ildə yazılmış “Gülüstan-i hünər” əsərinin bir neçə natamam əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bunlardan Moskva Şərq Xalqları Məfəniyyəti Muzeyinə məxsus əlyazma xüsusi yer tutur. Görkəmli sovet şərqşünası Boris Zaxoder həmin əlyazmanı rus dilinə tərcümə edərək 1947-ci ildə geniş müqəddimə ilə birlikdə Moskvada nəşr etdirmişdir ^[5] “Gülüstan-i hünər” əsərinin London, həmçinin Darəl-İslama və Hacı Hüseyn Naxçıvaniyə məxsus əlyazma nüsxələri də məlumdur. Hacı Hüseyn Naxçıvaninin şəxsi kitabxanasına məxsus əlyazmasını görkəmli İran mətnşünaslarından Mir Əhməd Sühey-li-ye Xansari təshih edərək 1933-cü ildə Tehranda nəşr etmişdir ^[7]. Əhməd Süheyli-ye Xansari əsərə geniş və ətraflı müqəddimə yazmış, o burada müəllif və dövrün tanınmış nəqqaş, xəttat, cildsaz, müzəhhibləri haqqında qiymətli məlumat vermişdir^[10].

Professor V.F.Minorski “Gülüstan-i hünər”i ingilis dilinə tərcümə edərək 1959-cu ildə Vaşinqtonda nəşr etdirmişdir ^[11]. “Gülüstan-i hünər”də Qum. Heratla yanaşı Azərbaycan şəhərləri Təbriz və Qəzvindəki memarlıq abidələri haqqında da məlumat vardır. Burada Təbrizdəki Dəməşq mədrəsəsi, Süleymaniyyə məscidi, Çahar minar, Müzəffəriyyə, Mir Məftülbənd binası, Mir Sabit məqbərəsi, Cahan Şah Binası, Nəsriyyə mədrəsəsi haqqında bəhs edilir ^[12]. Əsərdə Səfəvilərin ikinci paytaxtı Qəzvin haqqında da ətraflı məlumat verilir. Cam’e məscidi, Səadətabad bağı, Çehel-sütun eyvanını şəxsən öz əli ilə işləyib bəzəmişdir ^[12].

Qazi Əhməd Quminin yaradıcılığında xüsusi yer tutan “Xülasət ət-təvarix” səlnaməsi onun “Gülüstan-i hünər” əsərindən sonra ikinci samballı əsəri olub 1591-ci ildə başa çatdırılmışdır.^[12].

Qazi Əhməd Qumini Səfəvi dövrü tarixçisi kimi məşhurlaşdıran ən məşhur əsəri sözsüz ki, “Xülasət ət-təvarix” əsəridir. Onun yaradıcılığında böyük yer tutan "Xülasət ət-təvarix” əsərinin beş cilddən ibarət olması barəsində məlumat olsa da əsərin bizə gəlib çatmış hissəsi V cilddir. Qazi Əhməd Qumi beş cildi on iki ilə tamamlamışdır. Bizə çatan beşinci cildin hicri 999-cu ildə (miladi 1591-ci il) yazıldığını nəzərə alsaq, əsərin 1578-1579-cu illərdə başlanıldığını söyləmək olar. Qazi Əhməd yazır ki, o “Xülasət ət-təvarix” əsərini Şah II İsmayılın təklifi ilə yazmışdır. Şah II İsmayıl Kəmaləddin Əbdürrəzzaq Səmərqəndinin (1413-1482) “Mətlə əs-sədeyn məcmə əl-bəhreyn” əsərini nümunə kimi müəllifə göstərərək tapşırmışdır ki, keçmiş tarixçilərin əsərlərinə uyğun samballı bir tarixi əsər yazsın^[13]. Əsər Şah I İsmayılın dönəmindən başlamalı və Şah II İsmayılın hakimiyyət illərini də əhatə etməli idi. Əsərdə xronoloji ardıcıllığa fikir verilmişdir. O,Səfəvi hökmdarı Məhəmməd Xudabəndənin səfərlərində iştirak etdiyi üçün Azərbaycanın bir çox yerlərini gəzib öyrənə bilmişdir. Bu da ona əsəri yazmaqda müəyyən qədər rahatlıq yaratmışdır. Əsərdə Şah I İsmayılın hakimiyyət dövründən yalnız əsas hadisələr xronoloji ardıcıllıqla qeyd olunur. O, göstərir ki, Şah II İsmayılın tarixinin təsvirinə qədər olan hissə V cildin I hissəsini təşkil edir. Cildin II hissəsi isə II Şah İsmayılın taxta çıxması ilə başlanıb I Şah Abbasın hakimiyyəti dövründə 1591-ci ildə başa çatır və I Şah Abbasa ithaf edilir. “Xülasət ət-təvarix” əsərinin hələlik dörd əlyazma nüsxəsi məlumdur. Bu əlyazma nüsxələri aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Berlidə Almaniya Dövlət Kitabxanasında saxlanılan əlyazma.

2.Tehranda doktor Mehdi Bəyaninin şəxsi kitabxanasında saxlanılan əlyazma.

3.Tehranda Kitabxana-ye Milli-ye Məlikdə saxlanılan əlyazma.

4.Tehranda professor Səid Nəfisinin şəxsi kitabxanasında saxlanılan əlyazma. Əsərlə bağlı yerli tədqiqatçılardan Şüküfə Məmmədovanın “Xülasət ət-təvarix” Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi adlı tədqiqat əsəri məlumdur ^[13]. Bu əsərdə tədqiqatçı ilk öncə müəllifin həyatı və “Xülasət ət-təvarix” əsəri barədə ümumi məlumat vermişdir ^[13].Şükufə xanım daha sonra həmin mənbəyə istinadən XVI əsrdə Azərbaycanda baş verən siyasi hadisələr, iqtisadi və ictimai vəziyyəti barəsində məlumatları nəzərə çatdırmışdır. Burada ayrı-ayrı torpaq mülkiyyəti formaları barəsində xüsusilə soyurqal və tiyul torpaqları barəsində məlumatlar verilmiş və göstərilmişdir ki, XV əsrin I yarısında soyurqal torpaqlarının hərbi-köçəri zadəganlara verilirdisə, Ağqoyunluların və ilk Səfəvi şahlarının dövründən ruhanilərə paylanırdı. Qeyd olunur ki, soyurqal torpaqları iqtaya nisbətən daha geniş ərazini əhatə edirdi. Bundan başqa burada paytaxtın Təbrizdən köçürülməsi, 1555-ci ildə Qəzvinin yeni paytaxt elan olunması, Şamaxı və Şirvan haqqında, Osmanlı imperiyası ilə aparılan hərbi əməliyyatlar barədə, qonşu dövlətlərlə bağlanmış müqavilələr və Səfəvi şahların verdiyi fərmanlar haqqında məlumatlar “Xülasət ət-təvarix” adlı mənbəyə istinadən verilir ^[13]. Tədqiqat əsərində Qazi Əhməd Quminin əsərinə uyğun olaraq Səfəvi dövlətinin quruluşu məsələsinə toxunmuşdur. XVI əsrdə bəylərbəyiliklər, onların əsas şəhərləri, bu şəhərlərdə iqtisadi və sosial vəziyyət, bir sıra rütbə və vəzifələr xüsusilə şah, sultan, əmir, lələ, qorçubaşı, kələntər, əmiraxur, mülazim, xadim, möhrdar, xəlifət ət-xüləfa, rəise-həsar, carçı, pərvanəçi, çərxçi, kəndxuda, eşikağası, qapıçıbaşı, xadəmbaşı və s. Bu kimi vəzifələr və onların dövlətdə yeri barəsində məlumatlar verilmişdir ^[14].

Şüküfə xanımın tədqiqat əsərində daha sonra Qazi Əhməd Quminin bu əsərinə istinadən XVI əsrdə Azərbaycanda tarixi siyasi hadisələr öz əksini tapmışdır. I Şah İsmayılın əsas yürüşləri, Bakının alınması, özbəklərin məğlub edilməsi, İraqın işğalı, Səfəvi-Osmanlı münaqişələri, bu münaqişələrin səbəb və nəticəsi, Çaldıran döyüşü, I Təhmasibin hakimiyyəti, onun hakimiyyət illərində ölkənin siyasi və iqtisadi vəziyyəti, Təhmasibin yürüşləri,Məhəmməd Xudabəndənin və II Şah İsmayılın hakimiyyətləri dövründə Səfəvi dövlətinin siyasi vəziyyəti və s. məsələlər işıqlandırılmışdır ^[14].

Son olaraq da “Xülasət ət-təvarix” əsərində XVI əsrdə Azərbaycan mədəniyyətinin dövrün iqtisadi, ictimai və siyasi həyatına uyğun inkişafı məsələlərinə dair məlumatlar təhlil edilmişdir. Burada Səfəvi şahlarının yaradıcılığı, dövrün alim və üləmalarının, məşhur din xadimlərinin adları və fəaliyyətləri, kitabxanalarının, memarlıq abidələrinin yerləşdiyi ərazilər barəsində geniş məlumat verilmişdir ^[14].

• T.Minorski